Mezad I-Bekir Sıdkı Çobanzade

Mezad I-Bekir Sıdkı Çobanzade

Çıfıtı, Kazagı, Tatarı hazır,
Davulcu Çingene, tuvarcı Kadir..

Kiçkene çarşıda tellal bar bugün,
Marama, şerbenti, kiyilgen urba,
Köstekli saatler, kuşaklar kolda,
Her parça nam ala, añdıra özün..

Raflarda tozlangan kalaylı kazanlar,
Bir otuz senelik kulpsuz fincanlar..

Sandıkda kartaygan kıskalar, atlaslar..
Duvaklar, taraklar, yalancı elmaslar..

İçleri sır tolu, iyeli sandıklar..
Kuş tügü, kurama, Çin atlas yasdıklar..

Her biri ''eski'' deb cıyıla munda,
Satıla, cañıra, kutlana soñda..

Bakıra tellalçık sakallı bir kart:
-''Tatarga ticaret yaraşır cemaat!

Alayıki satayık cılınsın bazar,
Ayt bir şiy Men Abid, ka öksür Gaffar!..

Satalar, alalar birbiriñ tepsisin..
Birbiriñ duasın, birbirin tepsisin..

Kol koldan keçe şay eskire şiyler,
Bu eski şiylermen gömüle kişiler..

Töşelib o eski kilimge keçe,
O eski filcandan kahvesin içe..

Sarıla o atlas yorganga yahşı,
Mezadlık yasdıkga sarıga başı..

O keçe kene şu tüşlerni körer..
Kene şu falname, eski tabirler..


Budapeşte, 27.11.1919

Kart Dunay, Kart Dunay-Bekir Sıdkı Çobanzade

Kart Dunay, Kart Dunay-Bekir Sıdkı Çobanzade

Kün bata, karañgı..
Kıp kızıl tav yagı..
Bilkildiy, caltıray,
Kart Dunay, Kart Dunay!.

Kök bulut, cıldız cok..
Üy sıcak, kalb suvuk..
Cok dostlar, cok canay..
Kart Dunay, Kart Dunay!.

Sırrımnı bildirme,
Cavlarnı küldürme,
Tatarman, Cengizday!
Kart Dunay, Kart Dunay!.

Ay kele uzaktan,
Kırım'dan, Kıpçak'tan,
Bugün şay, ne cılay
Kart Dunay, Kart Dunay!?

Taşı bol, içi keñ,
Mezarım kayda eken,
Azgana catsam ay,
Kart Dunay, Kart Dunay!.

Gemiler kozgala,
Burula, col ala
Kırım'ga pek barmay,
Kart Dunay, Kart Dunay!?

Kırım'ga ograma,
Hal, hatır sorama,
Kurursıñ çıdamay..
Kart Dunay, Kart Dunay..

Sakın sen cılama,
Bizlerni oylama,
Ümit deren, kaygı say..
Kart Dunay, Kart Dunay..


Budapeşte, 12.01.1919

Ey, Kitaplar!

Ey, Kitaplar!

Ey, kitaplar, sessiz sırdaşlar,
Balalıqtan aldıñız esir.
Çalarsa da çoqtan bu başlar,
Ep sevdamız, bu nedayın sır?..

Deryalarğa dalğan balıqday,
Çin kitapqa daluv-oñğanlıq.
Baylıq barmı siziñ baylıqday,
Qalğan şeyler otkün, bir anlik.

Siz yurekler araretinden
Arif olup tamğan manalar.
Devirlerniñ aleketinden
Sizni saqlap aziz danalar.

Kitap yaqqan ozü de yandı,
Siz ruhlarnıñ uzülmez canı.
Gerayhanlar sizge tayandı,
Şaatlıdır ''Zıncırlı'' şanı.

Bol bağrıñız dünyadan da keñ,
Terenlikte yete mağmağa.
Kitapsız ev-kör zindanğa teñ
Cail aciz sizge baqmağa.

Kutüphane-muqaddes dergah,
Yuksek rafda mubarek Quran,
Bismilla dep, kitap açqan çağ
Goñlümizde nurlu eyecan...

Ey kitaplar sessiz sırdaşlar,
Balalıqtan aldıñız esir.
Çalarsa da çoqtan bu başlar,
Ep sevdamız, bu nedayın sır?..

07.06.1999

Çalbaş bora-Qırımnıñ çöl yırları

Çalbaş bora-Qırımnıñ çöl yırları

Tabanları alpaq da calpaq,
Tiz qapağından bolacaq qalpaq;
Aykidi sağa bir bir basım qamğaq,
Qaparmı ediñ, Çalbaş bora.

Keriçniñ colı qap-qara,
Develer boldı masqara,
Bizden de ketti bir etek para,
Sebep boldı Çalbaş bora

Keriçniñ colı yoquş ta eniş,
Çalbaş bora pek yaman eriş,
Aykidi sağa zalım da Memiş,
Cortarmı ediñ, Çalbaş bora.

Tavnı, taşnı dolaştırğan,
Çobanlarnı adaştırğan,
Çapçaqlarnı bulaştırğan,
Şişip de qalsın, Çalbaş bora.

Sala-sal ettim tayağı,
Çamurda tutmaz ayağı,
Er daim sağa qaydan alayım
Qara ayaz qatqağı.

Çal atımnıñ tırnağı-Qırımnıñ çöl yırları

Çal atımnıñ tırnağı-Qırımnıñ çöl yırları

Çal atımnıñ tırnağı,
Kümüşten nalı,
Bekar qalğan cigitlerniñ
Ne bolır alı.

Çal atımnı nallattım,
Urdırdım bızğa,
Caşlığımda sevda boldım
Bir totay qızğa.

Çal atımnıñ tırnağın,
Urdırdım taşqa,
Totay qıznıñ aruvlığı
Alemden başqa.

Çal atımnı nallattım,
Aydadım tuzğa,
Menim toyım kene qaldı
Kelecek cılğa.

Ekinci Fasıl-Don Kihot-Qırım Tatarca-Eşref Şemizade

Ekinci Fasıl-Don Kihot-Qırım Tatarca-Eşref Şemizade

İcatçı Don-Kihotnıñ tuvğan şeerçiginden ilk çıquvı aqqında

Bizim idalgo bu azırlıqlarını bitirgen soñ, aqlına kelgen fikirni şu saat yerine ketirmege qarar berdi. Çünki ozüniñ keçikmesinden dünyağa pek buyük zarar kelecegini, ve oz başına yer yuzunde olğan butün yañlışlarnı tüzeltmek, aqsızlıqlarnı- gayıp etmek, yaramazlıqlarnı ortadan qaldırmaqnı tüşündi.

Ozüniñ niyeti aqqında iç kimsege bir söz aytmay, bir kun saba, daa ortalıq yarıqlanmazdan evel (iyul ayınıñ eñ sıcaq bir kunünde) butün rıtsar urbalarını, yapma şlemini kiyip, qalqan ve süngüsini alıp Rosinantege mindi, oz isteginiñ boyle qolaylıqnen meydanğa kelgenine quvana-quvana azbarnıñ art qapısından çölge çıqtı. Lakin çölge daa yañı çıqtım degende, onıñ aqlına daa ozüniñ rıtsarlıqqa taqdim etilmegenini ve rıtsar qanunı mucibi, ozüniñ iç bir rıtsarnen kureşmege aqqı olmağanı tüşti. Boyle tüşünceler onıñ bu fikirini biraz sallantığa oğratsalar da, onıñ bu aqılsızlığı er şeyden ustün ve quvetli olğanından, kitaplarda yazılğan rıtsarlar kibi o da yolda ilk rastkelgen adamına, ozüni rıtsarlıqqa taqdim ettirmege qarar berdi. Bunıñnen onıñ qalbi biraz yatıştı ve atı ne tarafqa ketse, tizginini çekmey, yoluna devam etti.

