13 Aralık 1917 Kırım Anayasası-Noman Çelebi Cihan
Çelebi Cihan, Cafer Seydahmet ve Cafer Ablayev tarafından azırlanıp Kurultay'nıñ teşkerüvine ve kabulına sunıldı. 18 maddeliktir. 13 Aralık 1917'de kabul etildi.
1.Kurultay er milletniñ öz milli iradesimen milli hayatını kurması ilkesini kabul eter.
2.Er milletniñ milli hayatını düzenlegen kanunlarnı yapmasıman milli işlerni kişilerniñ arzusından ziyade milli iradege uygun bir şekilde cürsetilmesi temin etilecegi üşün, Tatar milletiniñ de ebediyetkeşik özin hayatını özin iradesimen kurabilmesi üşün serbes, gizli, eşit ve dogrıdan dogrıga bütün milletniñ (kadın ve erkek) oyıman saylangan Vekiller Meclisiniñ devamını kabul eter.
3.Kurultay, hayat ve ruhı milletten tuvgan ve ancak onıñ deñişmesimen deñişken kanunlarnıñ sosyal ömirde berimli bolalacaklarını kabul etkeni üşün, Vekiller Meclisiniñ üş senede bir saylanmasını bek kerekli sayar.
Tembiye 1-Kurultay, memleketniñ bugünki sarsıntılı halinde Vekiller Meclisiniñ saylanmasını büyük zorlıklarman karşılaşacagına inanganı üşün, Kurultay üyelerini bir sene boyunca Parlament'ni meydanga ketirmelerini kabul eter.
Tembiye 2-Kurultay, Tatar Parlament'iniñ beşmen yedi biñ candan bir vekil saylanıp meydanga kelmesini kabul eter.
4. Vekiller Meclisiniñ sıradan toplantıları özleri tarafından tayin etilir. Büyük önemi bolgan toplantılar ise Parlament üylerniñ üşte birinin başkanlıktan resmiy yoldan istemelerimen toplanır.
5.Tatar Parlament üyesi er türli saldırıdan korunır ve askerlik mecburiyeti bar bolsa, askerlik borcından bagışlanır.
6.Vekiller Meclisi Tatar Milletiniñ ilmiy, diniy, adliy, askeriy, siyasiy işlerine ve kerekken hallerde ticariy, zirayi, maliy ve sanayi işlermen ilgili kanunlarnı yapmakman vazifelidir. Vekiller Meclisinde er şube üşün özel komisyeler ayrılacaktır.
7-Kurultay, kanun yapma küşiniñ, icra (işlerni kördirme) küşiniñ, adliye küşiniñ er biriniñ tam bagımsızlıgını ve milliy idarede er şubeniñ öz bölimlerinde tam yetkilerge saip bolganlarını kabu leter.
Tembiye 1-Kurultay, Milliy İdare Üyeleri Kurullarını kabul eter.
Tembiye 2-Kurultay, bütün Müdürlüklerge(Bakanlıklarga) birer Müdür (Bakan) saylanması ilkesini kabul etse de, kerekli hallerde bir Müdürniñ (Bakan'nıñ) eki Müdürlükke (Bakanlık'ka) saylanması ve er Müdürniñ (Bakan'nıñ) Müdürler(Bakanlar) Kurulı kararıman vazifelerinde birbirleriniñ yerini tutalmalarını kabul eter.
8.Tatar milletiniñ milliy işleriniñ düzenli bir şekilde idaresi üşün milliy işleriniñ er şubesine ayrı kanunlar kerekkeni gibi, olarga ayrı bölimler de kerektir.
Tatar Milliy İdaresi: Maarif(Egitim), Diniye, Maliye ve Vakıf, Adliye, Tışarkı İşler ve Başmüdürlük (Başbakanlık) bölümlerinden meydanga kelir.
a) Maarif (Egitim) İdaresi: Bütün milliy mektep, medrese ve Kırım Yaliy Cumhuriyetine baylı teoretik ve tehnik bilim ocaklarıman Tatar Milleti arasında bolacak ilişkilerni tayin eter ve saylangan ilmiy teşkilatman barabar ilim ocaklarınıñ özerkligi ilkesine tayanıp karar yazıları azırlar.
b)Diniye İdaresi:Tatar milletiniñ hayatıman ilgili bolgan inanışlarga ve ibadetke ait diniy meselelerde Muhammediy şeriatka uygun kararlarnıñ ve tuyuruvlarıñ berilmesi ve yerine ketirilmesimen vazifelidir.
c)Maliye ve Vakıf İdaresi: Bütün milliy bergilerini toplamak ve bütün Milli İdareniñ bütçesini azırlap Vekiller Meclisiniñ aldına ketirmekmen vazifelidir. Maliye idaresinde, vakıflarnıñ yükselmesini temin etecek ve vakıf köylerinde yaşagan Tatarlarıñ ekonomik hayatlarını tüzetecek şarelerni azırlaycak bir şube tabıldırılacaktır.
Tembiye- Kurultay, Tatar Milliy İdaresi masraflarını temin etmek üşün Parlament'niñ kabul etken ilkelerine köre milliy bergiler alınmasını kabul eter.
d) Adliye İdaresi: Tatar milletiniñ, aklarıman ilgili davalarını em İslam şeriatına, em Tatar adet ve sosyal hayatına köre körmekmen vazifelidir. Bo sebepten Müftilik orunı köterilip yerine Adliye Müdürlügi (Bakanlıgı) kurulır.
e)Tışarkı İşler İdaresi: Tatar milletiniñ kasaba ve köy teşkilatıman bolgan ilişkilerini, askerlik mecburiyeti bolgan zamanda askeriy hayatına ait işlerni ve başka milletlermen bolgan siyasiy, medeniy, ekonomik, sosyal ilişkilerini düzenliycek ve cürsetecek şubeleri bolacaktır.
f) Milliy İdare Başkanlıgı (Başbakanlık): Bütün Milliy İdare kolları üşün temel bolsın dep tertip etilgen kanunlarnıñ uygulanışını teşkermek ve bütüm Milliy İdarede yaşatacagı aheñkmen onı bir milliy maksatka dogrı cönetmekmen vazifelidir.
9. Tatar Milliy İdaresiniñ kollarından er biri öz böliminiñ kanun taslaklarını azırlap Vekiller Meclisiniñ onayına sunmaga mecburdur.
10. Milliy İdare kollarınıñ başkanları, yani icra küşi, vekiller meclisiniñ ekseriyetniñ güvenini kazangan bir Milliy İdare Başkanı tarafından Vekiller Meclisi üyelerinden saylanırlar ve Vekiller Meclisiniñ ekseriyetiniñ oylarıman berilgen güvenmen vazifelerini yapalır ve sadece Parlament'ke karşı sorumlı bolırlar.
11.Vekiller Meclisi, millet vekilleriniñ dörtte biriniñ ve on kişiden eksik bolmamak şartıman, er partiniñ istegimen, Milliy İdareden ve icra küşinden er zaman aşıklamalar istemek akkına saiptir.
12. Kurultay, er ilniñ idare şekli, anda yaşagan yaliyniñ mutlak ekseriyetinñ körişlerini canlandırgan dört ilkege köre saylangan Kurucu Meclisniñ berecegi kararlarman belli bolacagını kabul etkeni üşün, Kırım İdare şekliniñ ancak Kırımlılar Kuruvcı Meclisi tarafından halletilecegini kabul eter ve Tatar Parlament'ini eñ kıska bir zamanda Kırım Kuruvcı Meclisiniñ toplanmasını temin etmekmen vazifeli sayar.
13.Kurultay, Kırımlılar Kuruvcı Meclisi toplangan soñra memleketiñ hayatıman ilgili ekonomik, maliy, siyasiy kanunlarnıñ, toprak meselesiniñ ve milletler ilişkileriniñ ancak Kırımlılar Kurucı Meclisi tarafından halletilmesini tanır.
14.Kurultay, Kırım siyasiy hayatına dair kayerde bir hüküm berilecek bolsa, oyerde Kırımlılar Kuruvcı Meclisiniñ Kırım'ıñ idare şekline dair berecegi kararını ve Kırım Vekiller Meclisiniñ sözi etilgen meselelerde bergen hükmüni bildirmek üşün vekiller cibermesini tanır.
15.Tatar Kurultay'ı, er bölgeniñ er barış konferansında diplomatlarnıñ kararlarından ziyade oyerlerde yaşagan milletlerniñ oyıman kaderleriniñ halletilmesi ilkesini kabul etkeni üşün, barışman alakadar bolgan bölgeleriñ ve milletler vekilleriniñ barış ve er türlü konferanslarga kabul etilmelerini ister.
16.Kurultay, em sosyal hayatta yaşatılması şart bolgan şahıs, barınak, söz,vicdan ,birlik kurma, toplanma, basın, grev hürriyetlerini ve hayat güvencesini temin üşün ve em azınlıkta bolgan milletlerniñ milliy, siyasiy aklarıman Kurultay tarafından Tatar milliy hayatınıñ temelleri dep kabul etilgen anayasanıñ sadece yaliy cumhuriyetimen yaşatılacagına inanganı üşün, Kırım Yaliy Cumhuriyeti ilkesini kabul ve ilan eter.
17.Kurultay, Kırım'da Tatarlar arasında bolgan mırzalık, beylik, çelebiylik, duhovnıylık, dvoryanlık, knyazlık, meşçanlık, poselyanlık gibi unvanlarnı geşersiz ilan eter.
18.Kurultay insanlarnıñ eşitlik ilkesini kabul etkeni üşün, kadınlarnıñ da erkeklermen barabar aynı aklarga saip bolganlarını dogrılar ve bo eşitlik ilkesi akkında bir kanun yapılmasını Vekiller Meclisine avale eter.
30 Ağustos 2009 Pazar
Vatan!-Dedim...-Ayşe Kokiyeva
Vatan!-Dedim...-Ayşe Kokiyeva
-Vatan!-dedim,
Uzaqlardan
Deñiz teprendi,
Yuvezlerniñ
Pıtağından
Yapraqlar endi.
-Vatan!-dedim,
Soqur çoqraq
Aciz iñledi,
Hor halqımnıñ
Aizarın
Orman diñledi.
-Vatan!-dedim,
Yaylalarda
Koz açtı çoqraq.
Yer yarıldı,
Car başında
Omradı topraq.
-Vatan!-dedim,
Dağ, taş, qırlar
Garq oldı nurğa.
Keçmiş dönip,
Tilge kirdi
Qavalnen zurna.
-Vatan!-dedim,
Ayırğan kim
Ve yurttan quvğan?..
-Tek Rabbime
Buyük imdat,
Tilegim, duvam.
-Vatan!-dedim,
Bar mevcudat
Canlandı şu an.
Halqıñ qayta
Saña, Vatan,
Arttırıp iman!
1990
-Vatan!-dedim,
Uzaqlardan
Deñiz teprendi,
Yuvezlerniñ
Pıtağından
Yapraqlar endi.
-Vatan!-dedim,
Soqur çoqraq
Aciz iñledi,
Hor halqımnıñ
Aizarın
Orman diñledi.
-Vatan!-dedim,
Yaylalarda
Koz açtı çoqraq.
Yer yarıldı,
Car başında
Omradı topraq.
-Vatan!-dedim,
Dağ, taş, qırlar
Garq oldı nurğa.
Keçmiş dönip,
Tilge kirdi
Qavalnen zurna.
-Vatan!-dedim,
Ayırğan kim
Ve yurttan quvğan?..
-Tek Rabbime
Buyük imdat,
Tilegim, duvam.
-Vatan!-dedim,
Bar mevcudat
Canlandı şu an.
Halqıñ qayta
Saña, Vatan,
Arttırıp iman!
1990
25 Ağustos 2009 Salı
Bir Koşe Otmek-Seitumer Emin
Bir Koşe Otmek-Seitumer Emin
Apansızdan, geceley, afat qoptı koyümde.
Kopekler sesinden, dağlar-taşlar iñledi.
Parlaq yıldızlar söndiler, Allanıñ koksünde.
Aziz analar ağladı... Yer ve kok diñledi.
Yolğa çıqtım men de, o gece, oksüz alımda.
Qısmetim qaldı bu aqşam evimde-soframda.
Bir koşe otmek, soğan ve tuz cartı torbamda.
Gençligim, gogercinlerim qaldılar sofada.
Yolda,
çoqraq başında, aşadım otmegimni.
Uzaq oldı tuvğan evimden çıqqan yollar.
İç unutmam başıma kelgen belalarnı, endi,
Endi keçse de o kunden çoq ve çoq yıllar.
Bu uzaq yollar esimni aldılar başımdan.
Otmegim ve tuzum qalmadı torbamda.
Kuyük, quru parçalar qaldı çoqraq başında.
Çarıqlarım teşildiler, çaqıl-taşlardan.
O kunden soñ, nice baarler kelip-keçtiler.
Nice qarlı-boranlı, afatlı geceler...
Gurbetlikte analar zeerli suvlar içtiler.
Lakin, esimde,
Bir koşe otmek,
Gogercinler...
Bekabad, 1948 s.
Apansızdan, geceley, afat qoptı koyümde.
Kopekler sesinden, dağlar-taşlar iñledi.
Parlaq yıldızlar söndiler, Allanıñ koksünde.
Aziz analar ağladı... Yer ve kok diñledi.
Yolğa çıqtım men de, o gece, oksüz alımda.
Qısmetim qaldı bu aqşam evimde-soframda.
Bir koşe otmek, soğan ve tuz cartı torbamda.
Gençligim, gogercinlerim qaldılar sofada.
Yolda,
çoqraq başında, aşadım otmegimni.
Uzaq oldı tuvğan evimden çıqqan yollar.
İç unutmam başıma kelgen belalarnı, endi,
Endi keçse de o kunden çoq ve çoq yıllar.
Bu uzaq yollar esimni aldılar başımdan.
Otmegim ve tuzum qalmadı torbamda.
Kuyük, quru parçalar qaldı çoqraq başında.
Çarıqlarım teşildiler, çaqıl-taşlardan.
O kunden soñ, nice baarler kelip-keçtiler.
Nice qarlı-boranlı, afatlı geceler...
Gurbetlikte analar zeerli suvlar içtiler.
Lakin, esimde,
Bir koşe otmek,
Gogercinler...
Bekabad, 1948 s.
24 Ağustos 2009 Pazartesi
Abibulla Odabaş Ayatı ve faaliyetine dair bazı malümatlar-Cemile Asanova
Abibulla Odabaş Ayatı ve faaliyetine dair bazı malümatlar-Cemile Asanova
Abibulla Odabaş (edebiy lağabı Timurcan, Çatırtavlı) edebiyat ve maarif saasında yapqan salmaqlı işleri ile medeniyetimiz tarihında belli yer tuta. O, 1881 senesi Aluşta rayonınıñ Korbekul koyünde, Odabaş Abdureşid efendiniñ qorantasında doğdı. Qorantadaki yedi balanıñ eñ buyügi Bekir, eñ kuçügi Abibulla olğan Şarapçılıq ve tütünciliknen oğraşqan Abdureşid efendi balalarınıñ er birini oqutmağa çare tapqan.
Abibulla tirnekliknen oquy. Bir yıl içinde Qurannı ogrene. 1913 senesi Mekkege yollanıla. (A.Odabaşnıñ oğlu Çora-Batır ağanıñ hatırlavlarına kore, babasından bir tüs olaraq qalğan yeşil sarıq saqlanılıp kelingen. Boyle sarıq acılıqqa barğanlarğa berilgen. bu sarıq 1930 senesi kulak olaraq koçüvleri vaqtında gayıp olğan).
Abibulla Odabaş Mekkeden Qırımğa qaytmayıp, Stambulğa kete ve andaki darulfununlardan birine oqumağa kire. O, mındaki Qırımlı sohtalar ve talebeler ile tanışa. Şu gençler tarafından çıqarılğan, Yaş Tatar yazıları adlı elyazma jurnalınıñ azası ola. Belli alimimiz Usein Kurkçi maña A.Odabaş aqqında yazıp yollağan hatırlavında: 1913 senesi Stambulda oquğan Qırımlı studentler tarafından yazılıp neşir etilgen, Yaş Tatar yazıları toplamında A.Odabaşnıñ İsmail Bey Gasprinskiyğe bağışlap yazğan Ulu Babay şiiri bar edi. Bu meraqlı toplamda Çelebi Cihannıñ Qarılğaçlar Duası kibi acayip ikayesi, Bekir Çoban-zadeniñ Anañ qayda? adlı poeması olğanını hatırlayım,-dep yaza.
Qartayıp, çalışmağa alı qalmağan Abdureşid efendi Stambulda oquğan oğluna maddiy yardım kosterip olamağanı içün, onıñ buyük oğlu Bekir qardaşına yardım etip tura. Lakin Abibulla olarnıñ yardımınen sıñırlanmayıp, ozü de qolundan kelgenine kore, kunüni keçirmek içün ozüne iş tapa. O, mındaki panayırlarda caillerge mektüp yazmağa yardım ete, darulfununlarğa oqumağa kirecek arqadaşlarğa repetitorlıq yapa. O, şoyle çeşit usullarnen para tapıp, oz oquvını devam ettire.
1917 senesi Abibulla Odabaş Qırımğa qayta. Onıñ neşircilik faaliyeti de tamam şu sene başlana. Onıñ muarirligi altında Yeşil Ada adlı gayet qıymetli jurnal çıqıp başlay. Bu kuçük acimli jurnalnıñ omüri pek qısqa olsa da, (maddiy yetişmemezliklerden otrü) anda qıymetli bediiy eserler derc etilgeni aqqında malümatlar bar.
Yeşil Ada jurnalını azırlamağa Abibulla Odabaşnıñ qadını- Ayşe Hanım Milkaminoviçniñ yardımı çoq tiygen. Bu aqta olarnıñ oğlu Çora-Batır ağa meraqnen hatırlay. Ayşe Hanım Milkaminoviç litva tatarlarından olıp, bilgili qorantada terbie alğan. Ozü eser yazmasa da, eserler aqqında belli bir fikir yürutmek qabiliyetine malik olğan Ayşe hanımnıñ qocasına yardımı çoq toqunğan.
Yeşil Ada jurnalı 1917 senesinden ta 1920 senesine qadar neşir olunğan. 1921 senesi Abibulla Odabaş yañı jurnal çıqaruv meselesinen çapa-çapqalay ve, niayet, Bilgi adlı jurnalnıñ çıqarılmasına nail ola. Yeşil Ada jurnalı bizim kungece saqlanılıp yetişmegen olsa da, bir vaqıtlar andan koçürilip alınğan bazı bir şiirler Ferğanada yaşağan ocapçe Revide Gafarovada bar. Bilgi jurnalınıñ asıl nushaları ve kopiyaları Moskvadaki Lenin adına ve diger buyuk kitaphanelerde bulunmaqtadır. Bu jurnalda A.Giraybay, Ş.Bektore, U. İpçi kibi acayip şair ve yazıcılarımıznıñ ilk bediy tecribeleri derc olunğan.
1925 senesi Aqmescitte Oquv işleri serlevalı buyük kolemli bir jurnal neşir oluna başlay. Jurnalnıñ baş redaktorı-Maarif İşleri Komissarı Usein Baliç ile Halq Komissariatınıñ ilmiy katibi- Abibulla Odabaş basılacaq materiallarnı diqqatnen kozden keçireler. Şu jurnalnıñ ozünde Abibulla Odabaş İş Mektebi 1925 s. Mekteplerde imla ve arif meselesi (1925 s.) İmla meselesi etrafında (1926 s.) kibi bir sıra acayip maqaleleri basılğan.
Bibliografik malümatlarğa kore, olarda til, elifbe, şive diger meselelerge ayrıca diqqat etilgen. Aynı şı meselelerge ait maqalelerde Bakuda, Qazanda çıqqan kitaplar aqqında da malümatlar, türkologlar sezdleri ve kongressleri hususında haberler bildirile.
Abibulla Odabaşnıñ publitsistikasına ait bibliografik kartotekalarğa nazar taşlasaq, onı meraqlandırğan mevzulardan biri daa pedagogika meseleleri olğanını koremiz. Onıñ pedagogikanen bağlı fikirleri Bakuda açılmış mektepler (1925 s.)i Oca arqadaşlara (1925 s.) kibi maqalelerde beyan olunğan.
Abibulla Odabaş yigirminci seneleri metodik risaleler ustünde de çoq çalışa. Bu risalelerniñ adlarını yazıcınıñ oğlu Çora-Batır ağa Moskvadaki Lenin adına kitaphaneniñ Himkide bulunğan filialından araştırıp tapqan. Yigirminci seneleri neşir olunğan Qırımtatar oquv kitaplarınıñ adlarını oquyıcılarımıznıñ diqqatına teklif etemiz: Türk-tatar tili 1928 s. (A.Odabaş ve Umer Acı-Asan); Tatar tili, Türk Tatar tili 4-5 sınıflar içün, 1924 s. Oquv kitabı 1924 s. (A.Odabaş ve Umer Acı-Asan); Rukovodstvo dlya izuçeniya krımskotatarskovo yazıka (A.Odabaş ve İ.Kaya). Bu risale uç defa, yani 1924, 1925, 1926 seneleri neşir olunğan. Anda, kitapnıñ Kiriş qısmında tilimiz ve onıñ inkişaf yolları aqqında meraqlı izaatlar bar. Derslikniñ başında ise Qırımtatar tilini tez ogrenüv yolları kosterilgen.
Yigirminci seneleri yazıcınıñ yaratıcılığı yukseldi. Şimdilik elimizde onıñ tek Qarılğaç, Balqurtçıqlar, Ey Çatır tav kibi şiirleri, Unutmaycaq (1923 s.) ikayesi olsa da, Usein Kurkçi ve Çora-Batır ağanıñ aytqanlarına kore, Abibulla Odabaşnıñ edebiy eserleri daa bar. Olarnı aramaq ve tapmaq kerek. Çora-Batır ağa tapqan Ya tüşse, Oy suvuq yaramay, Qışta, Çalışır ve oqurmız, Yapraqlar sarardı, Yunus Qırmısqa , Oz kozüm, Beyram ayı kibi eserler balalar içün yazılğandır.
1928 senesi A.Odabaş Veli İbrahimovnıñ işi-nen yaqalanıp, Mosqvada Butırka türmesinde bir qaç vaqıt yata. 1934 senesi o, qorantasınen korüşe. Şundan soñ, qorantası Orta Asiyağa koçip kete. 1937 senesi Ayşe hanım kocası vefat etkeni aqqında haber ala. Amma ala daa bu kungece bu hususta iç bir türlü resmiy haber yoq. Bunıñ içün de, onıñ ilmiy bibliografiyasını yazğanlar çoq yañı malümatlarğa rastkele bileler.
Revide Gafarovanıñ yardımı ile tapılıp alınğan Abibulla Odabaşnıñ Qarılğaç şiirine diqqat eteyik. Bu şiir oktyabr dörtte, 1920 senesi Yeşil Ada jurnalında derc olunğan soñ, bizim kundelik matbuatımızda daa basılmadı.
Qarılğaç
Sevinç kele, kelse guzel qarılğaç,
Kel, qarılğaç,
Kel de, baar yolun aç!
Yuzler kule, kule dünya
Sen kulseñ.
Kel, qarılğaç, kel de,bizge
Bahıt saç!
Kel, evçigiñ yasa bizim saçaqqa,
Korgenleriñ
Türkülernen ayt, yırla.
Ayt qarılğaç,
Qalmağanmı dünyada
Tınç yaşağan
Yeşil, kuçük bir ada?!
Yoqsa, er yer canlarnı şay yaqamı?
Qızıl qanlar
Er yaqtan şay aqamı?
Qayda barsañ, ayt, qarılğaç,
Yolnı aç!
Bu zavallı yureklerge Umüt saç!
1920 senesi yazılğan şiir. Tamam şu vaqıtta Qırım yarım adasında deşetli uruşlar korüginde biñlernen insanlarnıñ qanları töküle. İnsan omüriniñ qıymetli olmağan bu hışımlı kunlerde şair barışıqnı arzulay.
Şairniñ Ey, Çatır tav! şiirinde çöl şivesi elementleri çoqluqnı teşkil ete:
Başında bir oba halq cuvuqlı-catlı,
Cuvurvı şunday, turuşı azamatlı.
Tumansırap asretiñ tobeñde tütey,
Qaytarmı eken dep, kozüñ bunlar kutey.
Tarqamazmı, tumanıñ ey, Çatır tav!
Garip başıñ yetmezmi, o kunge sav?
U.Kurkçi bu edip aqqında şoyle yaza: A. Odabaşnıñ, menim fikirimce, yapqan eñ muim işlerinden biri-bizim edebiy tilimizde (nesirde) israrlı ve devamlı surette yerli Qırımtatar halq şiveleri esasında yazılğan eserlerniñ numünesini bermekten ibarettir.
Usein Kurkçi A.Odabaşnıñ Avcılar adlı ikayesi olğanı aqqında da hatırlap şoyle yaza: 1926 senesiniñ soñu, 1927 seneniñ başlarında A.Odabaş Aqmescitteki kvartirasında maña yañı yazğan ikayesini oquğan edi. İkayeniñ sujeti hatırımda yoq. Lakin bu eser o vaqıt maña olduqça teren tesir etkenini daa unutamayım. Amma bu ikayeniñ bir yerde basılğanı aqqında bilmeyim.
Abibulla Odabaşnıñ Unutmaycaq ikayesi açlıq mevzusında yazılğandır. Açlıq mevzusı yigirminci seneleri bir çoq Qırımtatar yazıcılarnıñ icadında aks olundı. Muellif Unutmaycaq ikayesinde açlıq mevzusını Esmaçıqnıñ taqdiri vastasınen aça. Eserdeki vaqialar bir qaç kun içinde olıp keçe. İkayeniñ sujet yolağını ise, esasen hatırlavlar ve dialoglar teşkil ete. Esmaçıqnıñ duyguları buyük ustalıqnen kosterile. Yaşar dudunıñ ve Esmaçıqnıñ ozüne layıq laqırdı tilleri bar. Qaramanlarğa hususiy til berilüvi ile muellif olarnıñ obrazlarını mukemmelleştire.
Boylece, inqilap ve iñqilaptan soñki devirde Abibulla Odabaş Qırımtatar edebiy tiliniñ şekillenmesinde buyük rol oynağanını koremiz. Onıñ maqale ve risaleleri bugun de halqımız içün buyük bir hazinedir.
Abibulla Odabaş (edebiy lağabı Timurcan, Çatırtavlı) edebiyat ve maarif saasında yapqan salmaqlı işleri ile medeniyetimiz tarihında belli yer tuta. O, 1881 senesi Aluşta rayonınıñ Korbekul koyünde, Odabaş Abdureşid efendiniñ qorantasında doğdı. Qorantadaki yedi balanıñ eñ buyügi Bekir, eñ kuçügi Abibulla olğan Şarapçılıq ve tütünciliknen oğraşqan Abdureşid efendi balalarınıñ er birini oqutmağa çare tapqan.
Abibulla tirnekliknen oquy. Bir yıl içinde Qurannı ogrene. 1913 senesi Mekkege yollanıla. (A.Odabaşnıñ oğlu Çora-Batır ağanıñ hatırlavlarına kore, babasından bir tüs olaraq qalğan yeşil sarıq saqlanılıp kelingen. Boyle sarıq acılıqqa barğanlarğa berilgen. bu sarıq 1930 senesi kulak olaraq koçüvleri vaqtında gayıp olğan).