Butün kun toqtamay yurdigi alda, ikaye etilgen kibibir vaqiağa rastkelmedi. bu onı biraz umütsizlendirdi. Çünki o, qolınıñ quvetini tecribe etmek içün ille bir kimsege rastkelmek istey edi. Ortalıq qaranlıqlaşıp başlağanda Don-Kihotnıñ ozü de, atı da yorulğan, açlıqtan olmek derecesine kelgen ediler. Niayet, gecelemek içün bir ev yahut eñ olmağanda bir çoban çalaşı yoqmı eken, dep etrafına koz gezdirdi ve yoldan biraz uzaqta bir han kordi. Atını yorttırıp hanğa yaqınlaştı. Bu han oña 4 qulleli, asma kopürli ve etrafı endekli bir saray kibi koründi. Sarayğa rıtsar kelgenini bildirmek içün divar uzerinde (kitaplarda olğanı kibi) çuçeniñ çıqmasını beklep, handan biraz uzaqta Rosinanteni toqtattı. Lakin oradakilerniñ aşıqmağanını korip, araba qapınıñ yanına kelgen vaqtında, o yerde yengil tabiatlı eki qadınnıñ gezdigini esledi (olar oña saray qapısı ogüne ava almaq içün çıqqan eki saray qızı kibi koründiler). Şu arada tesadufiy olaraq, otlaqtan koyge domuz sürüsini qaytarğan çoban domuzlarını toplamaq içün trubasını bağırttı.

Bunı eşitkeninen Don-Kihot isteginiñ yerine kelgenini yañı saray çüçesiniñ onıñ kelgenini bildire zan etti ve butün bularğa hatırı pek hoş olğan alda hanğa ve qadınlarğa yaqınlaştı. Qadınlar , ozlerine yaqlaşqan, başından ayağına qadar silahlı bu adamnı korgenlerinen qorqularından qapığa doğru qaçtılar. Lakin Don-Kihot qağıttan yapılğan kozqapağını koterip, topraqlı, tozlı betini açqan soñ ciddiy bir tavr ve tatlı sesnen:
-Qaçmañız ve qorqmañız sayğılı hanımlar, zira menim mensüp olğan rıtsar nişanıma başqasınıñ ve alelhusus qıyafetiñizden de belli olğanı vecile sizniñ kibi yuksek rutbeli qadınlarnıñ canını ağırtmaq iç de kelişmez-dedi.

Qadınlar Don-Kihotnıñ koz qapaqnen qapalı yuzunden kozlerini ayırmay oña baqa ediler... Olar ozlerini tutamay bağırıp kuldiler... bu kulüş Don-Kihotnı açuvlandırdı... Şu arada semizliginden pek qaarsiz,, qasevetsiz ve tınçlıqnı sevgen bir adam olğanı korüngen han saibi-qaveci çıqtı.

Qarşısında boyle çirkin qıyafetli ve başından ayağına qadar türlü acayip şeylernen-tizgin, qalqan, süngi, qılıçnen quşanğan adamnı korgeninen, o da başqa qadınlarnıñ kulküsine qoşulmaq istese de aqiqaten bu qadar silahnı korip qorqqanından tatlı tilnen:
-Senor rıtsar, eger siz bizde gecelik qalmaq isteseñiz, yataqtan başqa er şeyni istegeniñız qadar taparsıñız,-dedi.
Qale naçalniginiñ (o, qavecini boyle belley edi) itaatını korgen Don-Kihot:
-Menim içün senor er şey yetişiri çünki menim silahım-maña ziynet, cenk meydanı ise-raatlıqtır,-dep cevap berdi.

Qaveci Don-Kihotqa attan tüşmege yardım etti. Zavallı butün kun ağızına bir loqma qapmağan adam kibi zornen tüşti.

Şu saat o, qavecige, yer yuzunde otlağan ayvanlarnıñ eñ guzeli olğan atnıñ guzel baqılması içün rica etti. Qaveci atqa bir koz taşladı, lakin Don-Kihotnıñ maqtavlarınıñ yarısını bile tapmadı. O, atnı ahırğa yerleştirip kelgende, qadınlar Don-Kihotnen aqlaşıp, onıñ silahlarını ve ust qiyimlerini çıqarıp başlağan ediler. Olar artıq onıñ qafesini ve silahlarını çıqarğan olsalar da, yeşil lentanen bağlı şlemini iç çezip olamay ediler. Laçare kesmek kerek edi. Lakin Don-Kihot lentalarnıñ kesilmesine qayil olmağanından butün gece şleminen qalmağa qarar berdi. Ozüni soyundırğan bu eki soqaq qadınını o ,hayalında zengin senoralar esap etip olarğa buyük bir sayğınen:

İç bir vaqıt, iç bir qadın
Don-Kihotqa çalışqanday,
İç kimsege çalışmadı.
O koyünden ilk çıqqanda
Onıñ artından eki hanım
Atınıñ artından ise
Printsessler yure edi

Sayğılı senoralar, atımnıñ adı Rosinante, menim adım ise-Lamançlı Don-Kihottır. Men sizge şimdi ozümni bildirmek istemesem de, bu tesadüfke eski bir romansnı keliştirmek zarureti, sizge menim kim olğanımnı vaqtından evel bildirmege sebep oldı.
Lakin vaqtı kelir, siz senoralar emir eterseñiz, men sizniñ butün emirleriñizni yerine ketirir ve menim sizge hızmet etmek arzum olğanını qollarım tasdıq eterler-dedi.
Yaş qadınlar boyle qarışıq nutuqlarğa alışmağanlarından bir söz aytmay yalıñız onı aş aşamağa çağırdılar.
Paqıl kibi şu kunü cuma olğanından butün han içinde bir kesek balıqtan gayrı bir şey tapılmadı.
Oña sofranı hannıñ qapısı ogünde açıq avada qoydılar. Qaveci yuqarıdaki balıqnı qolay surette temizlep ve çiyli-pişli qızartıp, bir parça qara, küflengen otmeknen beraber ketirdi. Onıñ aş aşağanı episinden de kulünçli edi. Başındaki şlemniñ koz qapağı aşağa sarqıq olğanından başqasınıñ yardımı olmadan ağızına bir parça qoyıp olmayacaq. Bereket bersin qadınlarnıñ birisi yardımını acımay, oña aşattı. Suv bermek ise daa ziyade meşaqatlı edi. Lakin bunıñ çaresini de taptılar. Qaveci bir qamış parçası kesip, bir tarafını Don-Kihotnıñ ağızına qaptırıp, o bir başını şarap şişesi içine soqtı. Rıtsar butün bu meşaqatlarğa, yalıñız şlemniñ lentasını kestirmemek içün dayandı. Yalıñız oña raatlıq bermegen bir şey olsa, o da-ozüniñ rıtsarlıqqa taqdim etilmegeni edi.

Birinci Qısım-Birinci Fasıl-Don Kihot-Qırım Tatarca-Eşref Şemizade

Birinci Qısım-Birinci Fasıl-Don Kihot-Eşref Şemizade

Meşur idalgo Don-Kihot Lamançlınıñ yaşavı ve tabiyatı aqqında

Lamançanıñ, adını hatırlamaq istemedigim ufaq bir şeerçiginde, eski qalqanı, süngüsi, arıq atı ve av kopegi olğan idalgolardan birisi yaşay edi. Onıñ keliriniñ dörtte uçü, qoy etinden ziyade tuvar etinden pişken sıcaq aşqa, aqşamlıq adiy şorbağa, cuma ertesi kunleri delos ve kevrantosqa, cuma kunleri mercimek, bazar kunleri qoşma olaraq gogercin etine kete edi. O, evinde qırqñı keçken bir hızmetçi qadın, qız qardaşınen daa yigirmi yaşına kelmegen qızını, ev ve çöl işlerinde çalışmaq içün bir oğlan tuta edi. Bizim idalgo ozü elli yaşında qadar mazallı, at çeñeli bir adam olıp sabaları pek erte qalqar ve avcılıqnı da pek sever edi. Onıñ adı Kihada yahut Kesada edi. O, başqa işlernen meşgul olmağan vaqıtlarında (bu ise seneniñ buyük qısmını teşkil ete edi) rıtsar kitaplarını o qadar gayretnen oquy edi ki, atta oz hocalığını ve avcılıqnı bile unuta edi. Bu saada onıñ tedbirsizligi meraqlığı o derecege yetti ki, rıtsar kitaplarını elde etmek içün pek çoq desyatina ekinlik toprağını sattı.

Aytacağımız bizim idalgo oquvğa o qadar daldı ki, kitaplarnıñ uzerinde gece-kundüz vaqtını keçirip ahır soñu aqılını oynattı. Onıñ hayalı cenkler, uruşlar, tılsımlar, yaralanuvlar, sevgi vaqiaları, kuncülik kibi manasız şeylernen toldı. Butünbu uydurmalar onıñ başına o qadar qaviy zemin oldı ki, olarnıñ episiniñ aqiqat olğanına şek-şubesi qalmağanı kibi, dünyada onıñ içün bu kitaplardan da doğru tarih qalmadı.

Niayet, butün aqlını gayıp etken soñ, onıñ başına dünyada daa iç bir aqılsıznıñ aqlına kelmegen bir fikir keldi. O, bir taraftan ozüniñ şanı içün, diger taraftan memleketniñ raatlığı içün- gezicı rıtsar(şövalye) olmağa, butün silalarını taqınıp, atına minip türlü vaqialar izlep dünyanı gezmege, kitaplarda olğan gezici rıtsarlar kibi butün telükelerniñ qarşısına çıqıp, ozüniñ adını şan-şuret ile qaplamağa qarar berdi. Zavallı ozüni oz hayalında eñ azdan Trabzon devletiniñ taşına layıq kore edi. Boyle tatlı hayallarnıñ dumanı içinde, olarnıñ bergen zevq, sefasına aldanıp, ozüniñ istegen işini meydanğa ketirmege qarar berdi.

Er şeyden evel o, asırlardan beri totlanıp, kogerip qartbabalarınıñ kunünden qalğan rıtsar urba ve silalarını temizledi. O, olarnı elinden kelgeni qadar yahşı etip temizlep tüzeltti. Lakin olarnıñ pek çoq eksik yerleri bar edi. Şleminiñ koz qapağı ve aşağı qısmı yetişmey edi. Şay olsa da o ozüniñ ziyrekliginen muqava kağıtından koz qapaqqa oşağan bir şep yapıp, bağlağan soñ, şlem aqiqiy rıtsar şlemi şeklini aldı. Doğru, o bir aftadan beri yapqan-koz qapağınıñ qaviyligini sınamaq içün, qılıçını çıqarıp eki kere şlemniñ ustüne urdı ve birinci uruşında qırq parça etti. Lakin koz qapaqnıñ parçalanması onı utandırmadı. O, ileride bunıñ kibi qazalardan ozüni qorçalamaq içün şlemniñ içine sıra-sıra demir teller qoyıp onıñ qaviyligine pek işandı ve onı dünyada eñ birinci şlem esap etip bir daa tecribe etmemekni qararlaştırdı.

bu işni bitirgen soñ o ozüniñ atını baqmağa ketti. Tamam 4 kunge qadar oña ad tüşünip yurdi. O oz-ozüne:-Bu qadar meşur rıtsarniñ atı, er keske belli bir lağapqa saip olmalı, dey edi. Bunıñ içüno, oña oyle bir ad qoymaq istedi ki, o ad onıñ em evelki alını, em de gezici rıtsarınıñ eline keçken soñ, alğan alını, añlata bilsin; çünki efendisiniñ vaziyeti deñişken soñ onıñ da başqa şanlı bir ad ile adlanması kerek edi. Boylelikle aqlına kelgen bir sıra adlarnı teşkerip baqqan soñ ahır-soñu atına ''Rosinante'' adını berdi- bu ad, oña atnıñ em evelki acınıqlı alını, em de dünyanıñ eñ birinci, eñ yahşı atı alını alğanını añlatqan kibi korüldi.

Atına oz istegine kore ad bergen soñ ozüne de bir ad qoymaq istep bir afta da onı tüşündi ve, niayet, Don-Kihot adını almağa qarar berdi. Lakin batır Amadisniñ yalıñız Amadis adınen qanaatlanmay, oña bir qırallığınıñ ve Vatanınıñ adını qoşıp Gollalı Amadis adınen kezgenini hatırlap- Don Kihot da ozüniñ adına Vatanınıñ adını qoşıp Don-Kihot Lamançlı olmaqnı arzu etti.

Silahlarını temizlep, eski şlemden koz qapaqlı yañı şlem yapıp, atına ve ozüne yañı ad berip, bizim idalgo, şimdi ona yalıñız bir şey yetişmegenini-yani aşıq olmaq içün bir qadın kerekligini, sevgisi olmağan gezici rıtsarınıñ-yapraqsız ve yemişsiz ağaçtan farqlı olmağanını qararlaştırdı... O, oz-ozüne şay dedi:
''Eger men butün gunahlarım içün ceza olaraq, yahud bahtlı taqdirimden sebep bu yerlerde (butün gezici rıtsarlarnıñ başına kelgeni kibi) bir tutqanda onı egeri ustünden tüşürsem ya da bir urganda kevdesini ekige bolüp, ozüme teslim ettirsem-soñ onı birisine bahşış etip yibersem yahşı olmaz edimi? Eger o, menim sevgili senorımnıñ ogünde tiz çökip mulayim bir sesnen: ''Sayğılı senora, man Mamendraniya adasınıñ padişası, Karakuliambro, şimdige qadar daa keregi kibi maqtalmağan rıtsar Don-Kihot Lamançlınen kureşkende yenildim. Şimdi o meni sizge gonderdi. Siz sayğılı senora istegeniñiz kibi menden faydalana bilesiniz''.

Bu sözlerni aytqan soñ ve daa ziyade ozüne maşuqa tapqan soñ bizim rıtsar pek quvandı. Onıñ şeerine yaqın bir koyde Aldonsa Lorenso adında dülber bir qız yaşay edi. Qıznıñ haberi olmasa da bir vaqıtlar Don-kihot onı sevip yure edi. Şimdi de bizim rıtsar ozüne, onı layıq korüp, oña prints ve zengin senora adlarına beñzegen bir ad tüşünip, ahırsoñu Dulsineya Toboslı adını berdi (Aldonsanıñ doğğan yeri Tobosso edi) bu ad da oña, ozüne ve atına taqılğan adlar kibi guzel ve manalı koründi.

Servantesniñ Tercimeiyalı-2-Eşref Şemizade

Servantesniñ Tercimeiyalı-2-Eşref Şemizade

Lakin Servantes bulunğan ''Kuneş'' adlı ipsna arbiy gemisi, deñiz ortasında Cezair qorsanlarınıñ gemileri ile sarıldı ve gayretli qarşılaşuvlarnıñ niayetinde olarğa esir tüşti. Boylelikle Vatanındaki şanlı iş meydanı yerine Servantesni beş yıllıq esirlik qapladı. Onıñ yanında bulunğan tevsiye mektüplerine binaen buyük rutbeli esir sayğan qorsanlar, onıñ içün buyük miqdarda reyin almaqnı tüşüne ediler. Bei yıllıq qulluq onıñ omründe eñ acınıqlı bir devir olsa da, bunıñnen beraber bir taraftan eñ parlaq devir edi.

''Cenk ve uruşlar Servantesniñ şahsiy batırlığınıtasdik etken olsa, esirlik ve qulluq da, başına tüşken bahtsızlıqnen kureşte onıñ ruhunıñ dayanıqlığını, yureginiñ saflığını açıp kosterdi. Esir Servantesniñ butün tarihı meraqlı bir roman kibi oqula''.

Servantes ozüniñ guzel tabiatınen, yigitliginen, qaçmaq içün plan azırlağanda kostergen ziyreqliginen arqadaşlarınıñ yureklerindeki qurtulış umütlerini söndürmemege muvaffaq ola. Oña ozüne qaçmaq içün eline çoq fursat tüşse de o, arqadaşlarını bıraqıp qaçmaq istemey. 4 sefer qaçmaq teşebbüsinde bulunğan esirler iç birisinde muvaffaq olamadılar. Tutuldıqları vaqıt, başına çoq belalar kelse de Servantes butün qabaatnı özüniñ ustüne ala edi.

Babası, anası ve qız qardaşları buyük fedakarlıqlarnen olsa da 300 çervonts para toplap, Servantesni satın almaq istedikleri vaqıt o ozüniñ yerine ağasını qurtarıp 3 sene daa esirlikte qaldı. Niayet, arqadaşlarınıñ tırışuvınen, diniy cemiyetlerniñ yardımınen yañı bir meblağ daa toplanıp Servantes de azat etildi.

Esirlik omrü, Servanteske Afrika yalılarında olğan hristian esirleriniñ vaziyetlerini tafsilatlı surette bilmege imkan berdigi kibi, sonuñdan edebiy eserleriniñ buyük bir qısmına da material oldı.