Abibulla Odabaş Mekkeden Qırımğa qaytmayıp, Stambulğa kete ve andaki darulfununlardan birine oqumağa kire. O, mındaki Qırımlı sohtalar ve talebeler ile tanışa. Şu gençler tarafından çıqarılğan, Yaş Tatar yazıları adlı elyazma jurnalınıñ azası ola. Belli alimimiz Usein Kurkçi maña A.Odabaş aqqında yazıp yollağan hatırlavında: 1913 senesi Stambulda oquğan Qırımlı studentler tarafından yazılıp neşir etilgen, Yaş Tatar yazıları toplamında A.Odabaşnıñ İsmail Bey Gasprinskiyğe bağışlap yazğan Ulu Babay şiiri bar edi. Bu meraqlı toplamda Çelebi Cihannıñ Qarılğaçlar Duası kibi acayip ikayesi, Bekir Çoban-zadeniñ Anañ qayda? adlı poeması olğanını hatırlayım,-dep yaza.
Qartayıp, çalışmağa alı qalmağan Abdureşid efendi Stambulda oquğan oğluna maddiy yardım kosterip olamağanı içün, onıñ buyük oğlu Bekir qardaşına yardım etip tura. Lakin Abibulla olarnıñ yardımınen sıñırlanmayıp, ozü de qolundan kelgenine kore, kunüni keçirmek içün ozüne iş tapa. O, mındaki panayırlarda caillerge mektüp yazmağa yardım ete, darulfununlarğa oqumağa kirecek arqadaşlarğa repetitorlıq yapa. O, şoyle çeşit usullarnen para tapıp, oz oquvını devam ettire.
1917 senesi Abibulla Odabaş Qırımğa qayta. Onıñ neşircilik faaliyeti de tamam şu sene başlana. Onıñ muarirligi altında Yeşil Ada adlı gayet qıymetli jurnal çıqıp başlay. Bu kuçük acimli jurnalnıñ omüri pek qısqa olsa da, (maddiy yetişmemezliklerden otrü) anda qıymetli bediiy eserler derc etilgeni aqqında malümatlar bar.
Yeşil Ada jurnalını azırlamağa Abibulla Odabaşnıñ qadını- Ayşe Hanım Milkaminoviçniñ yardımı çoq tiygen. Bu aqta olarnıñ oğlu Çora-Batır ağa meraqnen hatırlay. Ayşe Hanım Milkaminoviç litva tatarlarından olıp, bilgili qorantada terbie alğan. Ozü eser yazmasa da, eserler aqqında belli bir fikir yürutmek qabiliyetine malik olğan Ayşe hanımnıñ qocasına yardımı çoq toqunğan.
Yeşil Ada jurnalı 1917 senesinden ta 1920 senesine qadar neşir olunğan. 1921 senesi Abibulla Odabaş yañı jurnal çıqaruv meselesinen çapa-çapqalay ve, niayet, Bilgi adlı jurnalnıñ çıqarılmasına nail ola. Yeşil Ada jurnalı bizim kungece saqlanılıp yetişmegen olsa da, bir vaqıtlar andan koçürilip alınğan bazı bir şiirler Ferğanada yaşağan ocapçe Revide Gafarovada bar. Bilgi jurnalınıñ asıl nushaları ve kopiyaları Moskvadaki Lenin adına ve diger buyuk kitaphanelerde bulunmaqtadır. Bu jurnalda A.Giraybay, Ş.Bektore, U. İpçi kibi acayip şair ve yazıcılarımıznıñ ilk bediy tecribeleri derc olunğan.
1925 senesi Aqmescitte Oquv işleri serlevalı buyük kolemli bir jurnal neşir oluna başlay. Jurnalnıñ baş redaktorı-Maarif İşleri Komissarı Usein Baliç ile Halq Komissariatınıñ ilmiy katibi- Abibulla Odabaş basılacaq materiallarnı diqqatnen kozden keçireler. Şu jurnalnıñ ozünde Abibulla Odabaş İş Mektebi 1925 s. Mekteplerde imla ve arif meselesi (1925 s.) İmla meselesi etrafında (1926 s.) kibi bir sıra acayip maqaleleri basılğan.
Bibliografik malümatlarğa kore, olarda til, elifbe, şive diger meselelerge ayrıca diqqat etilgen. Aynı şı meselelerge ait maqalelerde Bakuda, Qazanda çıqqan kitaplar aqqında da malümatlar, türkologlar sezdleri ve kongressleri hususında haberler bildirile.
Abibulla Odabaşnıñ publitsistikasına ait bibliografik kartotekalarğa nazar taşlasaq, onı meraqlandırğan mevzulardan biri daa pedagogika meseleleri olğanını koremiz. Onıñ pedagogikanen bağlı fikirleri Bakuda açılmış mektepler (1925 s.)i Oca arqadaşlara (1925 s.) kibi maqalelerde beyan olunğan.
Abibulla Odabaş yigirminci seneleri metodik risaleler ustünde de çoq çalışa. Bu risalelerniñ adlarını yazıcınıñ oğlu Çora-Batır ağa Moskvadaki Lenin adına kitaphaneniñ Himkide bulunğan filialından araştırıp tapqan. Yigirminci seneleri neşir olunğan Qırımtatar oquv kitaplarınıñ adlarını oquyıcılarımıznıñ diqqatına teklif etemiz: Türk-tatar tili 1928 s. (A.Odabaş ve Umer Acı-Asan); Tatar tili, Türk Tatar tili 4-5 sınıflar içün, 1924 s. Oquv kitabı 1924 s. (A.Odabaş ve Umer Acı-Asan); Rukovodstvo dlya izuçeniya krımskotatarskovo yazıka (A.Odabaş ve İ.Kaya). Bu risale uç defa, yani 1924, 1925, 1926 seneleri neşir olunğan. Anda, kitapnıñ Kiriş qısmında tilimiz ve onıñ inkişaf yolları aqqında meraqlı izaatlar bar. Derslikniñ başında ise Qırımtatar tilini tez ogrenüv yolları kosterilgen.
Yigirminci seneleri yazıcınıñ yaratıcılığı yukseldi. Şimdilik elimizde onıñ tek Qarılğaç, Balqurtçıqlar, Ey Çatır tav kibi şiirleri, Unutmaycaq (1923 s.) ikayesi olsa da, Usein Kurkçi ve Çora-Batır ağanıñ aytqanlarına kore, Abibulla Odabaşnıñ edebiy eserleri daa bar. Olarnı aramaq ve tapmaq kerek. Çora-Batır ağa tapqan Ya tüşse, Oy suvuq yaramay, Qışta, Çalışır ve oqurmız, Yapraqlar sarardı, Yunus Qırmısqa , Oz kozüm, Beyram ayı kibi eserler balalar içün yazılğandır.
1928 senesi A.Odabaş Veli İbrahimovnıñ işi-nen yaqalanıp, Mosqvada Butırka türmesinde bir qaç vaqıt yata. 1934 senesi o, qorantasınen korüşe. Şundan soñ, qorantası Orta Asiyağa koçip kete. 1937 senesi Ayşe hanım kocası vefat etkeni aqqında haber ala. Amma ala daa bu kungece bu hususta iç bir türlü resmiy haber yoq. Bunıñ içün de, onıñ ilmiy bibliografiyasını yazğanlar çoq yañı malümatlarğa rastkele bileler.
Revide Gafarovanıñ yardımı ile tapılıp alınğan Abibulla Odabaşnıñ Qarılğaç şiirine diqqat eteyik. Bu şiir oktyabr dörtte, 1920 senesi Yeşil Ada jurnalında derc olunğan soñ, bizim kundelik matbuatımızda daa basılmadı.
Qarılğaç
Sevinç kele, kelse guzel qarılğaç,
Kel, qarılğaç,
Kel de, baar yolun aç!
Yuzler kule, kule dünya
Sen kulseñ.
Kel, qarılğaç, kel de,bizge
Bahıt saç!
Kel, evçigiñ yasa bizim saçaqqa,
Korgenleriñ
Türkülernen ayt, yırla.
Ayt qarılğaç,
Qalmağanmı dünyada
Tınç yaşağan
Yeşil, kuçük bir ada?!
Yoqsa, er yer canlarnı şay yaqamı?
Qızıl qanlar
Er yaqtan şay aqamı?
Qayda barsañ, ayt, qarılğaç,
Yolnı aç!
Bu zavallı yureklerge Umüt saç!
1920 senesi yazılğan şiir. Tamam şu vaqıtta Qırım yarım adasında deşetli uruşlar korüginde biñlernen insanlarnıñ qanları töküle. İnsan omüriniñ qıymetli olmağan bu hışımlı kunlerde şair barışıqnı arzulay.
Şairniñ Ey, Çatır tav! şiirinde çöl şivesi elementleri çoqluqnı teşkil ete:
Başında bir oba halq cuvuqlı-catlı,
Cuvurvı şunday, turuşı azamatlı.
Tumansırap asretiñ tobeñde tütey,
Qaytarmı eken dep, kozüñ bunlar kutey.
Tarqamazmı, tumanıñ ey, Çatır tav!
Garip başıñ yetmezmi, o kunge sav?
U.Kurkçi bu edip aqqında şoyle yaza: A. Odabaşnıñ, menim fikirimce, yapqan eñ muim işlerinden biri-bizim edebiy tilimizde (nesirde) israrlı ve devamlı surette yerli Qırımtatar halq şiveleri esasında yazılğan eserlerniñ numünesini bermekten ibarettir.
Usein Kurkçi A.Odabaşnıñ Avcılar adlı ikayesi olğanı aqqında da hatırlap şoyle yaza: 1926 senesiniñ soñu, 1927 seneniñ başlarında A.Odabaş Aqmescitteki kvartirasında maña yañı yazğan ikayesini oquğan edi. İkayeniñ sujeti hatırımda yoq. Lakin bu eser o vaqıt maña olduqça teren tesir etkenini daa unutamayım. Amma bu ikayeniñ bir yerde basılğanı aqqında bilmeyim.
Abibulla Odabaşnıñ Unutmaycaq ikayesi açlıq mevzusında yazılğandır. Açlıq mevzusı yigirminci seneleri bir çoq Qırımtatar yazıcılarnıñ icadında aks olundı. Muellif Unutmaycaq ikayesinde açlıq mevzusını Esmaçıqnıñ taqdiri vastasınen aça. Eserdeki vaqialar bir qaç kun içinde olıp keçe. İkayeniñ sujet yolağını ise, esasen hatırlavlar ve dialoglar teşkil ete. Esmaçıqnıñ duyguları buyük ustalıqnen kosterile. Yaşar dudunıñ ve Esmaçıqnıñ ozüne layıq laqırdı tilleri bar. Qaramanlarğa hususiy til berilüvi ile muellif olarnıñ obrazlarını mukemmelleştire.
Boylece, inqilap ve iñqilaptan soñki devirde Abibulla Odabaş Qırımtatar edebiy tiliniñ şekillenmesinde buyük rol oynağanını koremiz. Onıñ maqale ve risaleleri bugun de halqımız içün buyük bir hazinedir.
23 Ağustos 2009 Pazar
Bekle Bizni, Qırımım!-Reşid Murad
Bekle Bizni, Qırımım!-Reşid Murad
Tuvğan tilim, milliy ruhum, yurtqa sevgimni
Yuregime aşadıñ sen gençligim zaman;
Halqımnen bir keçirdim zor, mudhiş sürgünni,
Ant etkenniñ antınen men sençünim er an...
Kozyaşlarnen, zulumlarnen ayırğan yollar
Qırq altı yıl mesafeden döndire saña,
Çevremizde dolansa da, ep muşkül allar
Yoldaşmız biz-azat millet geceden tañğa...
Kederimden kotüririm vahşiy GULAGda
Ne yerdedir ğayıp olğan qart, hor anamnı,
Yeşil Qırım maqamını taşıp qulaqta,-
Cenkten kelip, sürgün olgen mayor ağamnı.
Garip umüt asretine qavuşır ille
Qırımlılar biri qalmay türlü çağında,
Em, inşalla, merhumlarnıñ ruhları bile,
Gurbetlikten ketecektir aziz bağına...
Sen Solhatsıñ, Hansaraysıñ, ey, Qırımstan,
Gazaiysiñ, Aşıq Umer, Bikeç, Giraybay...
Çorabatır, Alimsiñ sen, Amethan Sultan...
Gizlenilgen tarihıñ nam, şuretlernen bay!
Hırpalanğan, söndirilgen variyetleriñ,
Bastırılğan, yoq etilgen qabristanlarıñ,
Dedelerden saqlı qalğan vasiyetleriñ-
Evlatlarıñ kelüvine muhtac añlarıñ...
Unutmadıq ecdatlarnıñ miras sözlerin:
Yeşil adam.
Kok ızanlar qulan Çoñğarım.
Qara, Azav deñizlerde mor saillerim.
Bağ-bağçalı mucizeli ormanım-Qırım!
İşte, mağrur tabirleriñ Qadimden qalğan
Gaspıralı İsmail Bey toprağı Vatan!
Efsaneler, çıñ-maneler, em İcret yırın
Qısmet ise, bekle biznen muqaddes QIRIM!
Tuvğan tilim, milliy ruhum, yurtqa sevgimni
Yuregime aşadıñ sen gençligim zaman;
Halqımnen bir keçirdim zor, mudhiş sürgünni,
Ant etkenniñ antınen men sençünim er an...
Kozyaşlarnen, zulumlarnen ayırğan yollar
Qırq altı yıl mesafeden döndire saña,
Çevremizde dolansa da, ep muşkül allar
Yoldaşmız biz-azat millet geceden tañğa...
Kederimden kotüririm vahşiy GULAGda
Ne yerdedir ğayıp olğan qart, hor anamnı,
Yeşil Qırım maqamını taşıp qulaqta,-
Cenkten kelip, sürgün olgen mayor ağamnı.
Garip umüt asretine qavuşır ille
Qırımlılar biri qalmay türlü çağında,
Em, inşalla, merhumlarnıñ ruhları bile,
Gurbetlikten ketecektir aziz bağına...
Sen Solhatsıñ, Hansaraysıñ, ey, Qırımstan,
Gazaiysiñ, Aşıq Umer, Bikeç, Giraybay...
Çorabatır, Alimsiñ sen, Amethan Sultan...
Gizlenilgen tarihıñ nam, şuretlernen bay!
Hırpalanğan, söndirilgen variyetleriñ,
Bastırılğan, yoq etilgen qabristanlarıñ,
Dedelerden saqlı qalğan vasiyetleriñ-
Evlatlarıñ kelüvine muhtac añlarıñ...
Unutmadıq ecdatlarnıñ miras sözlerin:
Yeşil adam.
Kok ızanlar qulan Çoñğarım.
Qara, Azav deñizlerde mor saillerim.
Bağ-bağçalı mucizeli ormanım-Qırım!
İşte, mağrur tabirleriñ Qadimden qalğan
Gaspıralı İsmail Bey toprağı Vatan!
Efsaneler, çıñ-maneler, em İcret yırın
Qısmet ise, bekle biznen muqaddes QIRIM!
17 Ağustos 2009 Pazartesi
Buyük Qoranta-Usniye Seydametova
Buyük Qoranta-Usniye Seydametova
Bizim qorantada sekiz oğul ve uç qız bar edi. Babam ayaqqapçılıq yapa, anam ise ev işlerinen oğraşa edi. Qorantadaki balalarnıñ episi, bu cumleden, anam da, babama yardım ete edik. Epimizniñ sabadan aqşamğace çalışuvımızğa baqmadan, pek fuqare yaşay, aş-suv qıtlığından daima zamet çeke edik. Ulu Oktyabr sotsialist revolütsiyası galebe qazanğan vaqıtta babam 37 yaşında, anam ise otuz bir yaşında ediler. Yañı ayat dalğası bizlerni oz bağrına çekti. Anam, qoranta işleriniñ çoq oluvına baqmadan, likbezge kirip oquy başladı. Bu vaqıtta onıñ altı balası bar edi. Ruhaniyler şeriatqa esaslanıp, anamnıñ oquvı ustünden kulecek oldılar. Amma qadın-qızlar içün de yañı ayat yolunı açqan ulu proletar akimiyeti onıñ tarafında edi. Anam kurslarnı muvafaqiyetnen bitirdi ve çoq yıllar devamında mektep çağınace balalar muessiselerinde terbiyeci olıp çalıştı.
Babam Qarasuvbazar şeerinde ayaqqapçılıq arteli teşkil etti, onıñ reberi oldı, soñra, Tekiye koyündeki aynı şoyle artelge reis olaraq avuştırıldı. O da anam kibi likbezge qatnap, oqumaq-yazmaqnı ogrendi. O maalde yaş-qart-er kes caillikni bitirüv mekteplerinde oquy edi.
Buyüklerniñ areketlerine, ıntıluvlarına bizler de qoşuldıq. Bizlerniñ sotsialistik Vatanımızğa, Kommunist partiyasına beslegen sıñırsız sevgimiz ve sadaqatımız yañı ayat içün qızğın kureşler ketken devirde şekillendi. Bu sevgi kun-kunden arttı, pekindi, qaviy itiqadqa çevirildi. Sovet akimiyeti maña ekinci ayat berdi,-dey edi anam,-aydın, parlaq ayat. Bizler epimiz omür boyu Sovet akimiyetine borclumız. Qorantamıznıñ ayatı kun-kunden yahşılattı. Menim anam qomşumız bolşevik Yan aqaydan: Balalarımıznıñ episini buyultip, oqutıp olur ekenimmi?-dep sorağan vaqıtta Yan aqay eminliknen şoyle cevap bergen edi: Er şey istegeniñ tüşüngeniñ kibi olur, Esma, bolşevikler partiyası-fuqareler partiyası. Eñ buyük bolşevikniñ adı Lenin. O oyle yapar ki, seniñ balalarıñ bahtlı olurlar, memleketimiz içün faydalı adamlar olıp oserler.
Qırımğa aqagvardiyacılar kelgende bizim evimizde bolşevikler gizlene ediler. Olarnıñ biri-Tevfıq Qalafatov soñundan partizanlarğa qoşuldı. Ebet, menim anam-babam padişa devirindeki ayatnı eşitip degil de korip bileler. Menim bitamnıñ yani anamnıñ anasınıñ 12 balası olğan. Ulu Oktyabr sotsialist revolütsiyası galebe qazanğan vaqıtta olarnıñ tek ekisi-menim anamm ve onıñ qız qardaşı Zore sağ ekenler. Zore tizem 1920 senesi tif hastalığından oldi. Boyle alnıñ sebebi-padişa devirindeki ayatnıñ ağırlığı, dayanmaycaq yoqsullıq ve caillik edi. Qırım ekinci kere sovetleşken soñ, bizler epimiz kene mekteplerge qatnap başladıq. Balalarnıñ eñ uykenleri Cemil ve men partiya teşkilatlarınıñ tevsiyesinen partiya-sovet mektebine kirdik. Qorantamızdaki balalarnıñ episi, doquzıncı sınıftan cebege ketken ve 1944 senesi elak olğan Asandan gayrı episi aliy ve orta mahsus bilgi aldı. Cemil-pedagog ve yazıcı oldı, Yaya ve Memet ilmiy hadimler, Abibe ekim, Umer maliye hadimi, Gulsum muzıka ocası, Şukri Lihaçev adına avtomobil zavodınıñ injeneri, Refat Mosenergonıñ injeneri, Fuat işçi, bu satırlarnıñ muellifi Usniye ise yurist oldılar.
1939 senesi bizim qorantamız Moskvağa, menim daimiy iş yerime koçti. Ulu vatan cenki başlanğanda menim yedi qardaşım cebege ketti. Ağamm Cemil ise Uzaq Şarqta hızmet ete edi. Cenk yıllarında menim anam ukümet reberiniñ uzurında bulundı. SSSR Yuqarı Soveti Prezidiumınıñ Reisi M.İ.Kalinin oña Qaraman analıq belgisini-Altın Yıldıznı taqdim etti. Taqdim eter eken, al-eval soray, nasıl istekleriñiz, ricalarıñız bar, aytıñız-dey, İsteklerim tek bir dane-tezce Galabe kelsin ve balalarımız evlerine qaytsınlar-dey. Galabeden soñ qardaşlarımnıñ beşi: Umer, Şukri, Memet, Refat ve Fuat qaytıp keldiler.
Men qorantamızdaki balalarnıñ er biri aqqında qısqadan aytmaq isteyim.
Ağam Cemil (1903-1977) bedence zayıf olıp osti. Bala ekende pek çoq hastalana edi. Şay ise on yaşından ayaqqapçılıq ustahanesinde çalışıp başladı. Sabadan aqşamğace çalışıp, evge beş kapik alıp kele edi. Yarı aç ayat onıñ sağlığını daa pek iprandırdı. Bu alnıñ neticesi olaraq, kozleri zayıflaştı. Onı Zalkind familiyalı ekim bedava tedaviyley edi. O bizim evge sıqsıq kele ve hastalarnıñ episini baqa edi. Alicenap insan Zalkind bizim hatiremizde ebediy qaldı. Ulu Vatan cenki yıllarında gitlerciler onıñ qorantasını gayıp ettiler... Deycegim, Cemil başta ayaqqapçılıq ustahanesinde, soñra, Qarasuvbazarda, Boboviçlerniñ bağçalarında çalıştı. Qırımda Sovet akimiyeti qurulğan soñ o partiya-sovet mektebinde, 1924-1928 seneleri ise Moskvada Şarq emekdarlarınıñ kommunistik universitetinde oqudı. 1929 senesi Cemil Yañı dünya gazetasında mesul redaktorı ve edebiy-bediiy jurnal İlelerniñ baş redaktorı olaraq tayinlendi. 1929 senesi partiya safına kirdi.
1930-1933 seneleri Cemil Moskvada Şarq emekdarlarınıñ kommunistik universitetinde aspiranturada oqudı. 1936 senesinece şu universitette revolütsiyon areket tarihından ders berdi.
Cemil markism-leninzm nazariyesini temelinden menimsedi ve onı emekdarlar arasında tergip etüv saasında bayağı işler yaptı. Onıñ ilerdeki işi siyasetnen ve publistsiskanen bağlı edi. O lektor olaraq, sıq-sıq çıqışlar yapa, felsefe, partiya tarihı, grajdan cenki, Rusiye halqlarınıñ millit azatlıq areketiniñ tarihı boyunca, partiyanıñ şu devirdeki siyaseti aktual problemalar boyunca maqaleler, oçerkler yazdı. Bundan soñ Cemil on sekiz yıl devamında Dalstroy siyasiy idaresinde lektor, KPSS Magadan oblast komitetinde agitatsiya-propaganda bolügi mudirniñ muavini olıp çalıştı. Ulu Vatan cenki yıllarında Cemil cebege ketmek istep, defalarca ariza berdi, ama onıñ sağlığı Vatanımıznıñ silalı mudafaacıları safında bulunmağa imkan bermedi. Namuslı emegi içün o Qızıl Yıldız ordeninen ve bir sıra medallernen mukafatlandı. Pensiyaga çıqqan soñ da cemaat işlerinde faaş iştiraq etti. On yıl devamında Moskva ve Sokolniki rayonlarınıñ partiya komitetlerinde filosofiya boyunca metodika Sovetine yolbaşçılıq yaptı, işhanelerde, teşkilatlardai muessiselerde lektsiyalar oqudı.
Agamız Cemil Vatanğa, partiyağa, halqqa hızmet etüvde bizim epimiz içün ornek edi. Onıñ yazıp qaldırğan bediiy eserleri şimdi de gazeta-jurnallarnıñ saifelerinde baslıp turuvı, bizim içün pek quvançlı al.
Yaya (1907-1942) fitopatologiya(osümlikşinaslıq) zanaatını menimsedi. Leningrad şeerinde aspiranturanı bitirdi, onıñ yapqan keşfiyatları 1939-1941 seneleri Butünsoyuz halq hocalığı muvafaqiyetleri sergisinde kosterildi. Biz buün qorantamıznen sergide bardıq. Sovet devletiniñ koy hocalıgı saasındaki qazançları arasında Yayanıñ da işlerini korip quvandıq, gururlandıq.
Yaya, yımşaq tabiatlı, utançaq ve işkir edi. Onıñ evine kelgende biz onı daima mikroskop başında kore edik. O muzıkanı pek seve, gitara ve mandolina çala, fotografiyanen oğraşa edi. İngliz ve nemse tillerinde serbest oquy ve yaza edi. Yaya nasıl işni tutsa da, mıtlaq soñuna alıp çıqa edi.
Yayanıñ işi ve oquvı aqqında ayrıca aytmaq isteyim. O koy hocalıgı tehnikumını ve Ulyanovskte koy hocalıgı institutını bitirdi. 21 yaşında Bahçi-Eli agrouçastkasınıñ agronomı, 22 yaşında Qarasuvbazar rayonınıñ agronomı. 1937 senesi Leningraddaki osümliklerni qorçalav Butünsoyuz ilmiy-tedqiqat institutınıñ aspiranturasını bitirdi. Şimdi bizim evimizde Yayanıñ memleketmizniñ koy hocalığı içün ameliy emiyetke malik olğan, hususan kukürtten yasalğan ilaclerniñ yüzüm hastalıqlarına qarşı qullanuvınıñ faydasını kostergen bir sıra ilmiy işler, risaleler bar. V.İ. Lenin adına Butünsoyuz koy hocalıgı akademiyasından Yayağa berilgen Fahriy Yarlıqta şoyle yazıla: Siziñ Yüzüm oidiumınıñ inkişafına iqlim faktorınıñ tesiri ve onı devalav muddetleri degen ilmiy işiñizge qıymet keserek, bu işiñiz uçünci mukafatnen taqdirlene ve Sizni bu Yarlıqnen taqdirleymiz. Yayanıñ olüminden soñ fitopatologiya iliminde krivaya Seydametova degen termin qaldı. Yayanıñ olüminden çerik asır keçken soñ Fitopatolognıñ luğatı ve qullanması kitabında (Lenin Bayragı, Kolos neşriyatı 1967 s.) Yayanıñ adını rastketirdik. Bu qullanmada onıñ Yüzüm oidiumı ve oña qarşı kureş çareleri degen işi derc olunğan.
Yaya tabiy zenginliklerden faydalanuv saasında bayağı işler yaptı. Başta yüzüm oidiumına qarşı kureş vastaları tış memleketlerden satın alına edi. Yaya Kerç kukürt kontsentratını ogrenüv ekspeditsiyasına yolbaşçılıq yaptı ve soñundan o ilacler ozümizde azırlanıp başlandı. Yayanıñ ozü bu ilaclerin qullanuv aqqında ilmiy iş yazdı. Onıñ ogünde gayet keniş ilmiy imkanlar açılğan bir vaqıtta cenk başladı. Yaya 1941 senesi Oçakov şeerinde komandirler kursını bitirgeninen cenkke ketti ve 1942 senesi elak oldı.