1580 senesi dekabr ayında Servantes Madridge kele. O, qolu, maddiy ceetini temin etmek içün keliri, çalışmaq içün belli bir yeri olmmadığı alda oz Vatanında yaşamağa başlay. Keçikmey o, o vaqıtnıñ edebiyatına kire. Yazıcılarnen sıqı surette bağ tutıp romancı ve alelhusus dramaturg olaraq nam qazana. Onıñ dramaturglıq faaliyeti 80-nci senelerniñ ortasına tüşe, 1584 senesiniñ dekabr ayında evlene. Onıñ maddiy vaziyetini evlenüv de tuzeltmegeninden ozü aytqanı kibi ''qalem ve komediyasını'' bıraqıp '' başqa işlerge'' tutuna. 1588 senesiniñ soñundan başlap, bir qaç senege qadar, yeñilüv bilmegen Armadağı aşayt taşımaq içün qıral komissarlığınıñ agenti olaraq çalışa.
Bu vaqıtta Servantesniñ yaşavı onıñ şanlı devrinden soñra-er bir faqır adamnıñ yaşavı kibi birtilim otmek içün kureşten ibaret edi. Bu onıñ içün pek agır bir tecribe edi. Bu sebepten o, butün edebiyat işlerini bıraqmağa mecbur oldı. Qorantasını da pek siyrek kore başladı. O pek kop vaqıtını, türlü şeerler, koyler arasında ya nalog toplav, ya da askerlerge aşayt cıyıp keçirdi. Kerçek bu işler onıñ butün omrü boyu yapqan işleriniñ epsinden ağır olsa da, olar Servanteske İspaniyanıñ koylü ve başqa aşağı sınıflarınıñ kundelik yaşavına daa yaqından baqmağa fırsat berdi. 20 sene qadar vaqtını yollarda, türlü şeer, koylerde keçirip, o, Vatanınıñ içtimaiy qurulışı ve ispan halqınıñ adetleri aqqında pek çoq material topladı, İhtimal Servantes boyle serseriy omür keçirmegen olsa, biz de ''Don-Kihot''qa saip olamaz edik...

Memuriyet işleri Servantesniñ başına başqa yollarnen de pek çoq oñaytsızlıqlar ketirdi. Olar qanun mucibi areket ve buyük diqqat istedikleri alda, Servantesniñ tabiatı ise aksine edi. Mesela: 1595 senesi, Servantes yanındaki nalog paralarından 7.400 realnı Madrid hazinesine teslim etilmesi içün, bir Seviya tucarına işana. Lakin tucar bankrot çıqıp gizlene. Bundan sebep Servantes butün paralarnı odep olamağanından başqa 1597 senesi, soñra 1602 senesi olmaq uzre eki kere türmege tüşe.

''Don Kihot''nıñ birinci qısmı da bu soñki senede yaratılıp başlay. Atta romannı, Servantes türmede yatqanda yazıp başlağandır. degenler de bar. Lakin ''aynı vaqıtta em eñ kulünçli, em de eñ acınıqlı kitap'' olğan- ''Don Kihot''nıñ birinci qısmı yalıñız 1605 senesiniñ yanvarından başlap çıqa. Romannıñ muvafaqiyeti iç korülmegen derecede edi. (1605 senesi beş kere basılıp çıqa) Servantesniñ 20 yıllıq serseriy yaşavı boşqa ketmedi. Niayet, Servanteske de quvançlı kunler doğdı. Onıñ başı uzerinde de şuret ziyaları parıldadı. Lakin onıñnen beraber romannıñ muvafaqiyeti Servantesni faqırlıq kelpedeninden kene de qurtarmadı. ''Don Kihot''nıñ ekinci qısmı 1616 senesinden başlap çıqtı, o da birinci qısmı qadar muvafaqayet qazandı. Romannıñ ekinci qısmınıñ muvafaqiyeti Servantesniñ soñ kunlerini aydınlattı. O, artıq faqırlıq, yoqsullıq ve hastalıqlardan yorulğan 69 yaşında bir qart edi. Artıq onıñ kunleri sayılı olıp, şu 1616 senesiniñ 19 aprelinde dünyadan keçti.

Servantesniñ Tercimeiyalı-Eşref Şemizade

Servantesniñ Tercimeiyalı-Eşref Şemizade

Migel de-Servantes Saavedra 1547 senesi Madridden pek uzaq olmağan, Alkala de-Enares adlı şeerçikte doğdı. Servantes soyadı İspaniyanıñ butün koşelerine cayrağan ve beş asırlıq rıtsarlıq devrine malik olğan bir soyad edi. Tarih alimi-'' Bu qoranta 500 yıllıq bir devir içinde İspaniya tarihınıñ saifelerinde o qadar şan şuret ile sarılı edi ki, Avropanıñ eñ belli soyadlarına bile Servantesniñ neslini kunlemege esas yoq edi''-dey.

Buña baqmadan XVI asırda, onıñ parlaq devri keçken, yazıcınıñ babası, sumelegen ispan dvoryanlığına mensüp olğan edi. Yazıcınıñ qartbabası advokat, babası ise qorantasını zar-zornen keçindirgen az melekeli ekim edi. Şay olsa da Servantesniñ, qorantasında eski rıtsar ananeleri olmegen edi. Bundan sebep ''DON KİHOT'' yaratıcısınıñ sabiylik ve gençlik seneleri, bir taraftan qorantanıñ maddiy sıqıluvından doğğan aqiqiy iz, diger taraftan qartbabalarınıñ nesil gururlığı duyguları doğurğan şanı, şureti, cenkaverlikleri aqqındaki hatıraları ile eki yaqlı tesir altında aqmaqta edi.

Servantesniñ balalıq ve gençlik devri aqqında pek az malümat bar. Lakin onıñ bu devrini harakterize etmek içün pek kuçük yaşlarında onıñ şiir sevgeni, ve ozü aytqanı kibi, oqumaq içün soqaqtan yırtıq kağıt parçaları toplağanını qayd etip olamız. Servantesniñ, bilgisi aqqında da doğru malümat yoq. Alkalada olğan universitetniñ qapıları onıñ içün qapalı edi. Zenginleşken tucarlar kendi balalarını mekteplerge gondergende, Saavedra qorantasınıñ oğlu bu seadetten de mahrum edi. Bazı bir delillerge kore, hukum etkende, Servantes başta Madridniñ orta derece mektebinde oquğan(olar 1565 yahut 1566 senesi Alkaladan Madridge koçip kelgenler) soñra eki senesini uquq fenlerinen oğraşıp Salamanka universitetinde keçirgen. Lakin o, orta derece mektepni ve universitetni tedriciy surette keçmese de, eserlerinden de belli olğanı kibi keniş bilgige saip edi.

1868 senesiniñ başında biz Servantesni Romada Akvaviva adlı bir kardinalnıñ sarayında hızmetçi rolünde koremiz. Onıñ birinci baqışta acayip korüngenbu vaziyeti iç de şaşılacaq kibi degildir. Çünki pek zengin olmağan dvoryanlarnıñ balaları, cemiyette ozleriniñ itibarını yukseltmege imkan qıdırıp, ekseri qıral, zengin dvoryanlar, yahut yuksek rutbeli ruhaniylerniñ saraylarına hızmetçilikke kirerlerdi. Lakin Servantes az bir muddet çalışqan soñ, qardinalnıñ sarayındaki işini bıraqıp ağasınıñ çalışqan polqına, askerlikke kire. Arbiy iş de, edebiyat kibi, Servantesniñ sevgen işi edi. ''Servantes ozüniñ türlü vaqialarnen tolu olğan serseriy yaşav muddetinde korgen ve eşitkenlerini-edebiy eserlerinde butün açıqlığı ile aks ettirdi.

Bu yerde şunı da qayd etmek kerek ki, onıñ ogünde açılğan bu arbiy memuriyet rıtsar İspaniyasınıñ ve alelhusus Servantes soyadınıñ arbiy ananelerine muvafıq edi. Bu ananeler İspaniya ile Andalus arapları arasında devam etken uzun cenkler ile bağlı edi. O vaqıt Musulman dünyasınıñ yuregi olğan Türkiye ukümeti Avropa ve Afrikanıñ Aq deñiz yalılarını, Aq deñiz gemi yollarını eline keçirip, Avropanıñ butün cenüp devletlerini tehdid etmekte edi. İtaliya butün bu kureşlerniñ merkezi edi. Türklerğe qarşı, İspaniya, Venetsiya ve Papa tahtı kirmek şartı ile, uç devletten ibaret muqaddes cemiyet teşkil oluna. 1571 senesi Lepanto yanında türk flotnıñ yeñilüvinen neticelengen meşur deñiz cenki ola. Bu cenkte buyük batırlıq ve yigitlik kosterip Servantes de iştiraq ete. O eki kere koksünden yaralana, bir qurşun da işke yaraymaycaq derecede sol qolunıñ kemiklerini qıra. Soñunda yazğan eserlerinde o, sol qolunı, sağ qolunıñ artqaç şureti içün gayıp ettigini yaza edi. Servantes türklerge qarşı olğan bir qaç uruşlarda (Korfu, Navarin ve Tunis yanlarında) da bulundı. Niayet, 1575 senesiniñ sentyabr ayında İspaniyağa qaytmaq içün musaade alıp, yanında İspaniya qıralında İtalyanıñ ileri kelgen adamlarından tavsiye mektüpleri olduğu alda, ağasınen birlikte yolğa çıqtı.

Kaytarma-Bekir Sıdkı Çobanzade

Kaytarma-Bekir Sıdkı Çobanzade

Düşmanda, caşav, köb caşav tilek
Maga bir yahşı, çalt ölüm kerek
Cener mi meni soñ top, pıçak, kama..
Soguşlar maga bir tatlı kaytarma..

Bir nice cıllardır tozlu collarda,
Aydayman ölümnü kırlarda, carda;
Ölüm öz kadem, hem ana , baba..
Bel belge küreşe, oynay kaytarma..

Köñlümnü türküler bek yahşı candırmay
Şu dünya zavkları aslı da kandırmay
Çal ölüm, öp ölüm, oyna, toktama..
Maga sen kereksiñ, bir de kaytarma..

Altunday saçlarıñ betimni sıypay,
Közleriñ közümde boranlar yasay..
Süyemen saçlarıñ, ölümge tarta
Mezarga yakınmız, çal bir kaytarma..

Ciberme kolumnu, hiç ayrılmayık..
Yaşavnıñ moynuna hiç sarılmayık..
Sarılşıb tüşemiz muna mezarga
Üyrensin şu caşlar yahşı kaytarma..

Kollarda bir kesek sulupsuz davke
Kaytarma diyler sekirib cürmege
Bir kirsem ölümmen yalancı toylarga
Köstersem Tatar'ga bir uçun kaytarma..

Tatarman, sap sarı halkımnıñ beti
Su bolgan kanı, çürügen eti..
Bir cürek ölmiycek hiçbir zamanda
Yaşavı bu kün de bir küzel kaytarma..

Süyemen puñarlı, hasta közlerni,
Süyemen manasız kerçek sözlerni.
Ölümge oşay, ölümnü añdıra
Kiçkene kalibni dagıtgan kaytarma..

Mahşerde siz meni hiç kaldırmañız
Katımda ''sur''larnı hiç çaldırmañız
Ölümnü tabarman biraz tursam da
Maga ölüm kerek, bir de kaytarma..

Budapeşte, 28.02.1919.

Kimse Bilmiy-Bekir Sıdkı Çobanzade

Kimse Bilmiy-Bekir Sıdkı Çobanzade

Bala okuy, ''Amin! '' diy curt bahtına,
Bek katmagan miyçigi cav ahtına..
Kimse bilmiy Tokay mı, Cengiz meken..

''Hak!'' diy Tatar balları kökke karab,
''Curt'' diy halkım gurbetde, colun sorab,
Kimse bilmiy, curt kayda, hak ne eken.

Keçe kündüz yalvara derviş, fakır,
Körünsün deb azgana cömerd Hızır..
Kimse bilmiy, kim eken, kayda eken..

Herkes aşay, zavk ete, caşaymız deb,
Hepsi bilmiy maktana, şulaymız deb,
Caşavı bir tüş meken, bir iş meken..

Tatarlıkçün ölemiz moyun büküb,
Kimse sormay azgana kzöcaş töküb:
Bu caşçıklar cigit mi, koyçuk mu eken..


Lozan, 17.05.1920

Korkak-Bekir Sıdkı Çobanzade

Korkak-Bekir Sıdkı Çobanzade

Her kölgede biñ can bergen, yaşatkan,
Dıvardaki her sızıknı cin, şaytanğa uşatkan...

Sandıçıgı çırt-çırt etse, boşasa,
Kapısını çik-çik etken sarı kurtlar aşasa,

Boş tüfekke ''şaytan işi, patlar!'' degen her zaman,
''Pat! Pat!,'' etse korkub olgan toz, duman,

Caş agaçnıñ kölgesinde ''Yamandır.'' deb yatmagan,
Mort agaçtan zikir, mevlut tıñnagan,

Cin, şaytanga yol bastırıb, kanıb yürgen tañgaçek;
Soñ korazda basık üyün, reca, niyaz tapkaçek;

Esi ketken hucur bir halk bar eken,
Bu halk kaysı? Bunu bar mı bilmegen?

Yedi düvel tanımagan, bar dünyaga bel buvgan,
Lafka kalsa, her yigitmen, Aydamak'man dost bolga,

Yigitligi karaldısın taş duvarın keçmegen,
Saranlıkda, men menlikde sınır, ölçü bilmegen.

Öz özüne aga bolgan, sultan bolgan habersiz,
Yañgız kalsa yedi derya keçken atsız, yegersiz,

Üyde zalım, toyda yigit, lafları şay arslanday,
Kaçkan, köçken cansız bir halk bar eken,
Bu halk kayda, bunu bar mı bilmegen?..

Men baş bolsam, bir gün kelib yekilsem,
Onu düşman ortasına sürermen,
Top yerine onuñ ötün patlatıb,
Düşmannıñ tab taht üyüne kirermen.


Odessa, 1914

Soğuşka Dostlarım Hak Tatar Tiliçün-Bekir Sıdkı Çobanzade

Soğuşka Dostlarım Hak Tatar Tiliçün-Bekir Sıdkı Çobanzade

Batıda, tuvuşda untulgan köbden
Kevdesi kalın bek, tamırı deren..
Kart Tatar tiliniñ men kopdım hanı
Men tuvgan balası, ölmegen canıç

Men onuñ sesinden uyandım endi,
Ne beymen men endi, ne zalım efendi..
Men Tatar kedayman, tilimniñ kulu
Tilimde caşağan cigitler ulu..

Cigitler, olarnıñ sözleri yarlıq
Adların unutmay Türklük, Tatarlık..
Bir kece tüş kördüm bir Tatar üyünde,
Tabirin tabdım bir çın Kazan köyünde..

Köñlümde kaynagan, başımda tuvgan
Başımnı sıypagan, közümnü cuvgan.
Duygular, oylarım Arab'ga uzak,
Acemge gülünç bek, hocaga kazak.

Tek Tatar tilinde özüme kaytdım,
Sırrımnı, könlümni bu tilde aytdım..
Türedi tögülmen soy, sopum belli
Bu colda ne kadar kart keday keldi..

Nevai pirimdir, kedaylar başı
Tatarca cırlagan bir Tatar caşı.
Tokaylar kardaşım, bir bagçe gülü,
Menimki köñlü, menimki tili..

Tokayga kardaşlar, Tokayga, turmay.
Bizlerge cetişir Nevai, Tokay..
İstanbul, bilemen ''Tefrika'' diycek
Arab'nıñ, Acem'niñ üstüne titriycek..

İstanbul, Türk tilin batırdı, buvdu..
Türklüknü unuttu, Türk cırın kuvdu..
İstanbul, sebebi bu sakavlıknıñ..
Bizlerni çırmagan bu ankavlıknıñ..

İstanbul, bir leke, ak mañlayımızda
İstanbul, karalık kün, ayımızda..
Kerekmiy bizlerge ne merkez, orta
İstanbul menimçe her Tatar ''yorta''.

Ka yerde aytılsa Nevai tili,
Ka yerde duyulsa Tokay'nıñ köñli
Orası bir izgü ''ak toprak'' bizge
Üyerde öliyik türkülü, küle..

Toprakçün, taht içün soguşduk, tüşdük
Kara köz, zülf içün nelerge kirişdik..
Tuvgan til kaldı tek davkesiz, öksüz,
Tuvgan til kartaya, ölecek kart kız..

Anayı ösdire ''Ay ninni'' çalıp
Kart, canık cırlarman köñlünnü alıp
Öskensoñ üyrene, cad cırlar, bala..
Anaynıñ cırları beşikde kala..

Bu cırlar, tilegim, beşikden tursın
Mektebge, kitabga, şeherge kirsin..
Beşikde eştiyik birinci sesin,
Salagaç üstünde mezarga kelsin.

Tuvganda balaman oysuz, fikirsiz
Ölgende Tatarman bolalman cırsız..
Aytmadım buküngeç bir eren bekleb
Tañrıdan Nevai, Cengizler tileb.

Soguşlar sırası keldi de keçe,
Tuvmadı bir menden yahşırak kence..
Koşunum, dostlarım azgana bolsa da
Kün künden elime türlü cad tolsa da

Batırlık baş kerek, başımnı silkdim,
Til, köñül cavına kılıcım çekdim:
Soğuşka dostlarım hak Tatar tiliçün!
Soğuşka tuvganlar kerçekçi el içün!