Abibe (1912) başta ebanay tehnikumını, soñra meditsina institutını bitirdi. Hastalığı sebebinden cebeğe alınmadı. 1943 senesinece Başqırdstannıñ Fedorovskiy rayonında rayon sağlıq saqlav bolüginiñ mudiri olıp çalıştı. Soñra Mosqvağa keldi ve ekim olaraq 35-nci hastahanede çalıştı. 1947 senesi Abibe partiya safına kirdi. Şu sene Latviya respublikasına yollanıldı. Riga şeerinde sağlıq saqlav noqtalarını tiklev ve teşkil etüv işlerinde aktiv iştiraq etti. Abibeniñ 44 yıl devam etken ekimlik işiniñ 38 yılı Latviyada keçti. Onıñ emegi bir sıra medallernen ve Fahriy yarlıqlarnen taqdirlendi. O memleketimizde sağlıq saqlav hızmetiniñ alacısı. Şimdi de cemaat işlerine faal qoşula.
Umer (1941) başta rabfaknı, soñra iqtisadiyatçılar kursını bitirdi, ordu hızmetine çağırılğan soñ, arbiy-deñiz aviatsiyası mektebinde oqudı. 1940 senesinden KPSS azası. Ulu Vatan cenkiniñ iştiraqçisi. 1947 senesi ordu hızmetinden qayttı ve pensiyağa çıqqance Riga şeerindeki elektroarmatura zavodında partiya komitetiniñ sekretarı olıp çalıştı. Defalarca rayon Sovetine deputat saylandı. Onıñ çoq yıllıq emegi Qızıl Yıldız ordeninen ve bir çoq medallernen taqdirlendi.
Gulsum (1918-1981) Çaykovskiy adına Moskva konservatoriyasınıñ studenti olğan yıllarda kontsert brigadalarınen bir qaç kere cebege bardı. Berlinni işğal etken sovet askerlerine berilgen birinci kontsertte bizim Gulsum de iştiraq etken edi. O Germaniya uzerinden qazanılğan galebe içün degen medalini gururnen taşıy edi.
Şukri (1920) orta mektepni bitirgeninen ordu hızmetine çağırıldı ve Finlandiyanen olğan cenkte iştiraq etti. 1942 senesi Lepel arbiy mektebinde oqudı. 1943 senesi partiya safına kirdi ve şu seneden cenkniñ soñunace şimaliy-şarqiy cebede hızmet etti. 1946 senesi cebeden qayttı. 1951 senesi Moskvadaki koy hocalığını mehanizmleştirüv ve elektrikleştirüv institutını bitirdi ve 25 yıl devamında Moskvadaki Lihaçev adına avtomobil zavodında injener olıp çalıştı, ordenlernen ve medallarnen mukafatlandı.
Memet ve Asan-egizler (1924) orta mektepni bitirgen soñ cebege çağırıldılar amma çeşit qısımlarda cenkleştiler. Memet Voronejden Berlingece olğan cebe yolunı keçti. 1942 senesi piyade askerler arbiy mektebini bitirdi. 1943 senesiniñ yanvar ayında goñülli kursantlarnen beraber cebege ketti. 1947 senesi ordu hızmetinden qayttı. 1947-1953 seneleri Moskvadaki tericilik institutında oqudı, soñra çoq yıllar devamında ihtisası boyunca çalıştı. Soñ yigirmi yıl Moskvadaki meditsina-biologiya institutınıñ bolük mudiri olıp çalıştı. Uç qızı ve dört torunı bar.
Asan cebede radist edi. 1944 senesi duşman arqasında qala ve elak ola.
Refat ve Fuat-egizler (1927). Refat 1944 senesiniñ başında goñülli olaraq ordu hızmetine ketti, anda arbiy mektepni bitirdi. Ulu Vatan cenkiniñ soñki uruşlarında iştiraq etti. 25 yıl devamında Mosenergonıñ uyken ustası olıp çalışa. 1974 senesinden KPSS azası. 1971 senesi onıñ adı zavodnıñ Urmet kitabına yazıldı.
1979 senesi SSSR Halq hocalığı muvafaqiyetleri sergisiniñ tunç medalinen, sonra SSSR energetikasınıñ ve elektrifiqatsiyasınıñ alacısı nişanınen taqdirlendi.
Fuat 1944 senesi goñülli olaraq cebege ketti. Radiolokatsion donatmanıñ operatorı olıp hızmet ete. O cenkten soñ çoq yıllar devamında Taşkent şeerindeki abraziv malları zavodında tezyacı olıp çalıştı, şimdi pensiyada.
Menim oğlum Necat (1923-1948)1941 senesiniñ avgust ayında cebeğe çağırıldı, artilleriya polqınıñ bolük komandiri olaraq Leningradnı duşmandan qorçalav oğrundaki uruşlarda iştiraq etti. O mektep ralesinden dos-doğru cebege ketken yaşlarnıñ biri edi. Olar Vatannı qorçalavdan gayrı işni bilmey ediler. Bizim qorantamızdan beş adam mektepni bitirgeninen cebege ketti. Bular menim qardaşlarım Asan, Memet, Refat, Fuat ve menim oğlum Necat, Menim oğlum Leningrad duşman sarımından azat olğance anda cenkleşe. Ordudan KPSS azalığına kandidat olıp qayttı. Kelgeninen pioner lagerine fizkultura terbiecisi olıp işke kirdi. Kuzde Moskvadaki fizkultura institutına kirdi... 1948 senesiniñ aprel ayında Necat Larisa adlı qızğa evlendi. Şu seneniñ iyün ayında Larisa Pragağa fizkulturacılar paradına kete edi. O apayını ozğarıp, Belorusiye vokzalından iş yerine keteyatqanda, gece qaranlığında ayağı demir yolda avtomat strelkanıñ arasına kirip qala. Bir kunden soñ hastahanede keçindi. Menim oğlum episi olıp 25 yıl yaşadı. Onıñ cebedeki hızmetleri Cenkaver hızmetleri içün, Leningradnıñ mudafaası içün medallerinen taqdirlengen edi.
Menim aqayım Menzaatov Ablalim Cantemiroviç (1899-1977). Biz onıñle beraber 48 yıl yaşadıq. Ablalim 1922 senesinden VLKSM, 1926 senesinden KPSS azası. Şarq emekdarları kommunistik universitetini bitirdi, ocalıq yaptı. Ulu Vatan cenkinde iştiraq etti. Cenkten soñ kinematografiya sistemasında çalıştı.O , Sovet akimiyeti doğğan kunden başlap, ozüniñ taliyini onıñle sıqı bağlağan nesilniñ vekili edi. Namuslı hızmeti içün bir sıra medallernen ve Fahriy Yarlıqlarnen taqdirlendi.
Zanımca, menim ana-babamnıñ ve olarnıñ balalarınıñ ayat yolları Ulu Oktyabr sotsialist revolütsiyası galebe qazanğandan soñki devirdeki pek çoq sovet aileleri içün harakterli olsa kerek.
Ulu Oktyabr sotsialist revolütsiyasınıñ 70 yıllıq bayramı-sotsializmniñ muim yeñişidir. Nesiller deñişe, amma sadaqat qala. Vatanğa, halqqa, Kommunist partiyasına sadaqat sovet halqını nice qıyınlıqlardan alıp keçti. Bizim birligimiz, dostluğımız ve sadıqlığımız nice sınavlardan keçti. Sadaqatnı nesiller muqaddes ayat kibi bir-birlerine teslim eteler. O nesilden-nesilge keçerek, zenginleşe, pekine. Halqlarğa azatlıq bergen Ulu Oktyabrniñ gayeleri ebediy yaşaycaq.
Bizim qorantada sekiz oğul ve uç qız bar edi. Babam ayaqqapçılıq yapa, anam ise ev işlerinen oğraşa edi. Qorantadaki balalarnıñ episi, bu cumleden, anam da, babama yardım ete edik. Epimizniñ sabadan aqşamğace çalışuvımızğa baqmadan, pek fuqare yaşay, aş-suv qıtlığından daima zamet çeke edik. Ulu Oktyabr sotsialist revolütsiyası galebe qazanğan vaqıtta babam 37 yaşında, anam ise otuz bir yaşında ediler. Yañı ayat dalğası bizlerni oz bağrına çekti. Anam, qoranta işleriniñ çoq oluvına baqmadan, likbezge kirip oquy başladı. Bu vaqıtta onıñ altı balası bar edi. Ruhaniyler şeriatqa esaslanıp, anamnıñ oquvı ustünden kulecek oldılar. Amma qadın-qızlar içün de yañı ayat yolunı açqan ulu proletar akimiyeti onıñ tarafında edi. Anam kurslarnı muvafaqiyetnen bitirdi ve çoq yıllar devamında mektep çağınace balalar muessiselerinde terbiyeci olıp çalıştı.
Babam Qarasuvbazar şeerinde ayaqqapçılıq arteli teşkil etti, onıñ reberi oldı, soñra, Tekiye koyündeki aynı şoyle artelge reis olaraq avuştırıldı. O da anam kibi likbezge qatnap, oqumaq-yazmaqnı ogrendi. O maalde yaş-qart-er kes caillikni bitirüv mekteplerinde oquy edi.
Buyüklerniñ areketlerine, ıntıluvlarına bizler de qoşuldıq. Bizlerniñ sotsialistik Vatanımızğa, Kommunist partiyasına beslegen sıñırsız sevgimiz ve sadaqatımız yañı ayat içün qızğın kureşler ketken devirde şekillendi. Bu sevgi kun-kunden arttı, pekindi, qaviy itiqadqa çevirildi. Sovet akimiyeti maña ekinci ayat berdi,-dey edi anam,-aydın, parlaq ayat. Bizler epimiz omür boyu Sovet akimiyetine borclumız. Qorantamıznıñ ayatı kun-kunden yahşılattı. Menim anam qomşumız bolşevik Yan aqaydan: Balalarımıznıñ episini buyultip, oqutıp olur ekenimmi?-dep sorağan vaqıtta Yan aqay eminliknen şoyle cevap bergen edi: Er şey istegeniñ tüşüngeniñ kibi olur, Esma, bolşevikler partiyası-fuqareler partiyası. Eñ buyük bolşevikniñ adı Lenin. O oyle yapar ki, seniñ balalarıñ bahtlı olurlar, memleketimiz içün faydalı adamlar olıp oserler.
Qırımğa aqagvardiyacılar kelgende bizim evimizde bolşevikler gizlene ediler. Olarnıñ biri-Tevfıq Qalafatov soñundan partizanlarğa qoşuldı. Ebet, menim anam-babam padişa devirindeki ayatnı eşitip degil de korip bileler. Menim bitamnıñ yani anamnıñ anasınıñ 12 balası olğan. Ulu Oktyabr sotsialist revolütsiyası galebe qazanğan vaqıtta olarnıñ tek ekisi-menim anamm ve onıñ qız qardaşı Zore sağ ekenler. Zore tizem 1920 senesi tif hastalığından oldi. Boyle alnıñ sebebi-padişa devirindeki ayatnıñ ağırlığı, dayanmaycaq yoqsullıq ve caillik edi. Qırım ekinci kere sovetleşken soñ, bizler epimiz kene mekteplerge qatnap başladıq. Balalarnıñ eñ uykenleri Cemil ve men partiya teşkilatlarınıñ tevsiyesinen partiya-sovet mektebine kirdik. Qorantamızdaki balalarnıñ episi, doquzıncı sınıftan cebege ketken ve 1944 senesi elak olğan Asandan gayrı episi aliy ve orta mahsus bilgi aldı. Cemil-pedagog ve yazıcı oldı, Yaya ve Memet ilmiy hadimler, Abibe ekim, Umer maliye hadimi, Gulsum muzıka ocası, Şukri Lihaçev adına avtomobil zavodınıñ injeneri, Refat Mosenergonıñ injeneri, Fuat işçi, bu satırlarnıñ muellifi Usniye ise yurist oldılar.
1939 senesi bizim qorantamız Moskvağa, menim daimiy iş yerime koçti. Ulu vatan cenki başlanğanda menim yedi qardaşım cebege ketti. Ağamm Cemil ise Uzaq Şarqta hızmet ete edi. Cenk yıllarında menim anam ukümet reberiniñ uzurında bulundı. SSSR Yuqarı Soveti Prezidiumınıñ Reisi M.İ.Kalinin oña Qaraman analıq belgisini-Altın Yıldıznı taqdim etti. Taqdim eter eken, al-eval soray, nasıl istekleriñiz, ricalarıñız bar, aytıñız-dey, İsteklerim tek bir dane-tezce Galabe kelsin ve balalarımız evlerine qaytsınlar-dey. Galabeden soñ qardaşlarımnıñ beşi: Umer, Şukri, Memet, Refat ve Fuat qaytıp keldiler.
Men qorantamızdaki balalarnıñ er biri aqqında qısqadan aytmaq isteyim.
Ağam Cemil (1903-1977) bedence zayıf olıp osti. Bala ekende pek çoq hastalana edi. Şay ise on yaşından ayaqqapçılıq ustahanesinde çalışıp başladı. Sabadan aqşamğace çalışıp, evge beş kapik alıp kele edi. Yarı aç ayat onıñ sağlığını daa pek iprandırdı. Bu alnıñ neticesi olaraq, kozleri zayıflaştı. Onı Zalkind familiyalı ekim bedava tedaviyley edi. O bizim evge sıqsıq kele ve hastalarnıñ episini baqa edi. Alicenap insan Zalkind bizim hatiremizde ebediy qaldı. Ulu Vatan cenki yıllarında gitlerciler onıñ qorantasını gayıp ettiler... Deycegim, Cemil başta ayaqqapçılıq ustahanesinde, soñra, Qarasuvbazarda, Boboviçlerniñ bağçalarında çalıştı. Qırımda Sovet akimiyeti qurulğan soñ o partiya-sovet mektebinde, 1924-1928 seneleri ise Moskvada Şarq emekdarlarınıñ kommunistik universitetinde oqudı. 1929 senesi Cemil Yañı dünya gazetasında mesul redaktorı ve edebiy-bediiy jurnal İlelerniñ baş redaktorı olaraq tayinlendi. 1929 senesi partiya safına kirdi.
1930-1933 seneleri Cemil Moskvada Şarq emekdarlarınıñ kommunistik universitetinde aspiranturada oqudı. 1936 senesinece şu universitette revolütsiyon areket tarihından ders berdi.
Cemil markism-leninzm nazariyesini temelinden menimsedi ve onı emekdarlar arasında tergip etüv saasında bayağı işler yaptı. Onıñ ilerdeki işi siyasetnen ve publistsiskanen bağlı edi. O lektor olaraq, sıq-sıq çıqışlar yapa, felsefe, partiya tarihı, grajdan cenki, Rusiye halqlarınıñ millit azatlıq areketiniñ tarihı boyunca, partiyanıñ şu devirdeki siyaseti aktual problemalar boyunca maqaleler, oçerkler yazdı. Bundan soñ Cemil on sekiz yıl devamında Dalstroy siyasiy idaresinde lektor, KPSS Magadan oblast komitetinde agitatsiya-propaganda bolügi mudirniñ muavini olıp çalıştı. Ulu Vatan cenki yıllarında Cemil cebege ketmek istep, defalarca ariza berdi, ama onıñ sağlığı Vatanımıznıñ silalı mudafaacıları safında bulunmağa imkan bermedi. Namuslı emegi içün o Qızıl Yıldız ordeninen ve bir sıra medallernen mukafatlandı. Pensiyaga çıqqan soñ da cemaat işlerinde faaş iştiraq etti. On yıl devamında Moskva ve Sokolniki rayonlarınıñ partiya komitetlerinde filosofiya boyunca metodika Sovetine yolbaşçılıq yaptı, işhanelerde, teşkilatlardai muessiselerde lektsiyalar oqudı.
Agamız Cemil Vatanğa, partiyağa, halqqa hızmet etüvde bizim epimiz içün ornek edi. Onıñ yazıp qaldırğan bediiy eserleri şimdi de gazeta-jurnallarnıñ saifelerinde baslıp turuvı, bizim içün pek quvançlı al.
Yaya (1907-1942) fitopatologiya(osümlikşinaslıq) zanaatını menimsedi. Leningrad şeerinde aspiranturanı bitirdi, onıñ yapqan keşfiyatları 1939-1941 seneleri Butünsoyuz halq hocalığı muvafaqiyetleri sergisinde kosterildi. Biz buün qorantamıznen sergide bardıq. Sovet devletiniñ koy hocalıgı saasındaki qazançları arasında Yayanıñ da işlerini korip quvandıq, gururlandıq.
Yaya, yımşaq tabiatlı, utançaq ve işkir edi. Onıñ evine kelgende biz onı daima mikroskop başında kore edik. O muzıkanı pek seve, gitara ve mandolina çala, fotografiyanen oğraşa edi. İngliz ve nemse tillerinde serbest oquy ve yaza edi. Yaya nasıl işni tutsa da, mıtlaq soñuna alıp çıqa edi.
Yayanıñ işi ve oquvı aqqında ayrıca aytmaq isteyim. O koy hocalıgı tehnikumını ve Ulyanovskte koy hocalıgı institutını bitirdi. 21 yaşında Bahçi-Eli agrouçastkasınıñ agronomı, 22 yaşında Qarasuvbazar rayonınıñ agronomı. 1937 senesi Leningraddaki osümliklerni qorçalav Butünsoyuz ilmiy-tedqiqat institutınıñ aspiranturasını bitirdi. Şimdi bizim evimizde Yayanıñ memleketmizniñ koy hocalığı içün ameliy emiyetke malik olğan, hususan kukürtten yasalğan ilaclerniñ yüzüm hastalıqlarına qarşı qullanuvınıñ faydasını kostergen bir sıra ilmiy işler, risaleler bar. V.İ. Lenin adına Butünsoyuz koy hocalıgı akademiyasından Yayağa berilgen Fahriy Yarlıqta şoyle yazıla: Siziñ Yüzüm oidiumınıñ inkişafına iqlim faktorınıñ tesiri ve onı devalav muddetleri degen ilmiy işiñizge qıymet keserek, bu işiñiz uçünci mukafatnen taqdirlene ve Sizni bu Yarlıqnen taqdirleymiz. Yayanıñ olüminden soñ fitopatologiya iliminde krivaya Seydametova degen termin qaldı. Yayanıñ olüminden çerik asır keçken soñ Fitopatolognıñ luğatı ve qullanması kitabında (Lenin Bayragı, Kolos neşriyatı 1967 s.) Yayanıñ adını rastketirdik. Bu qullanmada onıñ Yüzüm oidiumı ve oña qarşı kureş çareleri degen işi derc olunğan.
Yaya tabiy zenginliklerden faydalanuv saasında bayağı işler yaptı. Başta yüzüm oidiumına qarşı kureş vastaları tış memleketlerden satın alına edi. Yaya Kerç kukürt kontsentratını ogrenüv ekspeditsiyasına yolbaşçılıq yaptı ve soñundan o ilacler ozümizde azırlanıp başlandı. Yayanıñ ozü bu ilaclerin qullanuv aqqında ilmiy iş yazdı. Onıñ ogünde gayet keniş ilmiy imkanlar açılğan bir vaqıtta cenk başladı. Yaya 1941 senesi Oçakov şeerinde komandirler kursını bitirgeninen cenkke ketti ve 1942 senesi elak oldı.
Abibe (1912) başta ebanay tehnikumını, soñra meditsina institutını bitirdi. Hastalığı sebebinden cebeğe alınmadı. 1943 senesinece Başqırdstannıñ Fedorovskiy rayonında rayon sağlıq saqlav bolüginiñ mudiri olıp çalıştı. Soñra Mosqvağa keldi ve ekim olaraq 35-nci hastahanede çalıştı. 1947 senesi Abibe partiya safına kirdi. Şu sene Latviya respublikasına yollanıldı. Riga şeerinde sağlıq saqlav noqtalarını tiklev ve teşkil etüv işlerinde aktiv iştiraq etti. Abibeniñ 44 yıl devam etken ekimlik işiniñ 38 yılı Latviyada keçti. Onıñ emegi bir sıra medallernen ve Fahriy yarlıqlarnen taqdirlendi. O memleketimizde sağlıq saqlav hızmetiniñ alacısı. Şimdi de cemaat işlerine faal qoşula.
Umer (1941) başta rabfaknı, soñra iqtisadiyatçılar kursını bitirdi, ordu hızmetine çağırılğan soñ, arbiy-deñiz aviatsiyası mektebinde oqudı. 1940 senesinden KPSS azası. Ulu Vatan cenkiniñ iştiraqçisi. 1947 senesi ordu hızmetinden qayttı ve pensiyağa çıqqance Riga şeerindeki elektroarmatura zavodında partiya komitetiniñ sekretarı olıp çalıştı. Defalarca rayon Sovetine deputat saylandı. Onıñ çoq yıllıq emegi Qızıl Yıldız ordeninen ve bir çoq medallernen taqdirlendi.
Gulsum (1918-1981) Çaykovskiy adına Moskva konservatoriyasınıñ studenti olğan yıllarda kontsert brigadalarınen bir qaç kere cebege bardı. Berlinni işğal etken sovet askerlerine berilgen birinci kontsertte bizim Gulsum de iştiraq etken edi. O Germaniya uzerinden qazanılğan galebe içün degen medalini gururnen taşıy edi.
Şukri (1920) orta mektepni bitirgeninen ordu hızmetine çağırıldı ve Finlandiyanen olğan cenkte iştiraq etti. 1942 senesi Lepel arbiy mektebinde oqudı. 1943 senesi partiya safına kirdi ve şu seneden cenkniñ soñunace şimaliy-şarqiy cebede hızmet etti. 1946 senesi cebeden qayttı. 1951 senesi Moskvadaki koy hocalığını mehanizmleştirüv ve elektrikleştirüv institutını bitirdi ve 25 yıl devamında Moskvadaki Lihaçev adına avtomobil zavodında injener olıp çalıştı, ordenlernen ve medallarnen mukafatlandı.
Memet ve Asan-egizler (1924) orta mektepni bitirgen soñ cebege çağırıldılar amma çeşit qısımlarda cenkleştiler. Memet Voronejden Berlingece olğan cebe yolunı keçti. 1942 senesi piyade askerler arbiy mektebini bitirdi. 1943 senesiniñ yanvar ayında goñülli kursantlarnen beraber cebege ketti. 1947 senesi ordu hızmetinden qayttı. 1947-1953 seneleri Moskvadaki tericilik institutında oqudı, soñra çoq yıllar devamında ihtisası boyunca çalıştı. Soñ yigirmi yıl Moskvadaki meditsina-biologiya institutınıñ bolük mudiri olıp çalıştı. Uç qızı ve dört torunı bar.
Asan cebede radist edi. 1944 senesi duşman arqasında qala ve elak ola.
Refat ve Fuat-egizler (1927). Refat 1944 senesiniñ başında goñülli olaraq ordu hızmetine ketti, anda arbiy mektepni bitirdi. Ulu Vatan cenkiniñ soñki uruşlarında iştiraq etti. 25 yıl devamında Mosenergonıñ uyken ustası olıp çalışa. 1974 senesinden KPSS azası. 1971 senesi onıñ adı zavodnıñ Urmet kitabına yazıldı.
1979 senesi SSSR Halq hocalığı muvafaqiyetleri sergisiniñ tunç medalinen, sonra SSSR energetikasınıñ ve elektrifiqatsiyasınıñ alacısı nişanınen taqdirlendi.
Fuat 1944 senesi goñülli olaraq cebege ketti. Radiolokatsion donatmanıñ operatorı olıp hızmet ete. O cenkten soñ çoq yıllar devamında Taşkent şeerindeki abraziv malları zavodında tezyacı olıp çalıştı, şimdi pensiyada.
Menim oğlum Necat (1923-1948)1941 senesiniñ avgust ayında cebeğe çağırıldı, artilleriya polqınıñ bolük komandiri olaraq Leningradnı duşmandan qorçalav oğrundaki uruşlarda iştiraq etti. O mektep ralesinden dos-doğru cebege ketken yaşlarnıñ biri edi. Olar Vatannı qorçalavdan gayrı işni bilmey ediler. Bizim qorantamızdan beş adam mektepni bitirgeninen cebege ketti. Bular menim qardaşlarım Asan, Memet, Refat, Fuat ve menim oğlum Necat, Menim oğlum Leningrad duşman sarımından azat olğance anda cenkleşe. Ordudan KPSS azalığına kandidat olıp qayttı. Kelgeninen pioner lagerine fizkultura terbiecisi olıp işke kirdi. Kuzde Moskvadaki fizkultura institutına kirdi... 1948 senesiniñ aprel ayında Necat Larisa adlı qızğa evlendi. Şu seneniñ iyün ayında Larisa Pragağa fizkulturacılar paradına kete edi. O apayını ozğarıp, Belorusiye vokzalından iş yerine keteyatqanda, gece qaranlığında ayağı demir yolda avtomat strelkanıñ arasına kirip qala. Bir kunden soñ hastahanede keçindi. Menim oğlum episi olıp 25 yıl yaşadı. Onıñ cebedeki hızmetleri Cenkaver hızmetleri içün, Leningradnıñ mudafaası içün medallerinen taqdirlengen edi.
Menim aqayım Menzaatov Ablalim Cantemiroviç (1899-1977). Biz onıñle beraber 48 yıl yaşadıq. Ablalim 1922 senesinden VLKSM, 1926 senesinden KPSS azası. Şarq emekdarları kommunistik universitetini bitirdi, ocalıq yaptı. Ulu Vatan cenkinde iştiraq etti. Cenkten soñ kinematografiya sistemasında çalıştı.O , Sovet akimiyeti doğğan kunden başlap, ozüniñ taliyini onıñle sıqı bağlağan nesilniñ vekili edi. Namuslı hızmeti içün bir sıra medallernen ve Fahriy Yarlıqlarnen taqdirlendi.
Zanımca, menim ana-babamnıñ ve olarnıñ balalarınıñ ayat yolları Ulu Oktyabr sotsialist revolütsiyası galebe qazanğandan soñki devirdeki pek çoq sovet aileleri içün harakterli olsa kerek.
Ulu Oktyabr sotsialist revolütsiyasınıñ 70 yıllıq bayramı-sotsializmniñ muim yeñişidir. Nesiller deñişe, amma sadaqat qala. Vatanğa, halqqa, Kommunist partiyasına sadaqat sovet halqını nice qıyınlıqlardan alıp keçti. Bizim birligimiz, dostluğımız ve sadıqlığımız nice sınavlardan keçti. Sadaqatnı nesiller muqaddes ayat kibi bir-birlerine teslim eteler. O nesilden-nesilge keçerek, zenginleşe, pekine. Halqlarğa azatlıq bergen Ulu Oktyabrniñ gayeleri ebediy yaşaycaq.
Oktyabr Ayı-Irğat Qadır
Oktyabr Ayı-Irğat Qadır
Goñülime duygu bergen, şeñlik bergen
Bir ay bar ki,o ay da Oktyabr ayı!
Goñlümdeki quvançnı kozüme serpken,
Kene yetip keldi o Oktyabr ayı.
Bu ay aytılğan uç aylar degil,
Oraza, ya qurban bayram da degil,
Berilgen temçitler, salatlar degil,
Bu aydır faqırnıñ Oktyabr ayı.
Bu aydır inqilab qapısın açqan,
Pomeşik boynunıñ bavını yaqqan,
Mırzasın temelden sipirip atqan,
Şeñ bayram çıqarğan Oktyabr ayı.
Mektepler açıla, balalar yığıla,
Koylerde klublar pıqma-rıq tola.
Er keste bir quvanç, bir sevinç ola,
Deyler ki, işte bu Oktyabr ayı!
1929.
Goñülime duygu bergen, şeñlik bergen
Bir ay bar ki,o ay da Oktyabr ayı!
Goñlümdeki quvançnı kozüme serpken,
Kene yetip keldi o Oktyabr ayı.
Bu ay aytılğan uç aylar degil,
Oraza, ya qurban bayram da degil,
Berilgen temçitler, salatlar degil,
Bu aydır faqırnıñ Oktyabr ayı.
Bu aydır inqilab qapısın açqan,
Pomeşik boynunıñ bavını yaqqan,
Mırzasın temelden sipirip atqan,
Şeñ bayram çıqarğan Oktyabr ayı.
Mektepler açıla, balalar yığıla,
Koylerde klublar pıqma-rıq tola.
Er keste bir quvanç, bir sevinç ola,
Deyler ki, işte bu Oktyabr ayı!
1929.
16 Ağustos 2009 Pazar
Qart Tatarnıñ Türküsi-Ablakim Cemilev
Qart Tatarnıñ Türküsi-Ablakim Cemilev
Adil qardaşıma
Vatanıma borcumnı
Odemege aşıqıp,
Yigit sayıp ozümni
Kureş yoluna çıqtım.
Umüt meni aldattı,
Qara yazım ağlattı,-
Bir qaç kere qapatıp,
Kopeklerge talattı.
Çoqmar, tayaq ketirip,
Zalım bizni ezdirdi.
Aşsız-suvsız kezdirip,
Dar dünyadan bezdirdi.
Bir hasiske inanıp,
Bir tuzaqqa tüştik biz.
Qarlı ateşke yanıp
Soñra pişkinleştik biz.
Kuçümizge işanıp,
Davalaşıp yaşadıq.
Kureşte na qazanıp,
Yañı omür başladıq.
Keçmiş, meni arayıp
Yaqın kelme yanıma.
Odur-budur sorayıp
Bozma menim qanımnı.
Aqmescit ş.
Mart, 2000 s.
Adil qardaşıma
Vatanıma borcumnı
Odemege aşıqıp,
Yigit sayıp ozümni
Kureş yoluna çıqtım.
Umüt meni aldattı,
Qara yazım ağlattı,-
Bir qaç kere qapatıp,
Kopeklerge talattı.
Çoqmar, tayaq ketirip,
Zalım bizni ezdirdi.
Aşsız-suvsız kezdirip,
Dar dünyadan bezdirdi.
Bir hasiske inanıp,
Bir tuzaqqa tüştik biz.
Qarlı ateşke yanıp
Soñra pişkinleştik biz.
Kuçümizge işanıp,
Davalaşıp yaşadıq.
Kureşte na qazanıp,
Yañı omür başladıq.
Keçmiş, meni arayıp
Yaqın kelme yanıma.
Odur-budur sorayıp
Bozma menim qanımnı.
Aqmescit ş.
Mart, 2000 s.
Şabatta yañğıay aldına-Qırım Qaraimca
Bolğay qabulluq alnından Ad..'nıñ rahmetleme bizni, da ayama ola qırançnı da ol çaypavçunı, da ol qılıçnı da ol açlıqnı, da yesirlikni da talanmaqnı üstümizden da evleri üstünden bar ulusımıznıñ, da aytayıq: amen.
Bolğay qabulluq alnından Ad..'nıñ qayyam etme bizge bar usluların ulusımıznıñ,: alarnı da ulanların alarnıñ da üvrünivçilerin bar oturuş orunlarında, da aytayıq: amen.
Bolğay qabulluq alnından Ad..'nıñ, ki eşitkeymiz da haberlengeymiz yahşı haberler, yarlığaşlı haberler da uvunçlı haberler dört taraflarından ol yerniñ, da aytayıq:amen.
Yahşı belgi bilen bolğay bizge yañğı ay (artarıq aynıñ, qural aynıñ, başqusqan aynıñ, yaz aynıñ, ulağ aynıñ, çürük aynıñ, ayruqsı aynıñ, küz aynıñ, soğum aynıñ, qış aynıñ, qaraqış aynıñ, süyünç aynıñ, artıqsı aynıñ), qaysı bolır (burunğı, ekinçi, üçünci, dörtünci, beşinci, altıncı, yedinci) kününde aftanıñ.
Yañğırtqay anı Ad.. üstümizge da bar ulusımız üstüne bar orunlarda, qayda ki alar tabuladırlar, yahşılıqqa da alğışqa, biyençke da quvançqa, yarlığaşqa da uvunçqa, beslenmekke da yem tapmaqqa, yahşı eşitivlerge da yahşı haberlerge, da yağmurlarğa vahtlarında da tügel oñaltmaqqa, da aytayıq: amen.
Teilim 89:
Mahtovlıdır Ad.. dunyağa degin! Qayyam da köni.
Bolğay qabulluq alnından Ad..'nıñ qayyam etme bizge bar usluların ulusımıznıñ,: alarnı da ulanların alarnıñ da üvrünivçilerin bar oturuş orunlarında, da aytayıq: amen.
Bolğay qabulluq alnından Ad..'nıñ, ki eşitkeymiz da haberlengeymiz yahşı haberler, yarlığaşlı haberler da uvunçlı haberler dört taraflarından ol yerniñ, da aytayıq:amen.
Yahşı belgi bilen bolğay bizge yañğı ay (artarıq aynıñ, qural aynıñ, başqusqan aynıñ, yaz aynıñ, ulağ aynıñ, çürük aynıñ, ayruqsı aynıñ, küz aynıñ, soğum aynıñ, qış aynıñ, qaraqış aynıñ, süyünç aynıñ, artıqsı aynıñ), qaysı bolır (burunğı, ekinçi, üçünci, dörtünci, beşinci, altıncı, yedinci) kününde aftanıñ.
Yañğırtqay anı Ad.. üstümizge da bar ulusımız üstüne bar orunlarda, qayda ki alar tabuladırlar, yahşılıqqa da alğışqa, biyençke da quvançqa, yarlığaşqa da uvunçqa, beslenmekke da yem tapmaqqa, yahşı eşitivlerge da yahşı haberlerge, da yağmurlarğa vahtlarında da tügel oñaltmaqqa, da aytayıq: amen.
Teilim 89:
Mahtovlıdır Ad.. dunyağa degin! Qayyam da köni.
Yaşar Memedemin-.....!
Yaşar Memedemin-.....!
Sizge menden bir ögit,
Meni yaman körmeñiz.
Mende sizdiy bir insan,
Bilmiy şubelenmeñiz...
Hakkıñız bar bir yaktan,
Tanımak meni biraz zor.
Hayat üyretti bonı,
Köp candım da, ruhım kor...
Bildim ürmet bermege,
Lakin mende bekledim.
Ayakka baskanlarnı,
Acımadan şinedim...
Başlık maga kerekmiy,
Bo dert balaban Sizde.
Şimdi işim körinmiy,
Elbet körinir Küzde...
Men Tatar man, saglam Tatar,
Boga menfaat istelmez.
Halkımıznı ezdi tarih,
Boga nefret kesilmez...
Bizge birleşüv kerek,
Kırım'nı KIRIM yasayık.
Eski kılık, eski güç,
Cihanga Bayrak asayık...
Altın Tarak, Mavı Tüs,
Celpıresin köklerde,
Neşeler men tolsın cürek,
Yaşayık biz bir yerde!.....
Sizge menden bir ögit,
Meni yaman körmeñiz.
Mende sizdiy bir insan,
Bilmiy şubelenmeñiz...
Hakkıñız bar bir yaktan,
Tanımak meni biraz zor.
Hayat üyretti bonı,
Köp candım da, ruhım kor...
Bildim ürmet bermege,
Lakin mende bekledim.
Ayakka baskanlarnı,
Acımadan şinedim...
Başlık maga kerekmiy,
Bo dert balaban Sizde.
Şimdi işim körinmiy,
Elbet körinir Küzde...
Men Tatar man, saglam Tatar,
Boga menfaat istelmez.
Halkımıznı ezdi tarih,
Boga nefret kesilmez...
Bizge birleşüv kerek,
Kırım'nı KIRIM yasayık.
Eski kılık, eski güç,
Cihanga Bayrak asayık...
Altın Tarak, Mavı Tüs,
Celpıresin köklerde,
Neşeler men tolsın cürek,
Yaşayık biz bir yerde!.....
Yaşar Memedemin-Ay Tatarlar, Tatarlar
Yaşar Memedemin-Ay Tatarlar, Tatarlar
Ay Tatarlar, Tatarlar,
Dertni dertke katarlar.
Soydaşların şegalmay,
Kımliklerin satarlar.
Erkez cumlık bolganda,
Dünya nurga tolganda,
Onlar kıyış basarlar,
Birbirlerin aşarlar.
Riyakarlık mam külerler,
Arttan şorap örerler,
Tam onayga kelgende,
Seni şinep ketirler.
Hayat bizni aşlagan,
Bonday etip taşlagan.
Cemiyet ilerlese de,
Kusır şifasız kalgan.
Bo sebepten Dünyada,
Biz kalganmız kenarda.
Ne bayrak bar, ne tura,
Izlaşmaymız tavırda.
Kabaat alemde tuvıl,
Özimizde bonı bil.
Bonı aruv etip anla,
Kerekkende nisap kıl.
Ay Tatarlar, Tatarlar,
Dertni dertke katarlar.
Soydaşların şegalmay,
Kımliklerin satarlar.
Erkez cumlık bolganda,
Dünya nurga tolganda,
Onlar kıyış basarlar,
Birbirlerin aşarlar.
Riyakarlık mam külerler,
Arttan şorap örerler,
Tam onayga kelgende,
Seni şinep ketirler.
Hayat bizni aşlagan,
Bonday etip taşlagan.
Cemiyet ilerlese de,
Kusır şifasız kalgan.
Bo sebepten Dünyada,
Biz kalganmız kenarda.
Ne bayrak bar, ne tura,
Izlaşmaymız tavırda.
Kabaat alemde tuvıl,
Özimizde bonı bil.
Bonı aruv etip anla,
Kerekkende nisap kıl.
Açlıqtan Olgen Bala Monologı-İsa Abduraman
Açlıqtan Olgen Bala Monologı-İsa Abduraman
Qardaşlarım-Server, Mambet ve Yaqub açlıqtan oldiler
Muellif.
Qırq beş yıl sustım men.
Sebebi belli-
Yoq edi sözümni diñleycek adam.
Yurekni açmağa
Vaqıt da keldi-
Keçmişten
Siz taba
Atmaqtam adım.
Keçmişten-
Bu doğru.
Çünki er bir yıl
Yuz yılnıñ yerini bastı
Eñ azdan.
Yurmege yoq edi
Sedsiz,
Temiz
Yol
Ne kuzde,
Ne qışta,
Ne baar-yazda.
Keçmişten söyleyim.
Yalanı yoq iç.
Yalannıñ yanına barmağan edim-
Daima dost edi
Doğru söz,
Sevinç...
Yalannı sevmegen
Babam ve dedem.
Felaket bastırıp kelgende
Tañda,
Beş yaşta
Edim men-episi olip.
Sebebin bilmeden
Ateşte yandım,
Qaç kere tirilip,
Qaç kere olip.
Çöllerden, sahradan keçken
Aç yollar,
Aç yıllar
Oldılar
Men garip içün.
Omuzım ustüne
Tizildi olar.
Ağırdı vucudım.
Ağırdı içim!
Menzilge yetkence
Qartaydım,
Taldım,
Beş yaşta ekende,
Yurtumdan çıqıp.
Tañrimden
Biñ kere
Soradım
Yardım!
Eşitmedi, galiba,
Kettim men çökip.
Artımdan taqıldı
Eki qardaşım.
Çoq keçmey
Qıymetli bitam ve anam...
Çöktiler
Biñlernen soy-sop, yurtdaşım.
Çökken soñ da, yandım.
Ala daa yanam...
Açlıq ne ekenin
Sorañız menden.
Bir qapım otmekke
Kozümni oyıp
Bermege azır edim
Er kun,
Er ande...
Neyleyim,
Koz yumdım,
Arzuma toyıp.
Çıplaqlıq ne demek-
Sorañız menden.
Ustümde bar edi bir cartı kolmek-
Çaresi yoq onı çıqarmaq
Bitlegen,
Kirlengen
Olsa da o pek.
Aqsızlıq ne demek-
Sorañız menden.
Satqınnıñ balası dediler maña.
Şu sözden muğayıp,
Çıraqday söndim...
Kimge kuç-
Sizgemi?
Aytıñız qana!
Balanıñ yuqusın
Saarde bolmek,
Vatansız yaşamaq,
Vatansız olmek,
Ne demek,
Adamlar,
Sorañız menden!
Bilmek kereksiñiz bularñı,
Bilmek!
Adamlar,
Siz taba barır ekenim,
Ruhumnı kotere
Taze
Ruzgarlar.
Halqımnıñ quvançıñ sezip,
Sevinem.
Lakin de
Qıynağan bir tüşüncem bar.
Soy-sopum,
Butün halq
Koçecek yurtqa.
Bu aqta er yerde
Qızğın laf kete.
Yollar açılmaqta
Yaşqa ve qartqa!..
Qalacağım
Men ise
Kene gurbette.
Elbette,
Men qarşı degilim bahtqa.
Yurtdaşlar,
Tileyim oğurlı yollar.
Çıqıñız yuksekke,
Evelki tahtqa.
Meni de hatırlap tursañız olğan.
Hatırlap turıñız
Aydın kunlerde-
Derviza, bayramda,
Toy ve dügünde.
Sararğan yapraqlar
Tüşkende yerge.
Çeçekler ve guller tatlı kulgende...
Qardaşlarım-Server, Mambet ve Yaqub açlıqtan oldiler
Muellif.
Qırq beş yıl sustım men.
Sebebi belli-
Yoq edi sözümni diñleycek adam.
Yurekni açmağa
Vaqıt da keldi-
Keçmişten
Siz taba
Atmaqtam adım.
Keçmişten-
Bu doğru.
Çünki er bir yıl
Yuz yılnıñ yerini bastı
Eñ azdan.
Yurmege yoq edi
Sedsiz,
Temiz
Yol
Ne kuzde,
Ne qışta,
Ne baar-yazda.
Keçmişten söyleyim.
Yalanı yoq iç.
Yalannıñ yanına barmağan edim-
Daima dost edi
Doğru söz,
Sevinç...
Yalannı sevmegen
Babam ve dedem.
Felaket bastırıp kelgende
Tañda,
Beş yaşta
Edim men-episi olip.
Sebebin bilmeden
Ateşte yandım,
Qaç kere tirilip,
Qaç kere olip.
Çöllerden, sahradan keçken
Aç yollar,
Aç yıllar
Oldılar
Men garip içün.
Omuzım ustüne
Tizildi olar.
Ağırdı vucudım.
Ağırdı içim!
Menzilge yetkence
Qartaydım,
Taldım,
Beş yaşta ekende,
Yurtumdan çıqıp.
Tañrimden
Biñ kere
Soradım
Yardım!
Eşitmedi, galiba,
Kettim men çökip.
Artımdan taqıldı
Eki qardaşım.
Çoq keçmey
Qıymetli bitam ve anam...
Çöktiler
Biñlernen soy-sop, yurtdaşım.
Çökken soñ da, yandım.
Ala daa yanam...
Açlıq ne ekenin
Sorañız menden.
Bir qapım otmekke
Kozümni oyıp
Bermege azır edim
Er kun,
Er ande...
Neyleyim,
Koz yumdım,
Arzuma toyıp.
Çıplaqlıq ne demek-
Sorañız menden.
Ustümde bar edi bir cartı kolmek-
Çaresi yoq onı çıqarmaq
Bitlegen,
Kirlengen
Olsa da o pek.
Aqsızlıq ne demek-
Sorañız menden.
Satqınnıñ balası dediler maña.
Şu sözden muğayıp,
Çıraqday söndim...
Kimge kuç-
Sizgemi?
Aytıñız qana!
Balanıñ yuqusın
Saarde bolmek,
Vatansız yaşamaq,
Vatansız olmek,
Ne demek,
Adamlar,
Sorañız menden!
Bilmek kereksiñiz bularñı,
Bilmek!
Adamlar,
Siz taba barır ekenim,
Ruhumnı kotere
Taze
Ruzgarlar.
Halqımnıñ quvançıñ sezip,
Sevinem.
Lakin de
Qıynağan bir tüşüncem bar.
Soy-sopum,
Butün halq
Koçecek yurtqa.
Bu aqta er yerde
Qızğın laf kete.
Yollar açılmaqta
Yaşqa ve qartqa!..
Qalacağım
Men ise
Kene gurbette.
Elbette,
Men qarşı degilim bahtqa.
Yurtdaşlar,
Tileyim oğurlı yollar.
Çıqıñız yuksekke,
Evelki tahtqa.
Meni de hatırlap tursañız olğan.
Hatırlap turıñız
Aydın kunlerde-
Derviza, bayramda,
Toy ve dügünde.
Sararğan yapraqlar
Tüşkende yerge.
Çeçekler ve guller tatlı kulgende...
15 Ağustos 2009 Cumartesi
Qurşunlanğan Qartiy Monologı-İsa Abduraman
Qurşunlanğan Qartiy Monologı-İsa Abduraman
Qırımdan çıqarılğanda, şaşmalağan qartiy çölge qaçacaqta, pulemottan atıp oldürildi.
A.Vesnin, agronom, cenk iştiraqçisi. Qızılyar(Melitopol-is) Şeeri.
Tuvğan yurt!..
Ne demek
Şu yurtnı sevmek?
Ne demek
Çin urmet,
Buyük sadaqat?
Ne demek
Vatanğa qarışmaq,
Siñmek,
Ne demek acizlik,
Ne demek taqat?..
Gençlikte
Keñ çölde
Dülber baarde
Çeçekler açqanda,
Mulayim kulip,
Uyanıp, tınıq tañ,
Tatlı saarde,
Oylana edim men,
Sevinçke tolıp.
Başımnı sıypasa,
Saarde ruzgar
Goñlümni ohşasa,
Dalğa
Aytqan
Yır,
Yoq edi alemde
Menden bahtiyar...
Er bir ot ve taşta
Bar edi bir sır...
Peyğamber çeçegi
Maña er daim
Tuvğan yurt-
Qırımım olıp yılmaydı.
Lezet, zevq aldım men
Olarnı sayıp-
Uzmege bir vaqıt
Kozüm qıymadı...
Şifalı avağa
Dağılğan qoqu
Ne qadar kuç-quvet berdi tenime!
Guya men er saba
Gayrıdan doğıp,
Quş olıp,
Fır-r uçıp,
Kirdim evime...
Çeçekni uzmege kozüm qıymadı.
Şoyledir belledim
Er kim,
Er insan.
Yañıldım...
Çeçekler içinde qıynaldım.
Çeçekler ustüne
Tamladı al qan...
Nazik mor melevşe
Allandı-
Yandı.
Peyğamber çeçegi
Oldı sim-siya...
Ozümni
Uzülgen
Bir çeçek sandım-
Koz yumdım,
Ve, yuqlap qaldım
Men guya...
Cevaplar tapıldı suallaerime
Vatanğa qarıştım,
Vatanğa siñdim...
Olayım dep, raat
Yatqan yerimde
Çoq kere horlandım,
Çoq kere sıñdım.
Buldozerler altında
Iñrandım nice.
Ayaqlar tübünde
Çıqardım men ses.
Aylanıp baqmadı,
Baqmadı kimse...
Şaştım men,
Cellatlar yurgende serbest...
Bu qadar
Çoq azap
Bir adam içün.
Qabaatmı Vatannı yurekten sevmek?!
İnsanğa nisbeten
Bu qadar açuv,
Aytıñız, adamlar,
Nedir,
Nee demek?!
Tuvğan yurt çölünde
Osken çeçekke,
Terekke,
Taşlarğa... Tabınmay yaşap,
Mumkünmi çıqmağa, aytıñ, yuksekke
Çin batır
Amethan Sultanğa oşap?..
Yuksekke ıntıldım
Ta balalıqtan
Nesilim,
Soy-sopum.
Qırımdan çıqarılğanda, şaşmalağan qartiy çölge qaçacaqta, pulemottan atıp oldürildi.
A.Vesnin, agronom, cenk iştiraqçisi. Qızılyar(Melitopol-is) Şeeri.
Tuvğan yurt!..
Ne demek
Şu yurtnı sevmek?
Ne demek
Çin urmet,
Buyük sadaqat?
Ne demek
Vatanğa qarışmaq,
Siñmek,
Ne demek acizlik,
Ne demek taqat?..
Gençlikte
Keñ çölde
Dülber baarde
Çeçekler açqanda,
Mulayim kulip,
Uyanıp, tınıq tañ,
Tatlı saarde,
Oylana edim men,
Sevinçke tolıp.
Başımnı sıypasa,
Saarde ruzgar
Goñlümni ohşasa,
Dalğa
Aytqan
Yır,
Yoq edi alemde
Menden bahtiyar...
Er bir ot ve taşta
Bar edi bir sır...
Peyğamber çeçegi
Maña er daim
Tuvğan yurt-
Qırımım olıp yılmaydı.
Lezet, zevq aldım men
Olarnı sayıp-
Uzmege bir vaqıt
Kozüm qıymadı...
Şifalı avağa
Dağılğan qoqu
Ne qadar kuç-quvet berdi tenime!
Guya men er saba
Gayrıdan doğıp,
Quş olıp,
Fır-r uçıp,
Kirdim evime...
Çeçekni uzmege kozüm qıymadı.
Şoyledir belledim
Er kim,
Er insan.
Yañıldım...
Çeçekler içinde qıynaldım.
Çeçekler ustüne
Tamladı al qan...
Nazik mor melevşe
Allandı-
Yandı.
Peyğamber çeçegi
Oldı sim-siya...
Ozümni
Uzülgen
Bir çeçek sandım-
Koz yumdım,
Ve, yuqlap qaldım
Men guya...
Cevaplar tapıldı suallaerime
Vatanğa qarıştım,
Vatanğa siñdim...
Olayım dep, raat
Yatqan yerimde
Çoq kere horlandım,
Çoq kere sıñdım.
Buldozerler altında
Iñrandım nice.
Ayaqlar tübünde
Çıqardım men ses.
Aylanıp baqmadı,
Baqmadı kimse...
Şaştım men,
Cellatlar yurgende serbest...
Bu qadar
Çoq azap
Bir adam içün.
Qabaatmı Vatannı yurekten sevmek?!
İnsanğa nisbeten
Bu qadar açuv,
Aytıñız, adamlar,
Nedir,
Nee demek?!
Tuvğan yurt çölünde
Osken çeçekke,
Terekke,
Taşlarğa... Tabınmay yaşap,
Mumkünmi çıqmağa, aytıñ, yuksekke
Çin batır
Amethan Sultanğa oşap?..
Yuksekke ıntıldım
Ta balalıqtan
Nesilim,
Soy-sopum.
Dolab-Bora Gazi Geray Han Gazaiy
Dolab-Bora Gazi Geray Han Gazaiy
Mesnevi
Yol ustünde yoluqdım bir dolaba,
Didim, niçün sürersiñ yuz bu aba.
DElinmiş bağrıñ u qaddiñ bukülmiş,
Gozüñ yaşı ayağına dökülmiş.
Nedir aşıqmısıñ, varmı firaqıñ?
Bu qurbette kimedür iştiyaqıñ?
Ciger boyle seniñ leyl-ü neharuñ,
Ki yoqmıdır eliñde ihtiyaruñ.
Nedür bais hele boyle fiğana
Bukülmiş qametiñ, dönmüş kemana?
Hem ağlarsıñ, hem iñlersiñ dem-a-dem,
Bu gizli derdiñi bilmez hiç adem.
Dolab işitti benden bu hitabı,
Zeban-ı halile virdi cevabı.
Habersiz adem-oğlu maceradan,
Qazadan bil dime çün u çiradan.
Yuce dağlar idi evvel mekanım,
Benim de var idi tab u tuvanım.
Aqardı her zamanlar deşt sarı,
Revan olub ayağım çeşmesarı.
Tutub her yanımı qolum-budağım,
Çemen uzre turub herdem ayağım.
Başımda qumru vu tuğraç oterdi,
Zeminimde nice guller biterdi.
Libasım geh yeşil, geh al olurdı,
Haza vaqtı zerim pamal olurdı.
Benefşe baş ururdı sola-sağa,
Nihal-i nevresim turub ayağa.
Safa ile tutub camını lale,
Saçardı cür'asını hake jale.
Olub nergiz gozü her gice bi-hab,
Olurdı nuql-i meclis anda unnab.
Esüb bad-i ecel nageh yıqıldım,
Kesildi bih-iomrüm anda bildim.
Büke gelmez idi hergiz kemanım,
Yıqıldım qalmadı tab u tüvanım.
Heman dem kesdiler qolum-budağım,
Sürmekçün biri deldi ayağım.
Taqub boynuma anda rismanı,
Ki bildim qalmadı işret nişanı.
Qani ol mürğzarım, lalezarım,
Diriğa gitdi elden ihtiyarım.
Meni qıldılar anda hake yeksan,
Ki efğan eyler idim anda nalan.
Nice yıl geçdi vu cismim qurudı,
Yeşil tonım qarardı vu çürüdi.
Zekeryaya tek meni anda biçerler,
İşit imdi bana ne iş giçerler
Qılub tahta meni hem mıh ururlar,
Tecemmü eyleyüb suye sürürler.
Dönermen ol zamandır bu zamandır,
Bilürsenkim felek işi yamandır.
Yidi Eyüb tek bağrımnı kirman,
Gazaya çare ne, söyle ne derman?
Sözümden ibret alğıl sen de, ey, han,
Felek milkinde varsız cümle mihman.
Gurur itme saqın sen de cihana,
Gülerdim ben de nice natuvana.
Felek bir yedi başlı ecdehadur,
Ki naqd-i omr-i adem haq gidadur.
Nice mürsellere zehrin içürdi,
Nice yüzbiñ veli andan geçürdi.
Nice şehler gelür anda olur mat,
Murad uzre sürülmez bunda hiç at.
Ne hoş dimiş bu ebyatı bir ustad,
Ki her dem de anuñ ruhı ola şad.
Dilaverler cihana toymadılar,
Zamanıñ hamlesine doymadılar.
Ki aldanma arus-ı dehre zinhar,
Nice arslan helak eyler o murdar.
Ne hal olsa aña dil virme bari,
Vefalu dib bu qahber rüzigarı.
Geçürme gaflet ile rüzigarıñ,
Ki var iken eliñde ihtiyaruñ.
Dilersün kim irişesin kemale,
Tevekkül qıl her işde Zu'l-Celale.
İki alemde isterseñ ferağat,
Aqıt gozüñ yaşın eyle taat.
Sözüñ hatm it, yiter didiñ, Gazaiy,
Ki taat qıl dile Haqtan rizayı.
Riza vir her kim gelse qazadan,
Hudadan bil Hudadan bil, Hudadan.
Mesnevi
Yol ustünde yoluqdım bir dolaba,
Didim, niçün sürersiñ yuz bu aba.
DElinmiş bağrıñ u qaddiñ bukülmiş,
Gozüñ yaşı ayağına dökülmiş.
Nedir aşıqmısıñ, varmı firaqıñ?