Budapeşte, 19.03.1919

Rast Kele-Bekir Sıdkı Çobanzade

Rast Kele-Bekir Sıdkı Çobanzade

Tuvdum Kırım'da, Karasubazar'da
Cılanday ceşil bir calancı baharda..
Her miçem tekmil, közlerim açık..
Başımnı sıkmadı ebanay karıçık..
Tuvalmay öle edi balalar, öle
Men kaldım bir çette şulay rast kele..

Hocaga berdiler kurtulmak içün.
''Yal bermiy, aktara, ''dep ''üynüñ içün.''
''Kemigi özümnüñ, etçigi seniñ!''
Paylaşdı babayım, hocam Kurtpedin..
Bugün de süyegim, etim yerinde,
Ayrılmaz körünse, inan rast kele..

Azgana okudum, canım tarsıkdı,
Amme'de hoca bir tilimni sıkdı;
Künlerce cıladım, özüme kaytalmay..
Şü kündür, bu kündür dogrunu aytalmay..
Deseñiz koluñ yazmaga bile,
Kur'an öbiyim; bu da rast kele..

Bir rüzgar esdi cadlarga tüşdüm,
Cadlarnıñ mayıman kavrulub pişdim,
Sökmege bilemen yavropa ilinde,
Yalanlar aytmasın ulema tilinde;
Kökregim tüyemen, halklar egile..
Balaban kişimen; muna rast kele..

Azgana cüriyim ümütüm büyük,
Bu dünya bek hucur, halkları kiyik..
Tutturur bir kün de kolumdan menim,
Soratmay, aratmay aytkan, etkenim,
Kezdirib kollarda mahale, mahale..
Padişah yasatır agam ''rast kele''..

Çürük su toprak inanıb bolmay,
Çeçek cok bu cerde turalgan solmay
Korkaman bir saba dügünge ketkende,
Toylarda kurulub cigitlik etkende,
Endirir bir sille, soñ küle küle
Attırır çukurğa yavur ''rast kele''..


Budapeşte, 8.2.1919

Bir İzin Beriñiz-Bekir Sıdkı Çobanzade

Bir İzin Beriñiz-Bekir Sıdkı Çobanzade

Bir izin beriñiz, yurtuma kaytayım!
Yurtuma kaytayım, derdimni aytayım!
Batıdan keliyim kanatım açıb
Suvugan yürekge ateşler saçıb..
Ne mırza soyumda, aytuvlu bir bay,
Babam bir çoban, anam Zaydabay..
Bir izin beriñiz, bakırıb kiriyim,
Kırım'da, Kaşgar'da ökürüb cüriyim..
Bir boran yasayım tınm Tatar çölünde,
Mollanıñ, karanıñ kaygısız göñlünde..
Bir izin istiymen tuydurmay barayım,
Saraylar içine azgana karayım;
Betleri kırmızı, moyunu kalın
Baylarga aytayım, ne saklay yarın..
Ölümnüñ tüsüday bolur tüsleri..
Buruşur, mogayır o maylı yüzleri..
Bir izin beriñiz, o közü caşlı,
Cüregi suvugan, biçimsiz başlı
Köylüge aytayım özünün tilinden,
Koparıb beriyim bilginiñ gülünden..
Nurlanır şindiki karuvsuz közü,
Bir arslan kesilir, yarlıqtır sözü..
Bir izin tileymen, bakırıb kiriyim,
Kırım'da, Kaşgar'da Curtum dep cüriyim..


Budapeşte, 1.2.1919

Babama-Bekir Sıdkı Çobanzade

Babama-Bekir Sıdkı Çobanzade

Asker bolduk, urulduk,
Cad ellerde kırıldık,
Esmaçıknı taşlañız,
Okutmağa başlañız,
Kelsin, hatır sorasın!
Sarsın kolum carasın,
Sarsın kolum carasın..

Cad kızları cırlaylar,
Curtlarını sırlaylar,
Esmaçıknı taşlañız,
Okutmaga başlañız,
Bir Tatarca çıñnasın,
Dost, düşmanlar tıñnasın,
Dost, düşmanlar tıñnasın..

Soguşamız cavlarman,
Küreşemiz tavlarman,
Esmaçıknı taşlañız,
Okutmaga başlañız,

İmdad bolup cetişsin,
Bahtman o da çekişsin,
Bahtman o da çekişsin..

Baht bek kavi, ceñilmiy,
Calvaramız, egilmiy,
Esmaçıknı taşlañız,
Okutmaga başlañız,
Cavur bahtnı tutayık,
Bir çukurga atayık,
Bir çukurga atayık..

Ebabil kuş, tuvgan kuş!
Bizniñ yakda ceñgil kuş..
Babama bar bunu ayt,
Karşılığın alıp kayt,
Karşılığın alıp kayt!..


Budapeşte, 28.01.1920.

İnsandır-Şer'yan Ali

İnsandır-Şer'yan Ali

Omür, bir tüş kibi, yaşayış-tabir
Aç kozüñ, yum kozüñ, keçer de keter.
İnsan-dertke melem, ecelğe sabır,
İnsan tilnen buvar, yurekni kerter.

İnsannıñ çırayı, gul kibi, aça,
Ondan terek qala, qala yır, destan.
İnsan-yılan olıp, zeerler saça,
Sulükday qanıñnı suvura insan.

Gonceñ gulge döner sıcaq baqıştan,
Kuneşli baarday goñül açılır.
Bir nazar suvuqtır buzlavuq qıştan,
Butün vucudıña ine sançılır.

İnsan bar, yel olıp saña toqunmay,
Gemiñni yaldatır, yelkeniñ açsañ.
İnsan bar, ayaqtan çalğan tolqunday,
Yıqmağa tırışır, ne qadar qaçsañ.

Kene şu insandır, Ablamit olıp,
Yoluña kopürler qurar keçmege.
Kimisi şaytandan emirler alıp,
Qurşunlar yağdırır, koksüñ teşmege...

İnsan bar, Tairday sever yaresin,
Cellat ogünde de sözünde turar.
İnsan bar, ep arar iyle çaresin,
Yımırta kosterip, soñ bor tuttırır.

Boranlı gecede coysañ yoluñnı,
Alla musafiri alğan, insandır.
Baylığı taşsa da, qaqıp qoluñnı,
Seniñ rısqıña da dalğan, insandır.

Bir yerge sığmaz o, oña tar cian,
De aşağı ener, de kokke uçar.
Nasredin ocaday cazibeli can
Oturğan budağın tübünden pıçar!..

İnsannıñ er biri-tılsımlı yıldız,
Bilmem, neler gizley, sırlı alemdir?
İnsanlar insanğa bağlana yipsiz,
İnsanlar insanğa-quvanç, elemdir!..

İnsanğa ıntılam, ıntılam kene,
Qaç defa tüşsem de tuzaqlarına.
İnsannı kormesem, sabırım tükene,
Ep bir ıntılaman quçaqlarına!..

05.01.1997

Suallerim-Şer'yan Ali

Suallerim-Şer'yan Ali

Er adımda ayaq çalğan, dost qayda?
Cıllı sıma, merametli koz qayda?
Goñüllerge qanat olğan söz qayda?
Sözlerimni yeller qaqıp alalar,
Suallerim ep cevapsız qalalar...

Yolumızğa kimler tiken saçalar,
Narday tile, qalpte yara açalar?
Biz evge zar, kimlerde qoş daçalar?
Sözlerim de qulaq arap talalar,
Suallerim ep cevapsız qalalar...

Yurtumıznı kesek-kesek satqan kim?
Mezar bozğan, olüge taş atqan kim?
Qanımıznı çoqraqlarğa qatqan kim?
Sözlerim de suvğa taşday dalalar,
Suallerim ep cevapsız qalalar...

Biñ bir bolük oldıq da, dost-aşnalar,
Kimler yona kendimizden şınalar?
Daa çoqmı kozlerimiz yaşlanır?
Sözlerimde yoq iftira, calalar,
Suallerim ep cevapsız qalalar...

Qoyu zulmet şavleni ep boğarmı?
Qırımımda halqıma kun doğarmı?
Biz oñmasaq ballarımız oñarmı?
Sözlerimni sers divarlar çalalar,
Suallerim ep cevapsız qalalar...