Bu qurbette kimedür iştiyaqıñ?
Ciger boyle seniñ leyl-ü neharuñ,
Ki yoqmıdır eliñde ihtiyaruñ.
Nedür bais hele boyle fiğana
Bukülmiş qametiñ, dönmüş kemana?
Hem ağlarsıñ, hem iñlersiñ dem-a-dem,
Bu gizli derdiñi bilmez hiç adem.
Dolab işitti benden bu hitabı,
Zeban-ı halile virdi cevabı.
Habersiz adem-oğlu maceradan,
Qazadan bil dime çün u çiradan.
Yuce dağlar idi evvel mekanım,
Benim de var idi tab u tuvanım.
Aqardı her zamanlar deşt sarı,
Revan olub ayağım çeşmesarı.
Tutub her yanımı qolum-budağım,
Çemen uzre turub herdem ayağım.
Başımda qumru vu tuğraç oterdi,
Zeminimde nice guller biterdi.
Libasım geh yeşil, geh al olurdı,
Haza vaqtı zerim pamal olurdı.
Benefşe baş ururdı sola-sağa,
Nihal-i nevresim turub ayağa.
Safa ile tutub camını lale,
Saçardı cür'asını hake jale.
Olub nergiz gozü her gice bi-hab,
Olurdı nuql-i meclis anda unnab.
Esüb bad-i ecel nageh yıqıldım,
Kesildi bih-iomrüm anda bildim.
Büke gelmez idi hergiz kemanım,
Yıqıldım qalmadı tab u tüvanım.
Heman dem kesdiler qolum-budağım,
Sürmekçün biri deldi ayağım.
Taqub boynuma anda rismanı,
Ki bildim qalmadı işret nişanı.
Qani ol mürğzarım, lalezarım,
Diriğa gitdi elden ihtiyarım.
Meni qıldılar anda hake yeksan,
Ki efğan eyler idim anda nalan.
Nice yıl geçdi vu cismim qurudı,
Yeşil tonım qarardı vu çürüdi.
Zekeryaya tek meni anda biçerler,
İşit imdi bana ne iş giçerler
Qılub tahta meni hem mıh ururlar,
Tecemmü eyleyüb suye sürürler.
Dönermen ol zamandır bu zamandır,
Bilürsenkim felek işi yamandır.
Yidi Eyüb tek bağrımnı kirman,
Gazaya çare ne, söyle ne derman?
Sözümden ibret alğıl sen de, ey, han,
Felek milkinde varsız cümle mihman.
Gurur itme saqın sen de cihana,
Gülerdim ben de nice natuvana.
Felek bir yedi başlı ecdehadur,
Ki naqd-i omr-i adem haq gidadur.
Nice mürsellere zehrin içürdi,
Nice yüzbiñ veli andan geçürdi.
Nice şehler gelür anda olur mat,
Murad uzre sürülmez bunda hiç at.
Ne hoş dimiş bu ebyatı bir ustad,
Ki her dem de anuñ ruhı ola şad.
Dilaverler cihana toymadılar,
Zamanıñ hamlesine doymadılar.
Ki aldanma arus-ı dehre zinhar,
Nice arslan helak eyler o murdar.
Ne hal olsa aña dil virme bari,
Vefalu dib bu qahber rüzigarı.
Geçürme gaflet ile rüzigarıñ,
Ki var iken eliñde ihtiyaruñ.
Dilersün kim irişesin kemale,
Tevekkül qıl her işde Zu'l-Celale.
İki alemde isterseñ ferağat,
Aqıt gozüñ yaşın eyle taat.
Sözüñ hatm it, yiter didiñ, Gazaiy,
Ki taat qıl dile Haqtan rizayı.
Riza vir her kim gelse qazadan,
Hudadan bil Hudadan bil, Hudadan.
14 Ağustos 2009 Cuma
Birinci Meñli Geray Han (1445-1514)- Qıt'a
Birinci Meñli Geray Han (1445-1514)- Qıt'a
Firaqıñdın menim halim sorar bolsañ eger cana
Koñülde nar u kozde ab u dilde ah olur peyda.
Seniñ murğ-i hayaliñni içinde asramaq içün
Bolubdır kirpigim birle qafes bu diyde-i bina.
Menim ol Han-ı Meñliş kim muhabbet mülkin şahımın
Cihannıñ mülk-ü malına gururım yoqdurur asla!
Firaqıñdın menim halim sorar bolsañ eger cana
Koñülde nar u kozde ab u dilde ah olur peyda.
Seniñ murğ-i hayaliñni içinde asramaq içün
Bolubdır kirpigim birle qafes bu diyde-i bina.
Menim ol Han-ı Meñliş kim muhabbet mülkin şahımın
Cihannıñ mülk-ü malına gururım yoqdurur asla!
Bora Gazi Geray Han Gazaiy-Baqiy
Baqiy-Bora Gazi Geray Han Gazaiy-Baqiy
Gazel
Saqıya! Mey suna korküm-deme sühbet baqiy:
Bu cihande olamı kimseye devlet baqiy?
Meclis ehli koz ider gelmiş olursa ağlar
Soradır ki:Bu da kim?-soñra siyaset baqiy.
Çeşmimi tiğ-i bela qılsa dahi sed pare
Sİynemizde yine ol mehr-ü muhabbet baqiy!
Dün gece habe varub içmişdim cam-i visal
Can dimağında bu kun dahi o lezzet baqiy!
Gerçi biz mülk-i ademden nçe yıldır-çıqdıq,
Bilüriz-mülki baqaye yine avdet baqiy!
Ey, Gazaiy! İçelim mey, diyelim yarane:
Habi rahat idelüm kim- yine mihnet baqiy!
Gazel
Saqıya! Mey suna korküm-deme sühbet baqiy:
Bu cihande olamı kimseye devlet baqiy?
Meclis ehli koz ider gelmiş olursa ağlar
Soradır ki:Bu da kim?-soñra siyaset baqiy.
Çeşmimi tiğ-i bela qılsa dahi sed pare
Sİynemizde yine ol mehr-ü muhabbet baqiy!
Dün gece habe varub içmişdim cam-i visal
Can dimağında bu kun dahi o lezzet baqiy!
Gerçi biz mülk-i ademden nçe yıldır-çıqdıq,
Bilüriz-mülki baqaye yine avdet baqiy!
Ey, Gazaiy! İçelim mey, diyelim yarane:
Habi rahat idelüm kim- yine mihnet baqiy!
13 Ağustos 2009 Perşembe
Şahbaz Geray Sultan Siret (1795/96-1836/37)-Eglencemiz
Şahbaz Geray Sultan Siret (1795/96-1836/37)-Eglencemiz
Aşıq-i şuride-haliz zardır eglencemiz
Künc-i gamda derd-i ışq-ı yardır eglencemiz.
Eylesek endişe yariñ zulf-i perçiniñ n'ola
Hall olunmaz uqda-i düşvardır eglencemiz.
Bir bolük pervane-i bezm-i bela vü mihnetiz
Pertev-i şem'-i ruh-i didardır eglencemiz.
Sanmasın Siret bizi eglencesiz ehl-i heva
Ney kibi her demde ah-u zardır eglencemiz.
Aşıq-i şuride-haliz zardır eglencemiz
Künc-i gamda derd-i ışq-ı yardır eglencemiz.
Eylesek endişe yariñ zulf-i perçiniñ n'ola
Hall olunmaz uqda-i düşvardır eglencemiz.
Bir bolük pervane-i bezm-i bela vü mihnetiz
Pertev-i şem'-i ruh-i didardır eglencemiz.
Sanmasın Siret bizi eglencesiz ehl-i heva
Ney kibi her demde ah-u zardır eglencemiz.
Gazel-Ekinci Meñli Geray Han(1682-1739)
Gazel-Ekinci Meñli Geray Han(1682-1739)
Uftade-i dam-ı ser-i zincir-i cefayız,
Bir zülf-i siyahkare qul olmağa sezayız.
Ger şah-ı serirdar olursa n'ola canan?-
Gammı çekeriz biz dahi kuyünde gedayız.
İtmeklik içün hak-ı rehin diydeye sürme
Her şam u seher talib-i teşrif-i sabayız.
Bir pula satarsa bizi ağare aceb mi?
Ol afet-i gul-çehreye çün bad-ı, hevayız.
Eylerse Nevaiy n'ola eş'arımı tahsin?-
Biz de silsile-i Han-ı Qırım- Meñli Gerayız.
Uftade-i dam-ı ser-i zincir-i cefayız,
Bir zülf-i siyahkare qul olmağa sezayız.
Ger şah-ı serirdar olursa n'ola canan?-
Gammı çekeriz biz dahi kuyünde gedayız.
İtmeklik içün hak-ı rehin diydeye sürme
Her şam u seher talib-i teşrif-i sabayız.
Bir pula satarsa bizi ağare aceb mi?
Ol afet-i gul-çehreye çün bad-ı, hevayız.
Eylerse Nevaiy n'ola eş'arımı tahsin?-
Biz de silsile-i Han-ı Qırım- Meñli Gerayız.
Asrettir-Halim Geray Sultan(1772-1823)
Asrettir-Halim Geray Sultan(1772-1823)
Goñül bir tıfl-ı gul-ruhsar-ı müstesna asrettir,
O bülbüldir ki, guya gonce-i ra'nae asrettir.
Humar-alüde-i e's oldı dil saqıy firaqıñle,
Bu nuşanuş-ı gamda sağar-ı sahbae asrettir.
Degil aynımda mürğ-ı haab-ı rahat uçtıgı gozden,
Hayaliñle goñül şeb ta seher ru'yae asrettir.
Bu suq-ı köhnede sevdageran-ı cins-i irfanıñ,
Butün dad-u sited itdikleri sermae asrettir.
Ser-i rahında hak olsa Halim ol qadd-i şişadıñ,
Yine damanına yuz sürmege çün sae asrettir.
Goñül bir tıfl-ı gul-ruhsar-ı müstesna asrettir,
O bülbüldir ki, guya gonce-i ra'nae asrettir.
Humar-alüde-i e's oldı dil saqıy firaqıñle,
Bu nuşanuş-ı gamda sağar-ı sahbae asrettir.
Degil aynımda mürğ-ı haab-ı rahat uçtıgı gozden,
Hayaliñle goñül şeb ta seher ru'yae asrettir.
Bu suq-ı köhnede sevdageran-ı cins-i irfanıñ,
Butün dad-u sited itdikleri sermae asrettir.
Ser-i rahında hak olsa Halim ol qadd-i şişadıñ,
Yine damanına yuz sürmege çün sae asrettir.
Mizmor 86-Qırım Qaraimca
Qayırğın, ey Ad.., eşitiviñni, coğap bergin maña, ki yarlı da miskindir men.
Saqlağın canımnı, ki hasiddir men; qutqarğın quluñnı, Sensiñ Teñrim, ol işanğan Saña.
Yarılqağın meni, Ad.., ki Saña çaqırırmın har kün.
Sevindirgin canın quluñnıñ, ki Saña, Ad.., canımnı köterirmin.
Sen, Ad.., yahşı da boşatıvlı, da köpşağavatlı cumla çaqırıvçılarğa.
Qulaq tutqın, Ad.., tefillamnı da tıñlağın avazımnı yalbarmaqlarımnıñ!
Künde tarlığımnıñ çaqırırmın Saña, ki coğap maña.
Yoqtır Seni kibik malahlarda, Ad.., da yoqtır işleriñ kibik.
Cumla uluslar, ki yarattıñ, kelirler da baş urarlar aldıña, Ad.., da sıylarlar adıñnı.
Ki uludır Sen da qılıvçı acayipler; Sensiñ Teñri, yalğız.
Oğratqın maña, Ad.., yolıñnı, yürüyim köniliğiñ bilen; biriktirgin köñülimni adıña qorquvlı.
Mahtarmın Seni, Ad.. Teñrim, da sıylarman adıñnı dunyağa degin.
Ki şağavatıñ uludır üstüme da qutqarırsıñ canımnı tiptegi yerden.
Teñri ! Çayalar turdılar üstüme, da camaatı küçlilerniñ izlediler canımnı; da qoymadılar Seni qarşılarına.
Da Sen, Ad.., rahimlevçi da yarılğavçı Teñri, uzunaçuvlı da köpşağavatlı da köpkönilikni.
Qayırılğın maña da yarılqağın meni; bergin quvatıñnı quluña da qutqarğın oğlın qaravaşıñnıñ.
Qılğın birgeme nişan yahşılıqqa, da körgeyler duşmanlarım da uyalğaylar, ki Sen, Ad.., boluştıñ maña da uvuttıñ meni.
Saqlağın canımnı, ki hasiddir men; qutqarğın quluñnı, Sensiñ Teñrim, ol işanğan Saña.
Yarılqağın meni, Ad.., ki Saña çaqırırmın har kün.
Sevindirgin canın quluñnıñ, ki Saña, Ad.., canımnı köterirmin.
Sen, Ad.., yahşı da boşatıvlı, da köpşağavatlı cumla çaqırıvçılarğa.
Qulaq tutqın, Ad.., tefillamnı da tıñlağın avazımnı yalbarmaqlarımnıñ!
Künde tarlığımnıñ çaqırırmın Saña, ki coğap maña.
Yoqtır Seni kibik malahlarda, Ad.., da yoqtır işleriñ kibik.
Cumla uluslar, ki yarattıñ, kelirler da baş urarlar aldıña, Ad.., da sıylarlar adıñnı.
Ki uludır Sen da qılıvçı acayipler; Sensiñ Teñri, yalğız.
Oğratqın maña, Ad.., yolıñnı, yürüyim köniliğiñ bilen; biriktirgin köñülimni adıña qorquvlı.
Mahtarmın Seni, Ad.. Teñrim, da sıylarman adıñnı dunyağa degin.
Ki şağavatıñ uludır üstüme da qutqarırsıñ canımnı tiptegi yerden.
Teñri ! Çayalar turdılar üstüme, da camaatı küçlilerniñ izlediler canımnı; da qoymadılar Seni qarşılarına.
Da Sen, Ad.., rahimlevçi da yarılğavçı Teñri, uzunaçuvlı da köpşağavatlı da köpkönilikni.
Qayırılğın maña da yarılqağın meni; bergin quvatıñnı quluña da qutqarğın oğlın qaravaşıñnıñ.
Qılğın birgeme nişan yahşılıqqa, da körgeyler duşmanlarım da uyalğaylar, ki Sen, Ad.., boluştıñ maña da uvuttıñ meni.
Aşamaqtan son-Qırım Qaraimca
Aşamaqtan son
Mahtovlı bolğay beslevçimiz, mahtovlı bolğay toydırıvçımız, mahtovlı bolğay içirivçimiz.
Mahtovlıdır Teñri yem berivçi barıña, ki dunyağa degindir şağavatı.
Tabu etemiz Saña, küçlü Teñrimiz, ki aşadıq berneleriñden da ki yahşılığıñ bilen tiri tutasın bizni.
Mahtovlı bolğay adı Teñriniñ, ol yem berivçi barıña! Amen.
Mahtovlı bolğay beslevçimiz, mahtovlı bolğay toydırıvçımız, mahtovlı bolğay içirivçimiz.
Mahtovlıdır Teñri yem berivçi barıña, ki dunyağa degindir şağavatı.
Tabu etemiz Saña, küçlü Teñrimiz, ki aşadıq berneleriñden da ki yahşılığıñ bilen tiri tutasın bizni.
Mahtovlı bolğay adı Teñriniñ, ol yem berivçi barıña! Amen.
Yuhuğa Yatmaq Qoltqası-Qırım Qaraimca
Yuhuğa Yatmaq Qoltqası
Mahtovlı Sensin, Ad.. Teñrimiz, Padişa ol dunyanı, yiberivçi çömelin tüşniñ közlerime da çirimni bebeklerime.
Da bolğay kilegiñde, Ad.. Teñrim, tüş bermek maña bazlıq bilen, da turmaq maña bazlıq bilen, da kelmeyler maña yuhular yamanlı, yarlığaş bergin maña cumla qazalardan.
Yarıq bergin közlerime yene de, da kelmey maña ölüm tüşi.
Qollarıña bereyim canımnı.
Sen qutardıñ meni endi, Ad.., Doğrı Teñrisi.
Mahtovlıdır Ad.. dunyağa degin. Amen ve amen.
Mahtovlı Sensin, Ad.. Teñrimiz, Padişa ol dunyanı, yiberivçi çömelin tüşniñ közlerime da çirimni bebeklerime.
Da bolğay kilegiñde, Ad.. Teñrim, tüş bermek maña bazlıq bilen, da turmaq maña bazlıq bilen, da kelmeyler maña yuhular yamanlı, yarlığaş bergin maña cumla qazalardan.
Yarıq bergin közlerime yene de, da kelmey maña ölüm tüşi.
Qollarıña bereyim canımnı.
Sen qutardıñ meni endi, Ad.., Doğrı Teñrisi.
Mahtovlıdır Ad.. dunyağa degin. Amen ve amen.
9 Ağustos 2009 Pazar
Cenkten Evvelki Qırımtatar Teatri ve Dramaturgiyası ile Bağlı Bazı İstoriografiya Meseleleri-S.Kerimova-1-nci Bab
Cenkten Evvelki Qırımtatar Teatri ve Dramaturgiyası ile Bağlı Bazı İstoriografiya Meseleleri-S.Kerimova-1-nci Bab
Belli ki, Qırımda teatrniñ inkişafı qadimiy devirler ile bağlıdır. Butün SNG territoriyasında bile eñ eski teatr Qırımda, Hersoneste, miladiyden evvel uçünci asırnıñ ortalarında qurulğan teatr sayılır. Onıñ fragmentleri bu kungece saqlanğandırlar. İşbu teatr qurulğanda, 3200 (uç biñ eki yuz!) seyirci içün de yer yapıldı.
Hanlıq zamanlarına ait teatrimiz aqqında da bayağı meraqlı malümatlar bulunmaqta. Şunıñ içün teatrimizniñ tarihi ile bağlı bibliografiya bayağı keñ bir çerçive qaplamaqta.
Qırım tarihiniñ çoq meraqlı ve qıymetli lehvalarından biri-bu çeşit seyahatçılarnıñ asırlar devamında Qırım aqqında qaldırğan yazılarıdır. Kendi kozlerinen korülip yazılğan şeylerdir. Mesela flamand seyahatçısı Villem Rubruk Qırımğa 1253 senesi kelip, korgenlerini yazılı şekilde qaldırdı. Arab seyahatçısı İbn Batuta Qırımğa 1334 senesi, nemse seyahatçısı İ.Şiltberger XV asırnıñ başında, ispan seyahatçısı P.Tafur XV asırnıñ başında katolik İoann Gallifonten XIV asırnıñ soñu ve XV asırnıñ başında, leh seyahatçısı Martin Bronevskiy XVI asırda Qırımda bulunıp, korgenlerini tafsilatlı sürette yazıp qaldırdılar. Fransız alimi ve seyahatçısı Jak de Lükniñ 1625 senesi Parijde neşir etilgen kitabında Qırımnıñ turmuşı ve medeniyeti bayağı keniş kosterile. Dortelli d'Askolli, Giyyom de Boplan kibi seyahatçılarnıñ 1634 ve 1650 seneleri neşir etilgen Qırım aqqında kitapları ayrıca diqqatqa layıqtırlar. Meşhur türk seyahatçısı Evliya Çelebiniñ (XVII asır) 10 tomluq ''Seyahat kitabı''nıñ ayrı bir cıltı Qırımğa bağışlanıp soñ derece meraqlı ve mundericeli olğanından, defalarca diger tillerge, şu cumlede bir qaç kere rus tiline, çevrildi.
Ebet, onlar ve yuzlerce bu ve boyle kitaplarda Qırımnıñ başqa saaları ile beraber medeniyeti de aks ettirilip, eski teatrimiz ile bağlı parçalar da rastkelmektedir. Mesela, macaristanlı Baron de Tott Fransa konsulı sıfatında 1767-1769 seneleri Qırımda bulunğanı aqqında yazılarnı Amsterdamda 1784 senesi neşir etti. Bir qaç yıl evvel bu kitap türkçege de çevrildi. Mezkür kitaptan medeniyetimiz ve teatrimiz ile bağlı bir qaç satır misal ketireyik:
Bağçasarayda kunümize qadar itina ile saqlanmış ve bir aileniñ elinde bulunan soñ derece degerli tarihiy bir defter vardır. İlk yazarı tarafından eñ eski geleneklerin yazılmasıyla başlanan bu yazma eserde kunümize qadar kelen olaylar qaleme alınmıştır. Qırıma kelmem dolayısıyla defterin şimdiki sahibi bana kelip bazı bilgiler isteyince, bu degerli defterin mevcudiyetini ogrendim ve butün gayretlerime rağmen, onu elde edemedim. Teklif ettigim 10.000 (on biñ!) altın bile faydasız qaldı. fazla(ziyade) vaqıt bulamadığımdan, bu defterden bazı qısımşarı kopiya edemedim.
Qırım Giray sadece(yalıñız) iyi bir sofrayla yetinmiyordu, er türlü eglenceye açıq bir adamdı. Qalabalıq (çoq adamlı) bir orkestra, maaşla(paralı) tuttugu soytarılar(şaqabazlar) kundüzleyin onu meşgul eden siyasiy meselelerden ve savaş azırlıqlarından iç olmazsa geceleri uzaq qalmasını saglıyordu.
Olüm cezası berilgen bir adamnı azar etken soñ.Bu haberin sağladıgı neşe(quvanç) sanatçılarnıñ oynadıgı bir komediya ile devam etti. Gosteri boyunca Qırım Giray yeñi duydugı Moler teatrosı aqqında bana bir sürü sual sordu. Molerin komediyalarındaki tipler uzerinde tartıştıq.
Teatrimizniñ tarihinde meşhur fransız komedigrafı Moler ile baglı daa bir meraqlı fakt belli. Nemse tarihçisi Teodor Mundtnıñ haberine kore, 1760 seneleri Bağçasaraydan Parijge yollanılğan bir mektüpte Lüdovik XV-niñ şahsiy katibi Rufinge Molerniñ Tartüf eseri Qırımtatarcağa çevrilmesi istenile!
Tartüf pesasınıñ mundericesini ogrengende, Qırım Giraynıñ oña ayrıca diqqatı ve merağı añlaşılğan kibi ola.
Pesada Tartüf Allağa soñ derece sığınğan bir faqır sıfatında varlıqlı Orgonnıñ horantasına soqula. Qısqa muddet içinde çeşit aynecilik, ayın--oyun ve kozboyav dua ve vaazlarınen ev sahibiniñ, yani Orgonnıñ, eñ yaqın adamı ola. Atta ki, Orgonnıñ qadını Elmira, oğlu Damis ve qızı Mariana oña Tartüf kibi yaqın olamaylar. Şunıñ içün eñ sonuñda horantasına işançını gayıp etken Orgon, ozüniñ evini ve butün mal-mulküni Tartüfqa vasiyet ete. Tartüfniñ intriga ve kozboyavcılıq maareti o derecege yete ki, atta Orgon Tartüfniñ zamparalığını kendi kozlerinen korip, anasına, Pernel hanımğa, añlatacaq olğanda, Pernel hanım oğluna degil de, Tartüfqa ziyade inana. Tartüfniñ ilekãr ve insafsız areketleri neticesinde Orgon ve butün horantası aman-aman evsiz-barqsız bir faqır alına kelecek edi. Ama Fransanıñ qıralı Lüdovik XIV-niñ otkür zeyni de adaletsever goñlü Orgonnı iflas ve perişanlıqtan qurtardı.
İşte, boyle bir psihologik durum ve içtimaiy añlayışlar Qırımda olmaması ve cemiyet arasında yalandan sofulıq marazı yayramaması içün padişanıñ idare-i-adilanesi kerek edi.
Hanlıq devrindeki teatrimiz hususında bibliografiya tizilirken, mutlaq Qarakoz yahut Qarakoz ve Acıvat kibi halq kolge oyunlarına diqqat etmeli. Bu oyunlar yuzyıllarca halqımıznıñ arasında yurip, milliy teatrmizniñ ilk adımları sayılır. Qarakoz ve Acıvat kibi personajlar çeşit tillerge uyıp, em hanlarnıñ tarihiy seferlerini, em halq agzında yurgen masallarnı, em de çeşit latifelerni sujet ve stenariy olaraq qullandılar. Qarakoz ve Acıvat personajlarınıñ oynağan klassik sujetleri türk alimi Cevdet Qudret tarafından Qarakoz serlevası altında 1968, 1969 ve 1970 seneleri 3 cılt şeklinde İstanbulda neşir etilgendir.
Qırımda Qarakoz oyunları aqqında V.V.Ugrinoviçniñ Starıye Traditsii Krimskih Tatar maqalesinde de meraqlı şeyler rastketiremiz.
Bo soy halq oyunları aqqında professor Sevinç Soqullınıñ Türk teatrosında komediyanıñ evrimi monografiyasında tafsilatlıca malümat almaq mumkün. Ve kene o devirler ile baglı araştırmalardan A.Z. Soysalnıñ Hanlıq devrinde Qırım-türk kültürü kitabını baqmalı.
1783 senesi Qırım Rusiye imperiyası tarafından basılıp alınğan soñ, biñlerce adamlarımıznıñ dalğa-dalğa hicretleri Qırımnı ertaraflama teren durğunlıqqa alıp keldi. Aman-aman 100 yıl devamında Vatanımızda medeniyetniñ nefes alması hususında bile malümat yoq derecesinde. 1832 senesi Qazanda basılğan Seid Muhammed Rizanıñ As-seb-us seyar fi ahbar mulüki tatar(Yedi seyare yahut Tatar Hanları aqqında haberler), 1870 senesi İstanbulda basılğan Halim Giraynıñ Gülbüni Hanan(Hanlarnıñ gulbağçası) ve Qırımnıñ ozünde rus ruhunıñ yayılmasına hizmet etken bazı ufaq-tüfeq kitapçelerinden başqa iç bir şey korünmey...
Bu durğunlıq ve qara boşluq yalıñız İ.Gasprinskiyniñ 1883 senesi meydanğa kelgen Terciman gazetası ile artıq çekilmege başlay.
Bugunde qolumızda bulunğan İ.Asanoglu Kerimniñ Terenlik(Taşkent.-G.Gulam adına edebiyat ve sanat neşriyatı-1988).XIX asırnıñ soñu ve XX asırnıñ başında Qırımtatar bediy sözüniñ evrimi kibi monografiyaları İ.Gasprinskiyniñ canlı tarihi, bunıñ devamı Medeniy Esnas kitapları, aileviy arhivimizde bulunğan eski matbuatımızdan biñlerce fotokopiya ve mikrofilmler ve teatrimiz ile bağlı soñ vaqıtlarda çeşit yerlerde basılğan parçalar esas qaynaqlarnı teşkil etmekteler.
Teatrimiz aqqında quru haberlerden eñ ustün turıp, sahna sanatımıznıñ içten kostergen, onı koz ogünde bayağı aydın canlandırğan, ebet, Celal Meinovnıñ 1925 senesi Yeñi dünya gazetasında (noyabr 17, ve devamı İleri jurnalı 1926-No:1.-s.40-45) basılğan Qırımda Tatar teatrosı serlevalı maqalesidir. 1881 senesi doğğan Celal Meinov genç çağında teatrge ayrıca aveslik kosterip Bağçasarayda XIX asırnıñ soñunda teşkil etilgen teatr destesine (truppasına) qoşula. Çeşit roller oynap oz artistlik istidadını vira arttıra. Şu vaqıtlarda oynalğan pesalarnıñ aman-aman episinde iştiraq ete. Şunıñ içün onıñ yuqarıda añılğan maqalesi esasen hatırlavlar uzerinde qurulğandır. Gayet zeka bir genç olıp universitetke kirmek içün rusçanı mukemmel ogrene. Şoyle ki, atta D.N. Mamin-Sibiryaknıñ Kok boyun(Seraya Şeyka) ve Perelıginniñ Tavşan kibi eserlerini rusçadan qırımtatarcağa çevirip, birincisini Sankt-Peterburgda, ekincisini Bağçasarayda, Terciman gazetasınıñ matbaasında, 1909 senesi ayrı kitapçıqlar şeklinde bastıra. Bilgenimiz kibi, soñundan (1920-nci seneleri)Celal Meinov kendisini Qırımnıñ eñ meşhur artist ve rejissorı olaraq tanıttı.
Tercimanda basılğan teatr aqqında parçalarğa kelince, birinci informatsiya 1886 senesi fevral 4 ve 7-de çıqqan nushalarında Mihayil efendiniñ evinde tatarca qoyulğan oyun, ve seyirciler arasında tatarlarnen beraber qaraim ve urum yaşları bulunğanı aqqındadır.
1892 senesi de sahna sanatınıñ bir türü olğan tsirk ile bağlı haber berile. Avgust ayınıñ 23-de çıqqan nushasında Bağçasarayğa İtalyadan kelgen K.Muminonıñ tsirki hususında aytılıp,bir qaç kunlerden berli çeşit oyunlar, şu cumlede oqumış eşek ile halqnı eglendirip, triko kiyimini birinci defa korgen halqñı şaşırtqanı tariflene.
Soñundan Qırımtatar halqınıñ belli erbapları olacaq İ.Lemanov, S.Hattatov ve Mansurskiy kibi gençler tarafından nasıldır tatarca numayışlar kostergenleri hususında Tercimannıñ 1897 senesi mart 3-te çıqqan nushasında haber berile. Bu gençler soñundan da çeşit spektakllerde iştiraq etken ediler. İ.Lemanovnıñ ise Zıncırlı medrese de arapça ders bergenini koz ogüne alsaq, din hadimleriniñ arasında da o zamanda teatrge avesli bir çoq progressiv şahslarnıñ şu cumlede Zıncırlınıñ meşhur muderrisi Acı Abibulla Efendi bulunğanını koremiz.
O devirde sahna sanatına sıcaqlıq ve sevgi Aqmescitteki talebeler de besley ediler. 1898 senesi yanvar 6-daki nushada mezkür talebelerniñ muzıkal tedbirlerinde (kendileriniñ mektep orkestri de bar eken) deklamatsiya ve sahna sanatı kosterilgeni ve davet etilgen musafirlerniñ goñülleri gayet hoş olğanı haber etile.
Bir qaç aydan aynı mektepniñ talebeleri demiryol ile Bağsarayğa kelip, şeerniñ merkeziy caddesinden yuzlernen Bağçasaray talebeleriniñ ozdurılması ve muzıka çalıp keçmeleri, ve aqşam Hansaray azbarında kontsert ile çeşit numayışlar, illüminatsiyalar ve dans teşkil etkenlerinen yerli cemaatqa bir bayram bağışlağan kibi oldular. Muzıka ve sahna oyunlarına avesli yaşlarnıñ avtoriteti o qadar kuçlü edi ki, Kok-Koz koyunden mırza Seidbeek Bulgakov şu mekteplileri Kok-Kozge ve Yaylağa kelmeleri içün kerekli miqdarda faytonlar yibergendir (Terciman:-1898.-Mayıs 10).
Zanımızca, XIX asırnıñ soñunda Qırımtatar medeniyeti ve teatri aqqındaki bibliografiyağa daa eki meraqlı malümatnı qoşmaq kerek: 1.Tercimannıñ 1899 senesi fevral 21 nushasındaki haberni. Mında kene de Aqmescitteki tatar mektebiniñ fevral 18-de keçirgen tedbiri aqqında söz yürütilip, tedbirniñ soñunda Tatar horantasında musafir qabul etme merasimi adlı sahna oynalğanı aytıla. Pek meraqlısı şu ki, bu sahna oyunında tatar hanımları da iştiraq etkenler. (Celal Meinovnıñ teatrimiz aqqında mezkür maqalesinde tatar qızınıñ sahnağa çıqması:1906 sene-diye kosterile). Bu aqşamnıñ teşebbüsçisi ise İ.Gasprinskiyniñ ozü olıp, mektepke er vaqıt ve bu keresinde da maddiy yardımlarda bulunğan mırza İsmail Mustafazadeğe gazeta arqalı ayrıca teşekkürler bildirile. 2.Kene şu senesi aprel 6-da basılğan nushada Bağçasarayda muvaffaqiyetli olaraq bir spektakl qoyulıp 228 ruble tüşken paranı (yanğan Grodno şeeriniñ-S.K.) muhtaclarına konderilmesi aqqında haberlerdir.
Fursat ile faydalanaraq, oynağanı belli olğan ve belli olmağan, ama XX asırnıñ başında Bağçasarayda Zıncırlı medresesiniñ kutüphanesinde bulunğan pesa kitaplarınıñ seçilme ve qısqaca cedvelini beremiz:
1.Müsap istipdat (Sevaplı zulum), 2. Ehemiyet, 3.Ermeni mazlumları(zulumğa oğratılğan ermeniler), 4.Haydar muallin Naci, 5.Bir hafiye ailesi(Bir şpionnıñ horantası), 6.Athari (Qurtulış), 7.Qadın qatili, 8.Yıldız şeytanı, 9.Zavallı çocuq (Türk yazıcı ve dramaturgı Namıq Kemalnıñ pesası), 10.Taassüp ve istipdat(Fanatizm ve zulum), 11.Jontürk/Bu sözniñ asıl manası genç türk demek. Jontürkler teşkilatı 1889 senesi peyda olıp, maqsadları feodal-klerikal qurumını yıqmaq edi/, 12.İstipdatın soñ kunü,13. Tam müstebit (Soñ derece zalım), 14. Rasçotle mesnet(Menfaatqarlı yardım), 15. Tencere yuvarlandı, qapağını buldu, 16.Bir zalımın endamı (Bir zalımnıñ soñu), 17.Feryat ve istipdat, 18. Genç zabitler (Genç ofitserler), 19. Ya gaziy, ya şehit, 20. İza ve istihza (Gayıplar ve eglenceler).(Bu malümatlar Terciman gazetasınıñ 1910 senesi iyun 11-de çıqqan nushasında bulunmaqtalar).
Yalıñız Qırımtatarca olğan pesalarnıñ cevdelini yapacaq olsaq, yuqarıdaki haberler yeterli degildir. İ.Keriminiñ Yıldızda (1999.-No:3,4) basılğan dramaturgiyamız aqqında parçasında XX asırnıñ başında Qırımtatarca neşir etilgen pesalardan beşi kosterile. Ve onıñ ayrıca qayd etkenine kore, bular yalıñız bulunğan, tapılğan soylarıdır. Şu ile ileride daa tapılması mumkünatı ihtimal etile. Soñki vaqıtlarda kendimiz tarafımızdan elde etilgen mazı meraqlı malümatlarnı qoşaraq, mezkür cedvelni yañıdan baqıp çıqayıq.
1.Ozenbaşlı S.A. Olacağa çare olmaz(Komediya. 3 perde). Basılmasına ruhset verildi:Sankt-Peterburg.-Aprel 1.-Sene 1902.-şeher Bağçasaray.-matba-i-Terciman (23 s.).Bu pesa cenkten soñ arap urufatından kirip urufatına çevrilip yañıdan neşir etildi: İ.Kerim. Qırımtatar edebiyatı. Aqmescit.-Qırımdevoquvpedneşir.-1995 (352 s.).-S.97-110. Bu yerde pesanıñ tekstinden gayrı, muellifi aqqında bayağı tafsilatlı malümatlar, bibliografik cedvel ve qıyın añlaşılğan sözlerniñ añlatmaları berile.
2.Ayvazov A.S. Neden bu hala qaldıq./Kak mı doşli do jizni takoy(Z perdeli pesa). Baku.-Kaspiy ve füyuzat/progress-S.K. matbaasında tab olunmıştır. Hicriy 1325 (Miladiy 1907). Alupqa-Qırım.(78 s.).Kitapnıñ soñunda A.S. Ayvazov pesanıñ yazğan tarihini boyle bere: yanvar 11.-1907 sene. Alupqa. Rus alimi P.Falevniñ haerine kore, bu pesa başta Fuyüzat jurnalında 1907 senesi 12-nci nomerinden başlap basılğandır (İzvestiya Tavriçeskoy Uçenoy Arhivnoy Komissii.1918.-No54).
Bu pesa soñ senelerde filologiya fenleri namzeti, dotsent Ş.E.Yunusov tarafından arapçadan kiril urufatına çevrilip ayrı kitap şeklinde neşir etildi (A.S.Ayvazov. Neden bu ala qaldıq/pesa/.Aqmescit.-Qırımdevoqupedneşir.-1997-80s.).
1977 senesiniñ yazında ve 1999 senesi noyabrinde İ.Kerim Bakuda bulunırken, Azerbaycan İlimler Akademiyası ve Azerbaycan Devlet Universitetiniñ türkologiya bolümini ziyaret etti. İşte, o yerdeki kutüphanelerniñ kataloglarında A.S.Ayvazovnıñ 1906 ve 1907 senelerinde neşir etilgen Füyüzat jurnalında basılğan maqaleleriniñ cedvelini rastladı. Onıñ haberine kore, Ayvaznıñ teatr ile bağlı parçaları daa ogrenilmegendir. Bibliografiyamız içün daa bir meraqlı faktnı kostereyik: 1930-ncı seneleri neşir etilgen Azerbaycan Sovet Entsiklopediyasında A.S. Ayvazov ve O.Aqçoqraqlı aqqında ayrı maqaleler bardır.
3.Tohtarğazı U.Ş. Mollalar proyekti 1909 senesi yazıldı. 1930-ncı seneleri A.S.Puşkin adına Qırımtatar tili, edebiyatı ve tarihi ilmiy-teşkerüv İnstitutı tarafından bulınıp işlenildi. Cenkten soñ kiril harfleri ile eki defa neşir etildi: 1.Dermenci A. ve digerleri. Edebiyat hrestomatiyası. Taşkent.-Uqituvçi.-1971 (43 s.).-S.49-69;2.Altañlı A. ve digerleri. Saadet içün. Taşkent.-G.Gulam adına edebiyat ve sanat neşriyat.-1976(140 s.).-S.32-52.
4.Bolatukov U. Ayşe hanım/Qırım mırzaları hayatından komediya, 3 perdeli/.Aqmescit.-Qırım ocağı matbaasım-1917(68 s.).Pesanıñ soñ saifesinde muellif eserniñ yazma tarihçesini boyle kostergendir:1916.- Yanvar 24-iyun 5. Ve muqaddeme yerine boyle bir nazm parçasını da kirsetkendir: Kerek degil baña kokler! Kerek degil qara yer!... Mırza, alup benim kozgümi, Şuña sıq-sıq qaray ber! Varsun, baqsun bukuzgüye şu doğacaq mırzalar! Belki keçmez onlara Bizde olan fenalar...(Buyuk harflerle asıl metindeki yañı satırlar belgilendi- S.K.). Bu yerde daa bir gayet meraqlı şey bar. Pesanıñ basılma yeri Qırım ocağı matbaası-deye haber berile. Mesele şunda ki, bu matbaanıñ idarecisi ve aynı serlevha altında (Qırım ocagı)gazetasını Ablakim İlmiy neşir ete edi. Bu gazetanıñ birinci nomeri 1917 senesi iyün 20-de çıqtı. İşte, şu qalabalıq bir zamanda gazetanıñ ayatı ne qadar devam etti. bugun belli degil. Ama onıñ matbaasında basılğan kitaplar pek siyrektir. Şunıñ içün bu kitapnıñ neşir etilgen matbaası itibarı ile de ayrıca qıymeti bardır.
5.Ozenbaşlı A. Yıqıntılar astında. Drama: Bağçasaray.-1917 (63 s.). /Bu eser aqqında informatsiyanı İ.Kerim Moskvadaki merkeziy kutüphaneniñ kataloglarında korip, şifrini yazıp alsa da /BG-42 kesir 41/,kitap ala bulunmadı. Biz bir qaç defalar Moskva ve Sankt-Peterburg (M.E. Saltıqov-Şedrin adına) kutüphanelerine mektüpler ile muracaat etsek de, butün cevaplarında: Vaş zakaz na kopiyu No... ne vıpolnen, tak kak izdaniye, ukazannoye v Vaşem pisme v biblioteke ne imeetsya deye yazdılar. Şimdi eserniñ ozü elimizde bulunmasa da, o aqqında eski matbuatımızda basılğan boyle 2 meraqlı haberler bardır:1. Bu kunlerde Ahmed efendi Ozenbaşlınıñ Qırımtatarı turmuşına aiti açıq lisanle yazılmış Yıqıntılar astında namlı eseri tab olunıp çıqacaqtır. Fiyatı 150, poçta masrafı ile 165 kapiktir. Adresi:Bağçasaray, A.Tarpinniñ kitap tükanı (Millet gazetası.-1917.-Sentyabr 10).2.Ekinci haber rusça çıqqan gazetadan alındı. Bunı bizge genç muharririmiz Eldar Seitbekirov berdi. İ. Kerimniñ tercimesinde: Amet efendi Ozenbaşlınıñ yañı kitabı matbaa yuzuni kordi. Muellifniñ bu birinci kitabıdır. Kitapnıñ serlevası Yıqıntılar astında olıp, bu yerde Qırımtatarlarnıñ turmuş levhası çoq ayın ve zengin renkler ile berilip, şu cumlede dağ tübündeki evçiklerde esir tüşken kibi, durumda bulunğan Qırım qadınınıñ mahzun ayatı kosterilmekte. Pesanı yazğan yaş muellifi selamlap, oña doğmuş edebiyatı uzerindeki çalışmalarında icadiy muvaffaqiyetler tileymiz.(Golos Tatar.1917-Oktyabr 14).
Tekrar qayd etemiz ki, bu neşir olunğan pesalar-yalıñız tapılğan soylarıdır. Ama soñ vaqıtlarda alınıp barılğan intensiv araştırmalar, zanımızca, daa bir çoq neticeler bere bilip, o zamanda basılğan qırımtatarca pesalarnıñ sanını çoqlaştırır.
Şimdi ise 1920 ve 1930-ncı senelerde çıqqan dergi (Jurnal) ve bazı gazeta materyallarını saifelep teatrimiz ile bağlı bibliografik qaynaqlarnı kozden keçireyik. Ama bir qaç söz eñ zayıf ogrenilgen 1917-1921 seneleri arasındaki devir aqqında da aytmaq kerek. O devirde uç-dört türlü gazeta ve dergi neşir olundı. Bularnıñ eñ bellisi Millet gazetasıdır. Bundan soñ, yuqarıda añılğan Ablakim İlmiyniñ Qırım ocağı gazetası, Vrangel devrinde Abibulla Odabaş tarafından çıqarılğan Yeşil Ada dergisi ve Qırımtatar cemiyet hayriyesiniñ 1919-1920 senelerinde İstanbulda neşir etken Kok kitap almanıhı ve kene de İstanbulda 1918-1919 seneleri S.Sudiniñ muharrirliginde çıqqan Qırım dergisini de ayrıca qayd etmeli. Kok kitaptaki Bekir Çoban-zadeniñ Yeñi uyanan tatarlıq (1920.s.21-29), Acı Adilniñ Panturkizm (1920-s.123) ve Memet Niyaziyniñ bir çoq şiirleri medeniyetimizniñ esabına kirsetile bilir. Millette ie (1917-1920) medeniyetimiz, şu cumlede teatrimiz hususında, bir çoq parçalar olğanı içün, bu qaynaqnı da ayrıca qayd etip keçemiz.
1920 ve 1930 senelerde Qırımtatarca nasıl dergi ve gazetalar neşir etildi? Bu kungece matbuatımızda buña tumanlı levhalar berilip kelmekte. Teatrimizniñ tarihini ogrenirken, bu meselege az buçuq terence dalmaq istedik. O devirde qırımtatarca basılğan matbuatnıñ tek adlarını sayacaq olsaq, aşağıdaki sıra meydanğa çıqa.
1920 seneleriniñ başında neşir etilgen: yaşlar içün Qırım haberleri gazetası, Osman Deren-Ayırlınıñ muharrirliginde Doğru yol gazetası, Kefede 1923 senesinden çıqarılıp başlanğan Qızıl şarq gazetası, Bağçasaraydaki Sanayı-nefise tehnikumınıñ naşir efkarı (matbaa organı)Arqadaş gazetası (1917 senesinden çıqarılğandır), İlk adım gazetası, Yoq olsun cahillik gazetası, Qarmaq gazetası, Pedkadrolar ocağı gazetası, Politotdel bayrağı i Udarnik (1076/biñ yetmiş altı/nomeri çıqqandır!), Nazik kultura ve bularnıñ içinden eñ devamlıları Yaş quvvet ve Yeñi dünya gazetaları. Jurnallardan ise:A.Odabaşnıñ muharrirliginde 1921 senesinden çıqarılğan Bilgi, Mamut Nedimniñ muharrirliginde 1923 senesinden Yañı Çolpan, 1924 senesinden Asriy musulmanlıq, 1925 senesinden Oquv işleri, 1926 senesinden İleri, 1927 senesinden A.S. Ayvazovnıñ muharrirliginde Koz aydın, 1930 senesinden Proletar medeniyeti, aynı seneden Bolşevik yolu, 1932 senesinden Sovet qadınlığı, soñra Qadınlıq sotsializm yolunda, aynı vaqıtları ayda bir kere çıqqan siyasiy, ilmiy, pedagojiy ve usuliy jurnal Komunist terbiyesi, 1936 senesinden Ebebiyat ve kultura, 1940 senesinden Sovet Edebiyatı ve bir çoq digerleri. (Teatrmiz ile bağlı bibliografiyanıñ tolu variantını Yıldızda bastırğan edik-S.K.)
Cenkten evvelki teatrimiz aqqında toplanğan bu bibliografiya qaynaqları korgenimiz kibi, sahna sanatımız ve dramaturgiyamıznıñ çeşit devirlerdeki ayatını em çevre bir çizgi, yani kontur şeklinde, em de bir çoq incelikleri ile kostermektedir. Ebet, bibliografiya menbaları toplanırken, içindeki malümatlar bazan mahsus Entsiklopediya, monografiya, çoq tomluq edebiyat tarihleri ve çeşit spravoçnik ve luğatlar ile qıyas etilip, keregi taqdirde doğrultıldı ve toldurıldı. Çaresi olğanda, añılğan pesalarnıñ yazılğan yahut oynalğan tarihleri, sujetleri, muellifleri ve sahnalaştırma incelikleri aqqında da qısqadan haber berildi. Qaynaqlarnıñ originallarında kozge korüngen qoşma malümatlar, yani artistlerniñ fotosüretleri, oynalğan roller ve spektakllerden fotolevhalar ve diger meraq doğurğan şeyler belgilendi. Bazıda başqa-başqa qaynaqlarda bulunğan faktlar bir yerge ketirilip, qısqadan olsa da, izaat etildi. Teatrimizniñ cenkten evvelki tarihini ogrengence, bularsız tasavurımız ya yañlış, ya da tolusız ve tumanlı çıqacağı şubesizdir.
Ama bu qaynaqlar da tolulıqtan mahrumlar. Yuzlerce gayet ozgün ve qıymetli maqale ve malümatlar eskide neşir etilgen gazeta ve jurnal cıltlarınıñ yetişmegen yahut bus-butün gayıp olğan nushalarında qalıp ketti. Yalıñız Terciman gazetasını alsaq, bugunde onıñ Aerika, Türkiye yahut Rusiyedeki tolu kollektsiyaları aqqında çoq aytılsa da, aqiqatta olar da tolulıqtan uzaqlar. Aynı şeyni eminliknen 1917-20 seneleri çıqqan Millet,1918-41 seneleri çıqqan Yeñi dünya, soñra Yaş quvvet gazetaları ve bir talay jurnallarımız aqqında aytmaq mumkün.
Kitaplarğa kelsek, bularnıñ bibliografiyası, bizce, iç işlenilmegendir. Qıyas eteyik: Abrar Karimullin cenkten evvelki Qazantatar kitap neşiri meselesini ogrengende, eski tipografiyalarnıñ arhivlerini koterip, yuzlernen saife bibliografiyası olğan beş kitap bastırdı! Bizde bu şey yapılmadı.
Daa ayrıca turğan bir mesele bar ki, o da diger milletlerniñ matbaalarında bizim medeniyetimiz, ve şu cumlede teatrimiz, ile bağlı malümatlardır. Mesela, bizim yuqarıda bergen bibliografiyamız arasında boylesi korünmekte: Taşkentte, Qizil Uzbekiston gazetasında 1934 senesi (iyul 9) basılğan İlyas Tarhannıñ Ucüm pesası aqqında material!!! Yahut bizim tilimiz, edebiyatımız ve medeniyetimiz ile bağlı parçalarnı boyle menbalarda da rast ketiremiz: Pravda gazetası 1937 Fevral 25 Çitatel i pisatel gazetası 1928 aprel 7, Literaturnoye obozreniye jurnalı 1937 no:9, başqırtça çıqqan Oktyabr jurnalı 1935 No:5-6, Krasnaya nov jurnalı 1927 no:11 ukraince çıqqan Çervoniy Şlah jurnalı 1927 no:11, Studii z Krimu (1930) qazantatarca çıqqan Bizning yul jurnalı 1928 no:1, Novıy Vostok 1924 no:5, Drujba narodov 1940 no:5, Prosveşeniye natsionalnostey 1931 no:11 ve çoqtan-çoq digerleri. Şunıñ içün bibliografiya uzerinde bu çalışmamız arada olğan bir netice sıfatında qabul etilmeli.
Belli ki, Qırımda teatrniñ inkişafı qadimiy devirler ile bağlıdır. Butün SNG territoriyasında bile eñ eski teatr Qırımda, Hersoneste, miladiyden evvel uçünci asırnıñ ortalarında qurulğan teatr sayılır. Onıñ fragmentleri bu kungece saqlanğandırlar. İşbu teatr qurulğanda, 3200 (uç biñ eki yuz!) seyirci içün de yer yapıldı.
Hanlıq zamanlarına ait teatrimiz aqqında da bayağı meraqlı malümatlar bulunmaqta. Şunıñ içün teatrimizniñ tarihi ile bağlı bibliografiya bayağı keñ bir çerçive qaplamaqta.
Qırım tarihiniñ çoq meraqlı ve qıymetli lehvalarından biri-bu çeşit seyahatçılarnıñ asırlar devamında Qırım aqqında qaldırğan yazılarıdır. Kendi kozlerinen korülip yazılğan şeylerdir. Mesela flamand seyahatçısı Villem Rubruk Qırımğa 1253 senesi kelip, korgenlerini yazılı şekilde qaldırdı. Arab seyahatçısı İbn Batuta Qırımğa 1334 senesi, nemse seyahatçısı İ.Şiltberger XV asırnıñ başında, ispan seyahatçısı P.Tafur XV asırnıñ başında katolik İoann Gallifonten XIV asırnıñ soñu ve XV asırnıñ başında, leh seyahatçısı Martin Bronevskiy XVI asırda Qırımda bulunıp, korgenlerini tafsilatlı sürette yazıp qaldırdılar. Fransız alimi ve seyahatçısı Jak de Lükniñ 1625 senesi Parijde neşir etilgen kitabında Qırımnıñ turmuşı ve medeniyeti bayağı keniş kosterile. Dortelli d'Askolli, Giyyom de Boplan kibi seyahatçılarnıñ 1634 ve 1650 seneleri neşir etilgen Qırım aqqında kitapları ayrıca diqqatqa layıqtırlar. Meşhur türk seyahatçısı Evliya Çelebiniñ (XVII asır) 10 tomluq ''Seyahat kitabı''nıñ ayrı bir cıltı Qırımğa bağışlanıp soñ derece meraqlı ve mundericeli olğanından, defalarca diger tillerge, şu cumlede bir qaç kere rus tiline, çevrildi.
Ebet, onlar ve yuzlerce bu ve boyle kitaplarda Qırımnıñ başqa saaları ile beraber medeniyeti de aks ettirilip, eski teatrimiz ile bağlı parçalar da rastkelmektedir. Mesela, macaristanlı Baron de Tott Fransa konsulı sıfatında 1767-1769 seneleri Qırımda bulunğanı aqqında yazılarnı Amsterdamda 1784 senesi neşir etti. Bir qaç yıl evvel bu kitap türkçege de çevrildi. Mezkür kitaptan medeniyetimiz ve teatrimiz ile bağlı bir qaç satır misal ketireyik:
Bağçasarayda kunümize qadar itina ile saqlanmış ve bir aileniñ elinde bulunan soñ derece degerli tarihiy bir defter vardır. İlk yazarı tarafından eñ eski geleneklerin yazılmasıyla başlanan bu yazma eserde kunümize qadar kelen olaylar qaleme alınmıştır. Qırıma kelmem dolayısıyla defterin şimdiki sahibi bana kelip bazı bilgiler isteyince, bu degerli defterin mevcudiyetini ogrendim ve butün gayretlerime rağmen, onu elde edemedim. Teklif ettigim 10.000 (on biñ!) altın bile faydasız qaldı. fazla(ziyade) vaqıt bulamadığımdan, bu defterden bazı qısımşarı kopiya edemedim.
Qırım Giray sadece(yalıñız) iyi bir sofrayla yetinmiyordu, er türlü eglenceye açıq bir adamdı. Qalabalıq (çoq adamlı) bir orkestra, maaşla(paralı) tuttugu soytarılar(şaqabazlar) kundüzleyin onu meşgul eden siyasiy meselelerden ve savaş azırlıqlarından iç olmazsa geceleri uzaq qalmasını saglıyordu.
Olüm cezası berilgen bir adamnı azar etken soñ.Bu haberin sağladıgı neşe(quvanç) sanatçılarnıñ oynadıgı bir komediya ile devam etti. Gosteri boyunca Qırım Giray yeñi duydugı Moler teatrosı aqqında bana bir sürü sual sordu. Molerin komediyalarındaki tipler uzerinde tartıştıq.
Teatrimizniñ tarihinde meşhur fransız komedigrafı Moler ile baglı daa bir meraqlı fakt belli. Nemse tarihçisi Teodor Mundtnıñ haberine kore, 1760 seneleri Bağçasaraydan Parijge yollanılğan bir mektüpte Lüdovik XV-niñ şahsiy katibi Rufinge Molerniñ Tartüf eseri Qırımtatarcağa çevrilmesi istenile!
Tartüf pesasınıñ mundericesini ogrengende, Qırım Giraynıñ oña ayrıca diqqatı ve merağı añlaşılğan kibi ola.