15.09.1998

Qaydasıñız?-Şer'yan Ali

Qaydasıñız?-Şer'yan Ali

Ayaz yelde titrep turğan yapraqday,
Buz sözlerden uzülecek yuregim.
Ateş laftan irip keter çıraqday,
Bilalmayım nasıl ikmet keregim.

Dadsızlarğa belli açuv, elemim,
Bu ayatnıñ baarinden qışı çoq.
İç bulunmay aradığım-melemim,
Qoltutqandan ayaq çalğan kişi çoq.

Zar eyleme, dostum, imdat ozüñden,
Yetiş, yetiş asret dilim selamlar.
Bir umütim mucizeviy sözüñden,
Qaydasıñız, dertke şifa kelamlar?..

Bir Tamçı Olsam Da....-Şer'yan Ali

Bir Tamçı Olsam Da....-Şer'yan Ali

Parmaqlar toplanıp, yumruq olğanday,
İrmaqlar qoşulıp epkin ala say.
Tamırları tutaş çinar, çinardır,
Topraqnı quçaqlap, biñ yıllar yaşay.

Tıpqı şay, tıpqı şay arzu-niyetim,
Ozen olmağa da bilgen milletim.
Bir tamçı olsam da, tamçım ozüñden,
Salğırday aqarmız yurtta, illekim!..

18.05.1999

Ozümniñ Ana Tilim-Şer'yan Ali

Ozümniñ Ana Tilim-Şer'yan Ali

Sen bar ekeç, men de barım,
Aşqıñnen yana dilim.
Qanıp diñlemege zarım
Ozümniñ ana tilim!

Ecdatlarnıñ bizge qalğan
Emaneti, mirası.
Neçün sesiñ boyle talğın,
Eşitilmey sadası?

Hansaraynı yañğıratqan
Emirler, vaazlar ediñ.
Kedaylarğa ilham qatqan,
Yırlağan sazlar ediñ.

Ayneniden suvselağa
Barğanca yoldaş ediñ.
Bizni basqan er belağa
Sen de yelkedeş ediñ...

İcret, sürgün qafesinde
Boğuldıñ da, taldıñ da.
Yapraq tökken kuz fesliñde
Mesuldırmız aldıñda!

Ozümizniñ Andreyler
Aksine iş tutalar.
Gayrı tilde gurüldeyler,
Oz tillerin yutalar.

Açıqağız, tilin coyğan
Farqsız quvuş terekten.
Ozegini qurtlar oyğan,
Qonuşalmaz yurekten!..

Goñüllerniñ tellerine
Tek tuvğan til toquna.
Çeşit türlü kuşlar bile
Oz tilinde oquna.

Dağ lisanı-coşqun çoqraq
Hoş aenknen şay aqa!
Deñiz tili-dalğağa baq,
Neler ayta qayağa?

Añlağanğa ibret tolu,
Turnalarnıñ yırları,
Bulutlarnıñ yağmur olup
Yerge aytqan sırları.

Deñiştirmey iç bir canzat,
İç bir nesne oz tilin.
Oz tilinen er biri şad,
İnkãr etmey dost tilin.

Bizler insan olup, insan,
Pelteklene, cayamız
İmtiandır, til-imtian,
Keçalmaymız, tayamız.

Acep, neçün keçalmaymız,
Dersiñ, sırat kopüri.
Qanatlanıp uçalmaymız,
Ne olümiz, ne tiri!..

Gunah olur, gunah bizge,
Qırımca laf etmesek.
Kelecek yaş neslimizge
Ana tilnen yetmesek!

Qalpten taşqan qasevetim
Bellidir ilimizge.
Evlatlarğa vasiyetim:
Bek oluñ tilimizğe!

Sen bar ekeç, men de barım,
Aşqıñnen yana dilim.
Qanıp diñlemege zarım
Ozümniñ ana tilim!
Ozümniñ ana tilim!

25.02.1997

Bu-Kezlev Qapısı !..-Şer'yan Ali

Bu-Kezlev Qapısı !..-Şer'yan Ali

Qoşma

Bu Kezlev qapısı, miras qapı bu,
Dersiñ, buyük kitap, keçmiş ğayıbı.
Bu-dedeler tüsi, ozgün yapı bu,
Mazimiz conkinden süslü saife.

Ecnebiy qolundan qırılğan qapı,
Saipleri kibi sürülgen qapı.
Halqımız qaytğan soñ tirilgen qapı,
Asıl temeline kene quralğan.

Aşıq Umer izin seçem keçkende,
Dalğa-dalğa ilham sezem keçkende.
Nazm inclerin tizem keçkende,
Ulular ruhunıñ şavlesi qalğan.

Aziz evliyalı, erenli yer bu,
Nesilim temeli, elemli yer bu.
Nomanlı, Eşrefli, melemli yer bu,
Tamırların bular terenğe dalğan.

Nadir tekiede kene zikirler,
Şeryannıñ dilinde soñsız şukürler.
Kezlevden saz yırın ketire yeller,
Aşıqtır Vatanın bağrına alğan!..

07.05.2006, Kezlev


Noman: Noman Çelebicihan
Eşref: Eşref Şemizade

Şelomit-Aleksander Mardkoviç-Qırım Qaray Tatarcası

Şelomit
Aleksander Mardkoviç

Yakov-Moşe mallı edi
Bes min koyılar meresledi,
Sığır da kep atlar.
Edi yigit da kerimli :
Kolu kiçli, iz sivimli,
Kezler haz yolduzlar.

Yakov-Moşe edi eksiz,
Kaldı barıba ol yalğız.
Ospudu karanya!
Kim us-akıl anar berir?
Kim sez kipleydoğan aytır?
Aytmastı yat dunya...

Ol ilğada tuvdu, esti.
İlğa anınba set kesti,
Baktı haz ulanın.
Kinde açaredi usun,
Keçe kelired – yukusun
Saklaredi anın.

İlğa beslered belekni,
Yirak sirered yamannı,
Ol tizetti yolun.
Kurğaktan anı abrared,
Kaçan barı suvsared
Eksitmedi suvun.

Bulay eseredi eksiz
Heç açuvsuz da kayğısız
İlğa kursağında.
Emin edi anın canı.
Satır asared jamanı,
Yarık sağısında.

Kinde elşered ilğanı:
Atlanıp kaynar atnı
Tasared ol uçsuz.
Kaçan enered uzun kin,
Kiçe kileredi emin,
Yarıredi yolduz –

18 Mayıs Bu!...-Şeryan Ali

18 Mayıs Bu!...-Şeryan Ali

On sekiz mayıs bu-tañı zift qara,
Ufugı qalbimde qanağan yara.
Etrafta kulse de yem-yeşil baar,
Yurekni bastıra armantaş-qaar.
Qırq dörtniñ sürgünin hatırlap kene,
Dersiñ ki, qorqunçlı tüşten seskenem.
Afattan sıyardıñ urğanday yaşın,
Milletim, taştan da qattımı başıñ!
Laleday taptadıq, kesildik tüpten!...
Ezildik, nardayın, ezildik toptan.
Yorğansız, ekseriy, yapındı topraq,
Tiriler kozyaşı, dersiñ ki, çoqraq.
Aqaret, aqsımlar-er biri çoqmar,
Gurbette gul kibi soldılar, çoqlar.
Sıtmadan sarardı Gulgulim, kadam,
Yekane doğmuşım, bulbulim, kadam!
Buzladım, buzladım pek yaman,-dedi,-
Tur, ağam, turıñız, ah, anam,-dedi!
Soñ kere umütnen ep maña baqtı,
Bir tunde, mum kibi, iridi, aqtı!...
Tış ilde qabiri qaldı da oksüz,
Bizlerni şay etip attılar oqsız!..
Dağlarnı çatlatır bizim gam, keder,
Yazılsa, o biñ bir destanğa yeter...
Matemde sustıq biz, söylesin dil, is,
Sıyarğan sesinen söylesin mayıs!..
Arzılap Vatannıñ bir yutum suvun,
Bir avuç toprağın, muğayğan evin,
Kozü açıq ketken qart-yaşlar aqqı,
Eş dostlar, tuvğanlar, qardaşlar aqqı.
Yeter, aqqımıznı aşamaq yeter,
Vatanda Vatansız yaşamaq yeter!!!
Musaday yanamız, içimız yalın,
Añlaymız puskürgen yanardağ alın!..
Ruhlarnı şad etsek, keçmişni añıp,
İnşalla, atacaq adalet tañı!...
On sekiz mayıs bu-tañı zift qara,
Ufuğı-qalbimde qanağan yara!..