Pesada Tartüf Allağa soñ derece sığınğan bir faqır sıfatında varlıqlı Orgonnıñ horantasına soqula. Qısqa muddet içinde çeşit aynecilik, ayın--oyun ve kozboyav dua ve vaazlarınen ev sahibiniñ, yani Orgonnıñ, eñ yaqın adamı ola. Atta ki, Orgonnıñ qadını Elmira, oğlu Damis ve qızı Mariana oña Tartüf kibi yaqın olamaylar. Şunıñ içün eñ sonuñda horantasına işançını gayıp etken Orgon, ozüniñ evini ve butün mal-mulküni Tartüfqa vasiyet ete. Tartüfniñ intriga ve kozboyavcılıq maareti o derecege yete ki, atta Orgon Tartüfniñ zamparalığını kendi kozlerinen korip, anasına, Pernel hanımğa, añlatacaq olğanda, Pernel hanım oğluna degil de, Tartüfqa ziyade inana. Tartüfniñ ilekãr ve insafsız areketleri neticesinde Orgon ve butün horantası aman-aman evsiz-barqsız bir faqır alına kelecek edi. Ama Fransanıñ qıralı Lüdovik XIV-niñ otkür zeyni de adaletsever goñlü Orgonnı iflas ve perişanlıqtan qurtardı.
İşte, boyle bir psihologik durum ve içtimaiy añlayışlar Qırımda olmaması ve cemiyet arasında yalandan sofulıq marazı yayramaması içün padişanıñ idare-i-adilanesi kerek edi.
Hanlıq devrindeki teatrimiz hususında bibliografiya tizilirken, mutlaq Qarakoz yahut Qarakoz ve Acıvat kibi halq kolge oyunlarına diqqat etmeli. Bu oyunlar yuzyıllarca halqımıznıñ arasında yurip, milliy teatrmizniñ ilk adımları sayılır. Qarakoz ve Acıvat kibi personajlar çeşit tillerge uyıp, em hanlarnıñ tarihiy seferlerini, em halq agzında yurgen masallarnı, em de çeşit latifelerni sujet ve stenariy olaraq qullandılar. Qarakoz ve Acıvat personajlarınıñ oynağan klassik sujetleri türk alimi Cevdet Qudret tarafından Qarakoz serlevası altında 1968, 1969 ve 1970 seneleri 3 cılt şeklinde İstanbulda neşir etilgendir.
Qırımda Qarakoz oyunları aqqında V.V.Ugrinoviçniñ Starıye Traditsii Krimskih Tatar maqalesinde de meraqlı şeyler rastketiremiz.
Bo soy halq oyunları aqqında professor Sevinç Soqullınıñ Türk teatrosında komediyanıñ evrimi monografiyasında tafsilatlıca malümat almaq mumkün. Ve kene o devirler ile baglı araştırmalardan A.Z. Soysalnıñ Hanlıq devrinde Qırım-türk kültürü kitabını baqmalı.
1783 senesi Qırım Rusiye imperiyası tarafından basılıp alınğan soñ, biñlerce adamlarımıznıñ dalğa-dalğa hicretleri Qırımnı ertaraflama teren durğunlıqqa alıp keldi. Aman-aman 100 yıl devamında Vatanımızda medeniyetniñ nefes alması hususında bile malümat yoq derecesinde. 1832 senesi Qazanda basılğan Seid Muhammed Rizanıñ As-seb-us seyar fi ahbar mulüki tatar(Yedi seyare yahut Tatar Hanları aqqında haberler), 1870 senesi İstanbulda basılğan Halim Giraynıñ Gülbüni Hanan(Hanlarnıñ gulbağçası) ve Qırımnıñ ozünde rus ruhunıñ yayılmasına hizmet etken bazı ufaq-tüfeq kitapçelerinden başqa iç bir şey korünmey...
Bu durğunlıq ve qara boşluq yalıñız İ.Gasprinskiyniñ 1883 senesi meydanğa kelgen Terciman gazetası ile artıq çekilmege başlay.
Bugunde qolumızda bulunğan İ.Asanoglu Kerimniñ Terenlik(Taşkent.-G.Gulam adına edebiyat ve sanat neşriyatı-1988).XIX asırnıñ soñu ve XX asırnıñ başında Qırımtatar bediy sözüniñ evrimi kibi monografiyaları İ.Gasprinskiyniñ canlı tarihi, bunıñ devamı Medeniy Esnas kitapları, aileviy arhivimizde bulunğan eski matbuatımızdan biñlerce fotokopiya ve mikrofilmler ve teatrimiz ile bağlı soñ vaqıtlarda çeşit yerlerde basılğan parçalar esas qaynaqlarnı teşkil etmekteler.
Teatrimiz aqqında quru haberlerden eñ ustün turıp, sahna sanatımıznıñ içten kostergen, onı koz ogünde bayağı aydın canlandırğan, ebet, Celal Meinovnıñ 1925 senesi Yeñi dünya gazetasında (noyabr 17, ve devamı İleri jurnalı 1926-No:1.-s.40-45) basılğan Qırımda Tatar teatrosı serlevalı maqalesidir. 1881 senesi doğğan Celal Meinov genç çağında teatrge ayrıca aveslik kosterip Bağçasarayda XIX asırnıñ soñunda teşkil etilgen teatr destesine (truppasına) qoşula. Çeşit roller oynap oz artistlik istidadını vira arttıra. Şu vaqıtlarda oynalğan pesalarnıñ aman-aman episinde iştiraq ete. Şunıñ içün onıñ yuqarıda añılğan maqalesi esasen hatırlavlar uzerinde qurulğandır. Gayet zeka bir genç olıp universitetke kirmek içün rusçanı mukemmel ogrene. Şoyle ki, atta D.N. Mamin-Sibiryaknıñ Kok boyun(Seraya Şeyka) ve Perelıginniñ Tavşan kibi eserlerini rusçadan qırımtatarcağa çevirip, birincisini Sankt-Peterburgda, ekincisini Bağçasarayda, Terciman gazetasınıñ matbaasında, 1909 senesi ayrı kitapçıqlar şeklinde bastıra. Bilgenimiz kibi, soñundan (1920-nci seneleri)Celal Meinov kendisini Qırımnıñ eñ meşhur artist ve rejissorı olaraq tanıttı.
Tercimanda basılğan teatr aqqında parçalarğa kelince, birinci informatsiya 1886 senesi fevral 4 ve 7-de çıqqan nushalarında Mihayil efendiniñ evinde tatarca qoyulğan oyun, ve seyirciler arasında tatarlarnen beraber qaraim ve urum yaşları bulunğanı aqqındadır.
1892 senesi de sahna sanatınıñ bir türü olğan tsirk ile bağlı haber berile. Avgust ayınıñ 23-de çıqqan nushasında Bağçasarayğa İtalyadan kelgen K.Muminonıñ tsirki hususında aytılıp,bir qaç kunlerden berli çeşit oyunlar, şu cumlede oqumış eşek ile halqnı eglendirip, triko kiyimini birinci defa korgen halqñı şaşırtqanı tariflene.
Soñundan Qırımtatar halqınıñ belli erbapları olacaq İ.Lemanov, S.Hattatov ve Mansurskiy kibi gençler tarafından nasıldır tatarca numayışlar kostergenleri hususında Tercimannıñ 1897 senesi mart 3-te çıqqan nushasında haber berile. Bu gençler soñundan da çeşit spektakllerde iştiraq etken ediler. İ.Lemanovnıñ ise Zıncırlı medrese de arapça ders bergenini koz ogüne alsaq, din hadimleriniñ arasında da o zamanda teatrge avesli bir çoq progressiv şahslarnıñ şu cumlede Zıncırlınıñ meşhur muderrisi Acı Abibulla Efendi bulunğanını koremiz.
O devirde sahna sanatına sıcaqlıq ve sevgi Aqmescitteki talebeler de besley ediler. 1898 senesi yanvar 6-daki nushada mezkür talebelerniñ muzıkal tedbirlerinde (kendileriniñ mektep orkestri de bar eken) deklamatsiya ve sahna sanatı kosterilgeni ve davet etilgen musafirlerniñ goñülleri gayet hoş olğanı haber etile.
Bir qaç aydan aynı mektepniñ talebeleri demiryol ile Bağsarayğa kelip, şeerniñ merkeziy caddesinden yuzlernen Bağçasaray talebeleriniñ ozdurılması ve muzıka çalıp keçmeleri, ve aqşam Hansaray azbarında kontsert ile çeşit numayışlar, illüminatsiyalar ve dans teşkil etkenlerinen yerli cemaatqa bir bayram bağışlağan kibi oldular. Muzıka ve sahna oyunlarına avesli yaşlarnıñ avtoriteti o qadar kuçlü edi ki, Kok-Koz koyunden mırza Seidbeek Bulgakov şu mekteplileri Kok-Kozge ve Yaylağa kelmeleri içün kerekli miqdarda faytonlar yibergendir (Terciman:-1898.-Mayıs 10).
Zanımızca, XIX asırnıñ soñunda Qırımtatar medeniyeti ve teatri aqqındaki bibliografiyağa daa eki meraqlı malümatnı qoşmaq kerek: 1.Tercimannıñ 1899 senesi fevral 21 nushasındaki haberni. Mında kene de Aqmescitteki tatar mektebiniñ fevral 18-de keçirgen tedbiri aqqında söz yürütilip, tedbirniñ soñunda Tatar horantasında musafir qabul etme merasimi adlı sahna oynalğanı aytıla. Pek meraqlısı şu ki, bu sahna oyunında tatar hanımları da iştiraq etkenler. (Celal Meinovnıñ teatrimiz aqqında mezkür maqalesinde tatar qızınıñ sahnağa çıqması:1906 sene-diye kosterile). Bu aqşamnıñ teşebbüsçisi ise İ.Gasprinskiyniñ ozü olıp, mektepke er vaqıt ve bu keresinde da maddiy yardımlarda bulunğan mırza İsmail Mustafazadeğe gazeta arqalı ayrıca teşekkürler bildirile. 2.Kene şu senesi aprel 6-da basılğan nushada Bağçasarayda muvaffaqiyetli olaraq bir spektakl qoyulıp 228 ruble tüşken paranı (yanğan Grodno şeeriniñ-S.K.) muhtaclarına konderilmesi aqqında haberlerdir.
Fursat ile faydalanaraq, oynağanı belli olğan ve belli olmağan, ama XX asırnıñ başında Bağçasarayda Zıncırlı medresesiniñ kutüphanesinde bulunğan pesa kitaplarınıñ seçilme ve qısqaca cedvelini beremiz:
1.Müsap istipdat (Sevaplı zulum), 2. Ehemiyet, 3.Ermeni mazlumları(zulumğa oğratılğan ermeniler), 4.Haydar muallin Naci, 5.Bir hafiye ailesi(Bir şpionnıñ horantası), 6.Athari (Qurtulış), 7.Qadın qatili, 8.Yıldız şeytanı, 9.Zavallı çocuq (Türk yazıcı ve dramaturgı Namıq Kemalnıñ pesası), 10.Taassüp ve istipdat(Fanatizm ve zulum), 11.Jontürk/Bu sözniñ asıl manası genç türk demek. Jontürkler teşkilatı 1889 senesi peyda olıp, maqsadları feodal-klerikal qurumını yıqmaq edi/, 12.İstipdatın soñ kunü,13. Tam müstebit (Soñ derece zalım), 14. Rasçotle mesnet(Menfaatqarlı yardım), 15. Tencere yuvarlandı, qapağını buldu, 16.Bir zalımın endamı (Bir zalımnıñ soñu), 17.Feryat ve istipdat, 18. Genç zabitler (Genç ofitserler), 19. Ya gaziy, ya şehit, 20. İza ve istihza (Gayıplar ve eglenceler).(Bu malümatlar Terciman gazetasınıñ 1910 senesi iyun 11-de çıqqan nushasında bulunmaqtalar).
Yalıñız Qırımtatarca olğan pesalarnıñ cevdelini yapacaq olsaq, yuqarıdaki haberler yeterli degildir. İ.Keriminiñ Yıldızda (1999.-No:3,4) basılğan dramaturgiyamız aqqında parçasında XX asırnıñ başında Qırımtatarca neşir etilgen pesalardan beşi kosterile. Ve onıñ ayrıca qayd etkenine kore, bular yalıñız bulunğan, tapılğan soylarıdır. Şu ile ileride daa tapılması mumkünatı ihtimal etile. Soñki vaqıtlarda kendimiz tarafımızdan elde etilgen mazı meraqlı malümatlarnı qoşaraq, mezkür cedvelni yañıdan baqıp çıqayıq.
1.Ozenbaşlı S.A. Olacağa çare olmaz(Komediya. 3 perde). Basılmasına ruhset verildi:Sankt-Peterburg.-Aprel 1.-Sene 1902.-şeher Bağçasaray.-matba-i-Terciman (23 s.).Bu pesa cenkten soñ arap urufatından kirip urufatına çevrilip yañıdan neşir etildi: İ.Kerim. Qırımtatar edebiyatı. Aqmescit.-Qırımdevoquvpedneşir.-1995 (352 s.).-S.97-110. Bu yerde pesanıñ tekstinden gayrı, muellifi aqqında bayağı tafsilatlı malümatlar, bibliografik cedvel ve qıyın añlaşılğan sözlerniñ añlatmaları berile.
2.Ayvazov A.S. Neden bu hala qaldıq./Kak mı doşli do jizni takoy(Z perdeli pesa). Baku.-Kaspiy ve füyuzat/progress-S.K. matbaasında tab olunmıştır. Hicriy 1325 (Miladiy 1907). Alupqa-Qırım.(78 s.).Kitapnıñ soñunda A.S. Ayvazov pesanıñ yazğan tarihini boyle bere: yanvar 11.-1907 sene. Alupqa. Rus alimi P.Falevniñ haerine kore, bu pesa başta Fuyüzat jurnalında 1907 senesi 12-nci nomerinden başlap basılğandır (İzvestiya Tavriçeskoy Uçenoy Arhivnoy Komissii.1918.-No54).
Bu pesa soñ senelerde filologiya fenleri namzeti, dotsent Ş.E.Yunusov tarafından arapçadan kiril urufatına çevrilip ayrı kitap şeklinde neşir etildi (A.S.Ayvazov. Neden bu ala qaldıq/pesa/.Aqmescit.-Qırımdevoqupedneşir.-1997-80s.).
1977 senesiniñ yazında ve 1999 senesi noyabrinde İ.Kerim Bakuda bulunırken, Azerbaycan İlimler Akademiyası ve Azerbaycan Devlet Universitetiniñ türkologiya bolümini ziyaret etti. İşte, o yerdeki kutüphanelerniñ kataloglarında A.S.Ayvazovnıñ 1906 ve 1907 senelerinde neşir etilgen Füyüzat jurnalında basılğan maqaleleriniñ cedvelini rastladı. Onıñ haberine kore, Ayvaznıñ teatr ile bağlı parçaları daa ogrenilmegendir. Bibliografiyamız içün daa bir meraqlı faktnı kostereyik: 1930-ncı seneleri neşir etilgen Azerbaycan Sovet Entsiklopediyasında A.S. Ayvazov ve O.Aqçoqraqlı aqqında ayrı maqaleler bardır.
3.Tohtarğazı U.Ş. Mollalar proyekti 1909 senesi yazıldı. 1930-ncı seneleri A.S.Puşkin adına Qırımtatar tili, edebiyatı ve tarihi ilmiy-teşkerüv İnstitutı tarafından bulınıp işlenildi. Cenkten soñ kiril harfleri ile eki defa neşir etildi: 1.Dermenci A. ve digerleri. Edebiyat hrestomatiyası. Taşkent.-Uqituvçi.-1971 (43 s.).-S.49-69;2.Altañlı A. ve digerleri. Saadet içün. Taşkent.-G.Gulam adına edebiyat ve sanat neşriyat.-1976(140 s.).-S.32-52.
4.Bolatukov U. Ayşe hanım/Qırım mırzaları hayatından komediya, 3 perdeli/.Aqmescit.-Qırım ocağı matbaasım-1917(68 s.).Pesanıñ soñ saifesinde muellif eserniñ yazma tarihçesini boyle kostergendir:1916.- Yanvar 24-iyun 5. Ve muqaddeme yerine boyle bir nazm parçasını da kirsetkendir: Kerek degil baña kokler! Kerek degil qara yer!... Mırza, alup benim kozgümi, Şuña sıq-sıq qaray ber! Varsun, baqsun bukuzgüye şu doğacaq mırzalar! Belki keçmez onlara Bizde olan fenalar...(Buyuk harflerle asıl metindeki yañı satırlar belgilendi- S.K.). Bu yerde daa bir gayet meraqlı şey bar. Pesanıñ basılma yeri Qırım ocağı matbaası-deye haber berile. Mesele şunda ki, bu matbaanıñ idarecisi ve aynı serlevha altında (Qırım ocagı)gazetasını Ablakim İlmiy neşir ete edi. Bu gazetanıñ birinci nomeri 1917 senesi iyün 20-de çıqtı. İşte, şu qalabalıq bir zamanda gazetanıñ ayatı ne qadar devam etti. bugun belli degil. Ama onıñ matbaasında basılğan kitaplar pek siyrektir. Şunıñ içün bu kitapnıñ neşir etilgen matbaası itibarı ile de ayrıca qıymeti bardır.
5.Ozenbaşlı A. Yıqıntılar astında. Drama: Bağçasaray.-1917 (63 s.). /Bu eser aqqında informatsiyanı İ.Kerim Moskvadaki merkeziy kutüphaneniñ kataloglarında korip, şifrini yazıp alsa da /BG-42 kesir 41/,kitap ala bulunmadı. Biz bir qaç defalar Moskva ve Sankt-Peterburg (M.E. Saltıqov-Şedrin adına) kutüphanelerine mektüpler ile muracaat etsek de, butün cevaplarında: Vaş zakaz na kopiyu No... ne vıpolnen, tak kak izdaniye, ukazannoye v Vaşem pisme v biblioteke ne imeetsya deye yazdılar. Şimdi eserniñ ozü elimizde bulunmasa da, o aqqında eski matbuatımızda basılğan boyle 2 meraqlı haberler bardır:1. Bu kunlerde Ahmed efendi Ozenbaşlınıñ Qırımtatarı turmuşına aiti açıq lisanle yazılmış Yıqıntılar astında namlı eseri tab olunıp çıqacaqtır. Fiyatı 150, poçta masrafı ile 165 kapiktir. Adresi:Bağçasaray, A.Tarpinniñ kitap tükanı (Millet gazetası.-1917.-Sentyabr 10).2.Ekinci haber rusça çıqqan gazetadan alındı. Bunı bizge genç muharririmiz Eldar Seitbekirov berdi. İ. Kerimniñ tercimesinde: Amet efendi Ozenbaşlınıñ yañı kitabı matbaa yuzuni kordi. Muellifniñ bu birinci kitabıdır. Kitapnıñ serlevası Yıqıntılar astında olıp, bu yerde Qırımtatarlarnıñ turmuş levhası çoq ayın ve zengin renkler ile berilip, şu cumlede dağ tübündeki evçiklerde esir tüşken kibi, durumda bulunğan Qırım qadınınıñ mahzun ayatı kosterilmekte. Pesanı yazğan yaş muellifi selamlap, oña doğmuş edebiyatı uzerindeki çalışmalarında icadiy muvaffaqiyetler tileymiz.(Golos Tatar.1917-Oktyabr 14).
Tekrar qayd etemiz ki, bu neşir olunğan pesalar-yalıñız tapılğan soylarıdır. Ama soñ vaqıtlarda alınıp barılğan intensiv araştırmalar, zanımızca, daa bir çoq neticeler bere bilip, o zamanda basılğan qırımtatarca pesalarnıñ sanını çoqlaştırır.
Şimdi ise 1920 ve 1930-ncı senelerde çıqqan dergi (Jurnal) ve bazı gazeta materyallarını saifelep teatrimiz ile bağlı bibliografik qaynaqlarnı kozden keçireyik. Ama bir qaç söz eñ zayıf ogrenilgen 1917-1921 seneleri arasındaki devir aqqında da aytmaq kerek. O devirde uç-dört türlü gazeta ve dergi neşir olundı. Bularnıñ eñ bellisi Millet gazetasıdır. Bundan soñ, yuqarıda añılğan Ablakim İlmiyniñ Qırım ocağı gazetası, Vrangel devrinde Abibulla Odabaş tarafından çıqarılğan Yeşil Ada dergisi ve Qırımtatar cemiyet hayriyesiniñ 1919-1920 senelerinde İstanbulda neşir etken Kok kitap almanıhı ve kene de İstanbulda 1918-1919 seneleri S.Sudiniñ muharrirliginde çıqqan Qırım dergisini de ayrıca qayd etmeli. Kok kitaptaki Bekir Çoban-zadeniñ Yeñi uyanan tatarlıq (1920.s.21-29), Acı Adilniñ Panturkizm (1920-s.123) ve Memet Niyaziyniñ bir çoq şiirleri medeniyetimizniñ esabına kirsetile bilir. Millette ie (1917-1920) medeniyetimiz, şu cumlede teatrimiz hususında, bir çoq parçalar olğanı içün, bu qaynaqnı da ayrıca qayd etip keçemiz.
1920 ve 1930 senelerde Qırımtatarca nasıl dergi ve gazetalar neşir etildi? Bu kungece matbuatımızda buña tumanlı levhalar berilip kelmekte. Teatrimizniñ tarihini ogrenirken, bu meselege az buçuq terence dalmaq istedik. O devirde qırımtatarca basılğan matbuatnıñ tek adlarını sayacaq olsaq, aşağıdaki sıra meydanğa çıqa.
1920 seneleriniñ başında neşir etilgen: yaşlar içün Qırım haberleri gazetası, Osman Deren-Ayırlınıñ muharrirliginde Doğru yol gazetası, Kefede 1923 senesinden çıqarılıp başlanğan Qızıl şarq gazetası, Bağçasaraydaki Sanayı-nefise tehnikumınıñ naşir efkarı (matbaa organı)Arqadaş gazetası (1917 senesinden çıqarılğandır), İlk adım gazetası, Yoq olsun cahillik gazetası, Qarmaq gazetası, Pedkadrolar ocağı gazetası, Politotdel bayrağı i Udarnik (1076/biñ yetmiş altı/nomeri çıqqandır!), Nazik kultura ve bularnıñ içinden eñ devamlıları Yaş quvvet ve Yeñi dünya gazetaları. Jurnallardan ise:A.Odabaşnıñ muharrirliginde 1921 senesinden çıqarılğan Bilgi, Mamut Nedimniñ muharrirliginde 1923 senesinden Yañı Çolpan, 1924 senesinden Asriy musulmanlıq, 1925 senesinden Oquv işleri, 1926 senesinden İleri, 1927 senesinden A.S. Ayvazovnıñ muharrirliginde Koz aydın, 1930 senesinden Proletar medeniyeti, aynı seneden Bolşevik yolu, 1932 senesinden Sovet qadınlığı, soñra Qadınlıq sotsializm yolunda, aynı vaqıtları ayda bir kere çıqqan siyasiy, ilmiy, pedagojiy ve usuliy jurnal Komunist terbiyesi, 1936 senesinden Ebebiyat ve kultura, 1940 senesinden Sovet Edebiyatı ve bir çoq digerleri. (Teatrmiz ile bağlı bibliografiyanıñ tolu variantını Yıldızda bastırğan edik-S.K.)
Cenkten evvelki teatrimiz aqqında toplanğan bu bibliografiya qaynaqları korgenimiz kibi, sahna sanatımız ve dramaturgiyamıznıñ çeşit devirlerdeki ayatını em çevre bir çizgi, yani kontur şeklinde, em de bir çoq incelikleri ile kostermektedir. Ebet, bibliografiya menbaları toplanırken, içindeki malümatlar bazan mahsus Entsiklopediya, monografiya, çoq tomluq edebiyat tarihleri ve çeşit spravoçnik ve luğatlar ile qıyas etilip, keregi taqdirde doğrultıldı ve toldurıldı. Çaresi olğanda, añılğan pesalarnıñ yazılğan yahut oynalğan tarihleri, sujetleri, muellifleri ve sahnalaştırma incelikleri aqqında da qısqadan haber berildi. Qaynaqlarnıñ originallarında kozge korüngen qoşma malümatlar, yani artistlerniñ fotosüretleri, oynalğan roller ve spektakllerden fotolevhalar ve diger meraq doğurğan şeyler belgilendi. Bazıda başqa-başqa qaynaqlarda bulunğan faktlar bir yerge ketirilip, qısqadan olsa da, izaat etildi. Teatrimizniñ cenkten evvelki tarihini ogrengence, bularsız tasavurımız ya yañlış, ya da tolusız ve tumanlı çıqacağı şubesizdir.
Ama bu qaynaqlar da tolulıqtan mahrumlar. Yuzlerce gayet ozgün ve qıymetli maqale ve malümatlar eskide neşir etilgen gazeta ve jurnal cıltlarınıñ yetişmegen yahut bus-butün gayıp olğan nushalarında qalıp ketti. Yalıñız Terciman gazetasını alsaq, bugunde onıñ Aerika, Türkiye yahut Rusiyedeki tolu kollektsiyaları aqqında çoq aytılsa da, aqiqatta olar da tolulıqtan uzaqlar. Aynı şeyni eminliknen 1917-20 seneleri çıqqan Millet,1918-41 seneleri çıqqan Yeñi dünya, soñra Yaş quvvet gazetaları ve bir talay jurnallarımız aqqında aytmaq mumkün.
Kitaplarğa kelsek, bularnıñ bibliografiyası, bizce, iç işlenilmegendir. Qıyas eteyik: Abrar Karimullin cenkten evvelki Qazantatar kitap neşiri meselesini ogrengende, eski tipografiyalarnıñ arhivlerini koterip, yuzlernen saife bibliografiyası olğan beş kitap bastırdı! Bizde bu şey yapılmadı.
Daa ayrıca turğan bir mesele bar ki, o da diger milletlerniñ matbaalarında bizim medeniyetimiz, ve şu cumlede teatrimiz, ile bağlı malümatlardır. Mesela, bizim yuqarıda bergen bibliografiyamız arasında boylesi korünmekte: Taşkentte, Qizil Uzbekiston gazetasında 1934 senesi (iyul 9) basılğan İlyas Tarhannıñ Ucüm pesası aqqında material!!! Yahut bizim tilimiz, edebiyatımız ve medeniyetimiz ile bağlı parçalarnı boyle menbalarda da rast ketiremiz: Pravda gazetası 1937 Fevral 25 Çitatel i pisatel gazetası 1928 aprel 7, Literaturnoye obozreniye jurnalı 1937 no:9, başqırtça çıqqan Oktyabr jurnalı 1935 No:5-6, Krasnaya nov jurnalı 1927 no:11 ukraince çıqqan Çervoniy Şlah jurnalı 1927 no:11, Studii z Krimu (1930) qazantatarca çıqqan Bizning yul jurnalı 1928 no:1, Novıy Vostok 1924 no:5, Drujba narodov 1940 no:5, Prosveşeniye natsionalnostey 1931 no:11 ve çoqtan-çoq digerleri. Şunıñ içün bibliografiya uzerinde bu çalışmamız arada olğan bir netice sıfatında qabul etilmeli.