18.05.2004, Kiev


Gulgul: Muellifniñ siñlisi.
Musa: Musa Mamut

Akmescit Kız Ögretmen Okılının Resmiy Açılış Töreni Münasebetimen-Mehmet Niyazi

Akmescit Kız Ögretmen Okılının Resmiy Açılış Töreni Münasebetimen-Mehmet Niyazi

Bügin bizge bir tarihtir, artsın bonday adımlar...
Sav bolıñız cıyın yapkan efendiler, hanımlar.
Bo mekteptir curtımıznıñ bir tek ana ocagı,
Kız balaga dogrı, aşıq eñ şefkatlı kucagı.
Bo mekteptir, üyretecek bizge ilimni, edepni,
Tatarlıknı köterecek, İsmail Bey Mektebi
İsmail Bey kimdir? aytsın, bar mı onı bilmegen?
O tuvul mı biznin üşin köz caşların silmegen?
Hep cılagan, hep acıngan, alay ömrin sarf etken,
Tatarlıknı yülseltecek gayretlermen tüketken...
O tuvıl mı kartnı, caşnı gece-kündiz okıtkan?
O degendir: korkma, bir gün kelir, barlı bolırsıñ,
Dogrıl biraz, aldın cür, tatar karlı bolırsın
Herkes bilir onıñ üyken maksatların, emelin.
Belki onın soyı kurdı bo mektebin temelin.
Bir kuyaştır:nurın şaşkan Yeşil Curtunıñ üstinde,
Uşacakmız o zaman biz yarın da, bugin de.
Mektebimiz yaşadıkça, büyik namı yükselsin,
Bizge nurlı fikirlerden, tirilikler tez kelsin.
Bugin bizge bir tarihtir, artsın bonday adımlar.
Sav bolıñız, cıyın yapkan efendiler, hanımlar.

Tatar Bar Mı Dep Soraganlarga-Mehmet Niyazi

Tatar Bar Mı Dep Soraganlarga-Mehmet Niyazi

Tatar bar mı? deo kim soray, men barman.
Atın, şanın bek tanıgan yaş tatarman.
Türkten özge tuvganım yok dünyada,
Türknıñ özi, öz kardaşı şoñgarman.
Millet adım Türk bolsa da, tarihte
Şanlı adım Tatar... şay dep yazarman.
Öz teregin begenmegen soysızlarga
Gür davışman kerekmiysiz dep aytarman.
Kelgen, keşken hanlıklarnı, barlıklarnı
Yoktır degen kansızlarga cav bolırman.
Sav bol, aruv millet, bügin yuklasañ da
Köz yaşım man betiñ sıypap men catarman.
Talk bolsañ da halk katında şöhretin bar,
Kün körersiñ sen de halktay itibar man.
Men körmesem savlıgımda bonday künler,
Mezarımda, Tatar kayday? dep sorarman,
Tatar kayday? dep sorarman mezarımdan,
Alalmasam yahşı cevap, ah ... cılarman.

Koteril, Halqım, Koteril!- Seitumer Emin

Koteril, Halqım, Koteril!- Seitumer Emin

Qırımlı Tatarnıñ vatanı Qırımda.
Dedeler doğğanlar Çatırdan, deñizden...
Nesiller qan tökken,
ter tökken
anda,
Tatarnıñ temeli evel-ezelden.

...Qart zalım ayırdı bizlerni vatandan.
On sekiz mayısta yıqıldı Devlet.
Aziz yurt-vatandan quvuldı millet-
Qartbaba, qartana, yetim ve gurbet...

Ayvanday bizni esapqa aldılar.
Qan qustıq komendant çızması tübünde.
Aziz mevtalar komülmey qaldılar...
Qumlarda yandıq, buzladıq Sibirde...

-Vatan !-dep, yumuldı gurbette kozler.
Otuz yıl asretlik çekemiz bizler.
Otuz yıl yağalar munafıq sözler.
Otuz yıl çökeley boldurğan tizler.

Otuz yıl aylana bu yalan Dünya,
Otuz yıl kozyaşı toqtamay aqa.
Otuz yıl yalvara baba ve ana.
Otuz yıl Qızıl Meydanğa baqa.

Otuz yıl adımız nefretnen añıla.
Zindanğa atıla sadıq er, qızlar.
Kozboyav fermanlar bizlerni aldata.
Yanmadı qaranlıq gecede yıldızlar...

Demek, sen, sezdge yolcusıñ, kene de.
Lãkin baq, inanma yalan-aldavğa.
Koteril,
Yaş ve Qart,
Koteril,
Sezdge!
Qudretli sesiñni eşitsin Dünya!


Taşkent, 1974 s.

Quzğunlar...-Seitumer Emin

Quzğunlar...-Seitumer Emin

Kok gudürdey,
Yaşın oynay Qırımda.
sürü-sürü dolanalar quzğunlar.
Dava qızğın:
-Garq ! Garq !-yava avada.
Dersiñ nedir paylaşalar ''ağalar''...
Sarı quzğun açuvlana-bağıra:
-Bu da menim!
Er şey menim!
Qırım da!-
Bağırğansay, qanlı kozler ağara.

Qara quzğun qalmay artta sarıdan.
Qayray taşqa oraqdayıñ çöküçin.
İç ayrılmaq istemey o Qırımdan...
Kok yuzune kotere bar kuçüni...

Ufaq-tüfek quşçıqlar da, kenarda,
sırdaşalar, çivildeyler, yavaştan...
Olar da pay qıdıralar Qırımdan.
Lezet alğan, em olar da, yaşavdan.

Kimniñ malı pay ola,
şu Qırımda?!
Yoqmı mında
yerniñ, kokniñ Saibi?
Qaydan peyda olğan asıl quzğunlar?
Niçün mında qan qusalar hınzırlar?
Dersiñ, qalğan padişalıq olarğa.
Dersiñ, olar, kokte-yerde Allalar!
Top-tüfekni alğan olar qollarğa,
Koyden-koyge, evden-evge dalalar...

Boyle ketse, bir kun ola, kok patlar.
Yer yarılır, afat qopar, taş yağar...
Boğulırlar qanlarına ozleri.
Soñ toyarmı, qanğa toymaz kozleri?

Oyle olğan, em avada, em yerde-
İnsanlar da,bir-birini yegenler.
Yañılmağan bizim qartlar, kimerde.
Buña dinsiz-hınzır Dünya degenler.

...Kok gudürdey, yel sızğıra-uvulday.
Ep talaşa o quzğunlar avada.
Qara deñiz afaqanlı şuvulday.
Halqım ağlay şamatalı Qırımda.


Aqmescit-Novorossiysk, 1991 s.

Qırımtatar!-Seyran Suleyman

Qırımtatar!-Seyran Suleyman

Yarım yolda toqtadımı yelayaq atıñ?
Artıq ne artqa,
ne ogge ketalmay batıñ.
Yuquñ ağır, derdiñ çoq,
qay sazğa battıñ?
Ayaq astında qalmazmı şu ulu adıñ?

Qana bugun tapılsa Gaspıralıday adam,
Bizler alıp dünyanı devirirdik qadam.
Faqat bugun aqıl degil, arta ev qatı,
Qayda qaldı Qırımtatarnıñ ozacaq atı?!


17.11.2004

Qadınlarğa Bağışlav-Seyran Suleyman

Qadınlarğa Bağışlav-Seyran Suleyman

Qadın eli aylandıra seyareni,
Qaysı erkek sevmez ana ve yareni?
Kerek degil qadın içün qurban çalmaq,
Yeter efkãr basqanda goñlüni almaq.

Nazik endam, qara qaşlar, ela kozler,
Elden qaçırmayıq bu baylıqnı bizler.
Gaflet qalsaq duşman bizni qarğar, yuzler,
Alıp qaçar tatar qızın, qalmaz izler.

Yılda bir kere ola mevsim-i baar,
Baarni baar etken-qadın ve qızlar.
Kimge dalfes yaraşa, kimge fırlanta,
Kimi paynozü yure, kimde-qoranta.

Eskiden qalğan adet-ellerin opmek,
Eki şey muqaddestir-qadın ve otmek.
Alemdeki eyilik-qadınnıñ işi,
Qadın-qızlar olmasa, nişler er kişi?!

Taşıy yurek astında balanı qadın,
Ana qartayğan soñra kim çeker qaydın?
Barıp da, qadınlar, biz muğaytsaq eger,
Bizni bağışlañız, bağışlañız sizler.

Aylansın seyare, aylansın toqtamay,
Dünyalar turğance-tursın qadın-apay!


Mart, 2004 s.