2 Ağustos 2009 Pazar
Şairniñ Ekinci Omüri-Mennan Camanaqlınıñ 90 yıllığına-Safter Nagayev
Şairniñ Ekinci Omüri-Mennan Camanaqlınıñ 90 yıllığına
1976 senesi Lenin Bayragı gazetasında çalışqanda injener Enver Haliqovdan mektüp aldım. Mektüp şair Mennan Camanaqlınıñ 60 yıllığı munasebetinen teklif-muracaat tarzında yazılğan edi. Onı ''Olmez satırlar'' serlevasınen gazetanıñ 1976 senesi dekabr 11 sanında bastıq. Faal oquyıcımız, edebiyat sevdası şoyle yaza:
''Keçende elime cenkte elak olğan yazıcılarımıznıñ eserlerinden tertip etilgen On ekilerniñ hatiresi cıyıntığı tüşti. Onıñnen tanış olğan soñ, bu kitapnıñ medeniyetimizde buyük rolüni yazıp beyan etmege söz bile tapalmadım, çünki bu cıyıntıq bizim sağ olmamız ve serbestligimiz içün canlarını feda etken cenkçi şairlerimizniñ icadınen tanış ete. Olarnıñ eserler omür, Vatan, yaşlıq arzularınen tolu, yurek coşturıcı acayip ezgilerdir.
On ekiler! Olarnıñ er biriniñ omüri yaş nesil içün aqransız numünedir. Olardan biri Mennan Camanaqlı eger sağ olğan olsa, şimdi onıñ 60 yıllığı qayd olunacaq edi.
Şair ve ressam Mennan Camanaqlı 26 yaşında Aqyar( Sevastopol)ñı qorçalavda elak olsa da onıñ şiirleri halqımız arasında yaşay.
Şairniñ 60 yıllığı munasebetinen kompozitorlarımızğa şoyle bir isteknen muracat etmek isteyim.
Mennan Camanaqlınıñ 1940 senesi yazğan Yırla sen, gitaram, yırla! adlı şiirine muzıka yazsalar ve bu yır sevimli Qaytarma ansambliniñ artistleri tarafından icre etilse, şairniñ ruhuna ebediy bir hatire olur edi.
Bu yır, aynı zamanda, cebe yollarında kureşte qaramanca elak olğan diger cenkçi şairleriniñ hatiresine de bir itiram olur edi.
Bu mektüp maña şairniñ Men yaşlıq duyam şiirini hatırlattı:
Men qart olurım,
Çal tüşer başıma. Kim bile,
Kim bile, belki de
Yıltırar mañlayım.
Kulümsirep şaylı qız
Çıqar qarşıma...
Bu satırlar, cenkten evel Ayqarda yazıldı. Onıñ muellifine şimdiki serbest omürimizni kormek nasip olmadı. O, halqımıznıñ hatırasında ve edebiyatımızda işte boyle ''Men yaşlıq duyam'' degen şiirinde aytqanı kibi, kelecek kunlerniñ yırcısı olıp qaldı. O, çoq yaşamadı, lakin şerefli ve qaraman omürinen bahtımız içün kureşçilerniñ og safında bulundı, 26 yıl omür korgen bu cenkaver şairniñ adı Mennan Camanaqlı (Reşidov) edi. Eger sağ olğanda, kureş ve romantikanen tolu şiirleri içün oña teşekkür bildirir edik. Teesüf ki, o bu kunlergece yaşamadı. Oña ekinci omürni şiirleri berdi.
Mennan Camanaqlı 1916 senesi Aqşeyh rayonındaji Camanaqlı koyunde fuqare koylu Abdureşid aganıñ qorantasında doğa. Babası balalarınıñ oqumış olmalarına ayrıca diqqat ayıra. Babası Abdureşid Tair oğlu ve anası Fadime Emiramet qızı acayip qoranta saipleri olaraq, dünyağa altı oğul ve bir qız ketirip, olarnı guzel insanlar etip terbiyelegenler. Qorantanıñ dört azası- Kerim ve qardaşları Aziz, Mennan, Abhair, Fetta Ekinci cian cenkinde ellerine sila alıp Vatannı qorçalaylar. Eñ muimi şu ki, edebiyatımıznıñ eki namlı vekili-eki şair, ağa-qardaş Kerim ve Mennan Camanaqlı (asıl familiyaları Reşidov) bu qorantadan osip çıqtılar.
Mennan, belli şair Kerim ağasınıñ tesirinde ose. Aqmescitte ulke numüne-tecribe mektebinde oquy, aqrandaşları Bekir Vaap ve Reşid Muradnen dostlaşa. Soñ qurucılıq tehnikumını bitire. Şu yılları edebiyatnen meraqlanğan yaşnıñ qısqa vaqıt içinde gazeta ve jurnallarda teren mundericeli şiirleri derc olunalar. İşte onıñ o vaqıt yazğan şiirlerinde otuzıncı seneleriniñ esas mevzuları yetekçi rol oynadı.
Mennan 1938 senesiniñ oktyabr ayında ordu saflarına çağırıldı. Aqyarda deñizci olaraq hızmet etti. Hızmetten qaytıp, deñizci buşlatını çıqarıp yetiştirmey, cenk başlandı. Tekrar Aqyarğa ketti, anda duşmannen cenkleşti. Aqyarnı qorçalavda 1942 senesi elak oldı.
Kene şu yılı İzvestiya gazetasında yazıcı Yevgeniy Krigerniñ Aqyar yaşay adlı oçerki basıla. Bu oçerkte tuvğan topragımıznı faşist esaretinden azat etüvge yaş canlarını bağışlağan qaraman deñizcikerniñ arasında Mennan Reşidovnıñ adı da añıla.
Şair 1940 senesi Aqyarda arbiy hızmette bulunır eken, Yırla sen, gitaram, yırla! serlevalı şiirinde şoyle degen edi:
Ayrılıq tüşti bizge de,
O meni ozgardı deñizge...
Yaş şair bu şiirinde guya keri qaytmaycağını añlağan kibi, sevgen qızınen sağlıqlaşa ve bir daa qaytmay. Vatan oğrunda kureşte canını feda etti. Mennan ağasınıñ qarısı Raşida apteniñ qardaşı Galeynen dost edi. Cenkten soñ Qazan şeerinde yaşağan Galey Useinovnen bağlanıp, onıñ Mennan aqqında hatırlavlarınen meraqlanğanımnı bildirdim. Galey menim ricamnı memnünliknen yerine ketirip, dostu aqqında hatırlavlarını yolladı ve o , biraz qısqartılıp, gazetamızda basıldı. Onıñ elinde Mennannıñ Aqyardan yollağan uç mektübi saqlanğan. Bu mektüplerniñ er birinden onıñ cenk ateşi içinde bile şair olaraq qalğanı, dostlarını, doğmuşlarını, tuvğan halqını ne qadar teren bir duygunen sevgeni açıq-aydın korüne. 1941-1942 seneleri yazılğan bu mektüplerden ağır çarpışmalarda bile aqiqiy şairniñ şiiriy nefesini sezmemek mumkün degil.
Adamnıñ is-duygusı onıñ söz baylığından ziyade olsa yazmaq pek kuç ola eken. Men yaşlıqtan beraber osken, oquğan can dostum, Mennan Reşidov aqqında yazmaq istep qoluma qalem aldım. Men tapqan sözler Mennannı insan olaraq, kureşçi olaraq kostermekten acizler. Menim bu acayip insanğa olğan sevgim tilimizdeki yahşı sözlerniñ episinden de yuksektir.
Yaş şair ve ressam Mennan Reşidov icadiy omüriniñ baarinde Qırım topragını qorçalayaraq qaramanca elak oldı. 1942 senesiniñ oktyabr ayında Moskva radiosından Bizim deñiz yalısındaki bastionımız- Aqyarda qızğın cenk kete Politrabotnik Reşidovnıñ bolügi şeeriñ er bir evini, er bir soqağını qattı turıp qorçalay degen sözlerini eşittim. Lakin men şu daqqada ateşli soqaq boyu duşmanğa doğru keteyatqan dostum Mennannıñ açuvlı yüzüni, nefretnen yanğan qara kozlerini kordim.
Mennannıñ cenkniñ çeşit vaqıtlarında yollağan uç mektübinden numüneler ketirem. Olarnıñ er biri Reşidovnıñ ateş içinde de şair olıp qalğanını, dostlarını, doğmuşlarını, tuvğan halqını ne qadar teren sevgenine misal olabilir.
Birinci mektübinde şoyle yaza:
Meraba, dostum Galey, Mektübimniñ ilk satırında saña cenkaver flot selamı yollayım. Vaqıt oyle kete ki, atta men onıñ esabını da coyam. Mektübiñde qazanlılar tarafından begenilgenimni yazasıñ... olarğa da selam ayt.
Galey, bizim portfelimizde menim şiir defterim bar edi. Şunı muqaytlıqnen saqlamañnı rica etem. Azat hatın redaktsiyasından maña şair Şamilniñ adresini yolla.
Qazandan qaytqan soñ (o, 1941 senesiniñ aprel ayında Qazanğa otpusqağa kelgen edi). Volga ozenine ve onıñ yalısındaki tarihiy şeerge bağışlap bir seçim şiirler yazdım. Şimdi bir qaçınıñ mundericesini qısqadan yazam. Soñ şiirlerni de yollarım.
İsteseñ kedayıñ olayım. Bu şiir Volgağa bağışlana. Tañda qudretli ozen yalısından Tatarstan topragına baqam. Volga dalgalarınıñ şıpıldısı tañda tarlağa çıqqan kolhozcılarnıñ şen yırına zil tut. Butün barlıq kuneniñ qırmızı nurlarına çomğan. Ozennen, halqnen birlikte men de yırlayım. Çünki men, Qırımnıñ kedayı, isteysiñmi, Volga, seniñ de kedayıñ olayım.
Ekinci şiirimniñ serlavası Selbi yanında seni bekledim. Sevimli qıznen selbi yanında korüşmege söz beriştik. Aqşam. Kuneşniñ sarı tögeregi ufuqta qırmızı şavl qaldırıp oz yatağına ketti, şu daqqası ay çıqtı. Yanaşamda bulbul yırlay, guya o da Qazan musafirini selamlamaqta edi. Sus, ey , bulbul. Yuregimde keder bar. Yarem kelmedi.
Qabirniñ yanında degen uçünci şiirim Tatarstan şairi Gabdulla Toqaynıñ hatiresine bağışlana.
Şimdi Qızıl Ordu ve Flotumıznıñ cenkaver işleri aqqında yazam. Omür deñişti, şairniñ mevzusı da deñişe. Lakin şairniñ mevzusı omürni deñiştirmek içün kureşe.
Menim adresim: Qara deñiz flotu. 1007 E. Deñiz poçta bolügi, ştab B.O.
Selamnen M.Reşidov.
1941 senesi, iyul 8.
Mennannıñ ekinci mektübi nemse faşistlerine qarşı nefret duygusınen tolıp-taşqandır.
Meraba Galey. Saña bir qaç mektüp yazğan edim. Cevap kelmedi. Ağamnıñ qorantası (Mennan Reşidov şair Kerim Camanaqlınıñ doğmuş qardaşıdır.) şimdi sizde eken. Olarnıñ cumlesine hususan kuçük İldusqa selam ayt. Vatanımız qıyın kunlerni başından keçirmekte. Duşman kun-kunden yüzsüzlene, canavarlaşa. Bir çoq şeer ve koylerimiz okkupatsiyada qaldılar. Halqımıznıñ iradesi daa bir sınavdan keçmekte. Bizim şeerimiz ateş alqasınen sarıldı. Deñizcilerimizniñ fedakarlığına duşman bile şaşmaqta. Ebet, o adam sıfatlı ayvanlar bizlerni ayat kureşine ne davet etkeni qaydan bilsinler?
Cumlege selam söyle. Mektüp yaz. Siziñ Mennan, 1942 senesi, yanvar 20.
Uçünci mektüp 1942 senesiniñ avgust 15-inde yazılğan. O nisbeten qısqa edi.
Kimseden mektüp almayım. Bizimkilerniñ alı ne oldı? Maña Kerimniñ, Abhairniñ adreslerini yolla. Anama, Reşidege, Gumerge, Sabrige ve hususan kuçük İldusçikkke ve Feridege selam ayt. Resiminni yollayım.
Aqyarda cenk qızğınlaşqandan qızğınlaştı. Ortalıq yana. Lakin bizim deñizcilerimiz kattı turıp kureşeler. Eger Aqyar teslim olsa, mende yaşamağa uquq qalmaycaq. Aydı, yahşı niyet eteyik. Biz olarnı mından bir tamam quvıp çıqarırmız.
Cumle tanış-bilişlerge selam ayt. Selamnen Mennan.
Bu, Mennannıñ soñki mektübi edi. Cenk bitti. Men araştıruv işlerini başladım. 1958 senesi noyabr 22-de arbiy-deñiz flotunıñ serjantı Mennan Reşidov aqqında bergen malümatqa kore, onıñ 17 dane mukafatı olğan.
Lakin nasıl mukafatlar olğanı ve ne içün berilgeni daa belli degil eken.
1960 senesi Mennannen beraber olğan bir adamnı rastketirdim. Onıñ sözlerine kore, Mennannıñ bolügi qorçalağan ev tamamınen yanğan. Olar ise yanayatqan evden çıqıp olmağanlar. Mennan elak oldı,-dedi o sözüniñ soñunda. Men oña inanmadım. Menim içün Mennan daima yaşay. Boyle adamlarnıñ olgenine inanmaq mumkün deil.
Bir keresi esli-başlı jurnalistlerimizden biri, yaşlarğa çoq yardımda bulunğan şair Reşid Murad odamızğa sürip keldi. Daima şaqanen, bizni mısqıldap: Sizler ana tilini ogrengence, tatarca gazeta oquğanlar qalmaz,-dey turğan edi. Bu keresi şaqasını sozmadı ve yanıma kelip, omuzıma eline qoydı:
-Olan , saña borclum. Menden saña bir oqa. Çoqtan hayallanıp yurgen niyetimni sezdiñmi yoqsa? Candan aziz dostlarım Mennan Camanaqlıve Bekir Vaap aqqında yazıp, çoq savap qazandıñ. Çoqtan berli olar aqqında yazmaq istesem de, olarnı hatırlağanda yuregim sızlay, elime qalem alğanımnen Aqmescitniñ Subhi soqağında nasıl yurgenimiz kozüm ogünde canlanai-dedi muğayıp.
-Sağ oluñız, sizden eyi söz eşitecek kun de bar eken. Men cenk şeitleri-yazıcılarımıznıñ eserlerini toplap neşir etmek isteyim...
-Şay dese?! Niyetiñ eyi, Aydı, eserlerini topla.
Men Mennan ve Bekir aqqında hatırlav yazarım...
Edebiyatqa emin adımlarnen kirgen Mennan Camanaqlı qaleminen vatanperverlik, qaramanlıq duygularını aks ettirgen bir sıra eserler doğurdı. Ondan bizge çoq edebiy asabalıq qalmağan olsa da, onıñ şiirlerinden halqımıznıñ otuzıncı yıllardaki omür tarzınıñ nabızını açıq-aydın duymaq mumkün.
Bu yerde kene de şairniñ yaqın dostu Reşid Muradnıñ oña bağışlağan Uyken Matros şiirini hatırlamaq yerlidir:
Kim eken yalıda, uçurım yerde
Okenen qaş çatıp, serilip yatqan?
Qanlanğan elinen mauzerini
Sıqqan o , korgende titreycek duşman.
Saçını yel taray, kozleri açıq,
Elinden silanı sağ duşman almaz!
Olmekçün olmegen, yurtuna sadıq
Ketken o. Boyleler yatqa qul olmaz!
Qartalday döğüşken bir gaflet saat.
Duşmanlar ezildi bitmegen faqat...
Aygidi yigitke bir yurek daa,
Aygidi matrosqa ekinci ayat!
Yanında kitabı ve açıq mektüp.
Matemki fesiniñ lentaları da...
Dalğalar şuvulday yuzünden opip,
Siyarğan sailler efsane ayta.
Şair ve ressam Mennan Camanaqlınıñ hatırası bugun de nesiller tarafından itiramnen añılmaqta.
Safter Nagayev
1976 senesi Lenin Bayragı gazetasında çalışqanda injener Enver Haliqovdan mektüp aldım. Mektüp şair Mennan Camanaqlınıñ 60 yıllığı munasebetinen teklif-muracaat tarzında yazılğan edi. Onı ''Olmez satırlar'' serlevasınen gazetanıñ 1976 senesi dekabr 11 sanında bastıq. Faal oquyıcımız, edebiyat sevdası şoyle yaza:
''Keçende elime cenkte elak olğan yazıcılarımıznıñ eserlerinden tertip etilgen On ekilerniñ hatiresi cıyıntığı tüşti. Onıñnen tanış olğan soñ, bu kitapnıñ medeniyetimizde buyük rolüni yazıp beyan etmege söz bile tapalmadım, çünki bu cıyıntıq bizim sağ olmamız ve serbestligimiz içün canlarını feda etken cenkçi şairlerimizniñ icadınen tanış ete. Olarnıñ eserler omür, Vatan, yaşlıq arzularınen tolu, yurek coşturıcı acayip ezgilerdir.
On ekiler! Olarnıñ er biriniñ omüri yaş nesil içün aqransız numünedir. Olardan biri Mennan Camanaqlı eger sağ olğan olsa, şimdi onıñ 60 yıllığı qayd olunacaq edi.
Şair ve ressam Mennan Camanaqlı 26 yaşında Aqyar( Sevastopol)ñı qorçalavda elak olsa da onıñ şiirleri halqımız arasında yaşay.
Şairniñ 60 yıllığı munasebetinen kompozitorlarımızğa şoyle bir isteknen muracat etmek isteyim.
Mennan Camanaqlınıñ 1940 senesi yazğan Yırla sen, gitaram, yırla! adlı şiirine muzıka yazsalar ve bu yır sevimli Qaytarma ansambliniñ artistleri tarafından icre etilse, şairniñ ruhuna ebediy bir hatire olur edi.
Bu yır, aynı zamanda, cebe yollarında kureşte qaramanca elak olğan diger cenkçi şairleriniñ hatiresine de bir itiram olur edi.
Bu mektüp maña şairniñ Men yaşlıq duyam şiirini hatırlattı:
Men qart olurım,
Çal tüşer başıma. Kim bile,
Kim bile, belki de
Yıltırar mañlayım.
Kulümsirep şaylı qız
Çıqar qarşıma...
Bu satırlar, cenkten evel Ayqarda yazıldı. Onıñ muellifine şimdiki serbest omürimizni kormek nasip olmadı. O, halqımıznıñ hatırasında ve edebiyatımızda işte boyle ''Men yaşlıq duyam'' degen şiirinde aytqanı kibi, kelecek kunlerniñ yırcısı olıp qaldı. O, çoq yaşamadı, lakin şerefli ve qaraman omürinen bahtımız içün kureşçilerniñ og safında bulundı, 26 yıl omür korgen bu cenkaver şairniñ adı Mennan Camanaqlı (Reşidov) edi. Eger sağ olğanda, kureş ve romantikanen tolu şiirleri içün oña teşekkür bildirir edik. Teesüf ki, o bu kunlergece yaşamadı. Oña ekinci omürni şiirleri berdi.
Mennan Camanaqlı 1916 senesi Aqşeyh rayonındaji Camanaqlı koyunde fuqare koylu Abdureşid aganıñ qorantasında doğa. Babası balalarınıñ oqumış olmalarına ayrıca diqqat ayıra. Babası Abdureşid Tair oğlu ve anası Fadime Emiramet qızı acayip qoranta saipleri olaraq, dünyağa altı oğul ve bir qız ketirip, olarnı guzel insanlar etip terbiyelegenler. Qorantanıñ dört azası- Kerim ve qardaşları Aziz, Mennan, Abhair, Fetta Ekinci cian cenkinde ellerine sila alıp Vatannı qorçalaylar. Eñ muimi şu ki, edebiyatımıznıñ eki namlı vekili-eki şair, ağa-qardaş Kerim ve Mennan Camanaqlı (asıl familiyaları Reşidov) bu qorantadan osip çıqtılar.
Mennan, belli şair Kerim ağasınıñ tesirinde ose. Aqmescitte ulke numüne-tecribe mektebinde oquy, aqrandaşları Bekir Vaap ve Reşid Muradnen dostlaşa. Soñ qurucılıq tehnikumını bitire. Şu yılları edebiyatnen meraqlanğan yaşnıñ qısqa vaqıt içinde gazeta ve jurnallarda teren mundericeli şiirleri derc olunalar. İşte onıñ o vaqıt yazğan şiirlerinde otuzıncı seneleriniñ esas mevzuları yetekçi rol oynadı.
Mennan 1938 senesiniñ oktyabr ayında ordu saflarına çağırıldı. Aqyarda deñizci olaraq hızmet etti. Hızmetten qaytıp, deñizci buşlatını çıqarıp yetiştirmey, cenk başlandı. Tekrar Aqyarğa ketti, anda duşmannen cenkleşti. Aqyarnı qorçalavda 1942 senesi elak oldı.
Kene şu yılı İzvestiya gazetasında yazıcı Yevgeniy Krigerniñ Aqyar yaşay adlı oçerki basıla. Bu oçerkte tuvğan topragımıznı faşist esaretinden azat etüvge yaş canlarını bağışlağan qaraman deñizcikerniñ arasında Mennan Reşidovnıñ adı da añıla.
Şair 1940 senesi Aqyarda arbiy hızmette bulunır eken, Yırla sen, gitaram, yırla! serlevalı şiirinde şoyle degen edi:
Ayrılıq tüşti bizge de,
O meni ozgardı deñizge...
Yaş şair bu şiirinde guya keri qaytmaycağını añlağan kibi, sevgen qızınen sağlıqlaşa ve bir daa qaytmay. Vatan oğrunda kureşte canını feda etti. Mennan ağasınıñ qarısı Raşida apteniñ qardaşı Galeynen dost edi. Cenkten soñ Qazan şeerinde yaşağan Galey Useinovnen bağlanıp, onıñ Mennan aqqında hatırlavlarınen meraqlanğanımnı bildirdim. Galey menim ricamnı memnünliknen yerine ketirip, dostu aqqında hatırlavlarını yolladı ve o , biraz qısqartılıp, gazetamızda basıldı. Onıñ elinde Mennannıñ Aqyardan yollağan uç mektübi saqlanğan. Bu mektüplerniñ er birinden onıñ cenk ateşi içinde bile şair olaraq qalğanı, dostlarını, doğmuşlarını, tuvğan halqını ne qadar teren bir duygunen sevgeni açıq-aydın korüne. 1941-1942 seneleri yazılğan bu mektüplerden ağır çarpışmalarda bile aqiqiy şairniñ şiiriy nefesini sezmemek mumkün degil.
Adamnıñ is-duygusı onıñ söz baylığından ziyade olsa yazmaq pek kuç ola eken. Men yaşlıqtan beraber osken, oquğan can dostum, Mennan Reşidov aqqında yazmaq istep qoluma qalem aldım. Men tapqan sözler Mennannı insan olaraq, kureşçi olaraq kostermekten acizler. Menim bu acayip insanğa olğan sevgim tilimizdeki yahşı sözlerniñ episinden de yuksektir.
Yaş şair ve ressam Mennan Reşidov icadiy omüriniñ baarinde Qırım topragını qorçalayaraq qaramanca elak oldı. 1942 senesiniñ oktyabr ayında Moskva radiosından Bizim deñiz yalısındaki bastionımız- Aqyarda qızğın cenk kete Politrabotnik Reşidovnıñ bolügi şeeriñ er bir evini, er bir soqağını qattı turıp qorçalay degen sözlerini eşittim. Lakin men şu daqqada ateşli soqaq boyu duşmanğa doğru keteyatqan dostum Mennannıñ açuvlı yüzüni, nefretnen yanğan qara kozlerini kordim.
Mennannıñ cenkniñ çeşit vaqıtlarında yollağan uç mektübinden numüneler ketirem. Olarnıñ er biri Reşidovnıñ ateş içinde de şair olıp qalğanını, dostlarını, doğmuşlarını, tuvğan halqını ne qadar teren sevgenine misal olabilir.
Birinci mektübinde şoyle yaza:
Meraba, dostum Galey, Mektübimniñ ilk satırında saña cenkaver flot selamı yollayım. Vaqıt oyle kete ki, atta men onıñ esabını da coyam. Mektübiñde qazanlılar tarafından begenilgenimni yazasıñ... olarğa da selam ayt.
Galey, bizim portfelimizde menim şiir defterim bar edi. Şunı muqaytlıqnen saqlamañnı rica etem. Azat hatın redaktsiyasından maña şair Şamilniñ adresini yolla.
Qazandan qaytqan soñ (o, 1941 senesiniñ aprel ayında Qazanğa otpusqağa kelgen edi). Volga ozenine ve onıñ yalısındaki tarihiy şeerge bağışlap bir seçim şiirler yazdım. Şimdi bir qaçınıñ mundericesini qısqadan yazam. Soñ şiirlerni de yollarım.
İsteseñ kedayıñ olayım. Bu şiir Volgağa bağışlana. Tañda qudretli ozen yalısından Tatarstan topragına baqam. Volga dalgalarınıñ şıpıldısı tañda tarlağa çıqqan kolhozcılarnıñ şen yırına zil tut. Butün barlıq kuneniñ qırmızı nurlarına çomğan. Ozennen, halqnen birlikte men de yırlayım. Çünki men, Qırımnıñ kedayı, isteysiñmi, Volga, seniñ de kedayıñ olayım.
Ekinci şiirimniñ serlavası Selbi yanında seni bekledim. Sevimli qıznen selbi yanında korüşmege söz beriştik. Aqşam. Kuneşniñ sarı tögeregi ufuqta qırmızı şavl qaldırıp oz yatağına ketti, şu daqqası ay çıqtı. Yanaşamda bulbul yırlay, guya o da Qazan musafirini selamlamaqta edi. Sus, ey , bulbul. Yuregimde keder bar. Yarem kelmedi.
Qabirniñ yanında degen uçünci şiirim Tatarstan şairi Gabdulla Toqaynıñ hatiresine bağışlana.
Şimdi Qızıl Ordu ve Flotumıznıñ cenkaver işleri aqqında yazam. Omür deñişti, şairniñ mevzusı da deñişe. Lakin şairniñ mevzusı omürni deñiştirmek içün kureşe.
Menim adresim: Qara deñiz flotu. 1007 E. Deñiz poçta bolügi, ştab B.O.
Selamnen M.Reşidov.
1941 senesi, iyul 8.
Mennannıñ ekinci mektübi nemse faşistlerine qarşı nefret duygusınen tolıp-taşqandır.
Meraba Galey. Saña bir qaç mektüp yazğan edim. Cevap kelmedi. Ağamnıñ qorantası (Mennan Reşidov şair Kerim Camanaqlınıñ doğmuş qardaşıdır.) şimdi sizde eken. Olarnıñ cumlesine hususan kuçük İldusqa selam ayt. Vatanımız qıyın kunlerni başından keçirmekte. Duşman kun-kunden yüzsüzlene, canavarlaşa. Bir çoq şeer ve koylerimiz okkupatsiyada qaldılar. Halqımıznıñ iradesi daa bir sınavdan keçmekte. Bizim şeerimiz ateş alqasınen sarıldı. Deñizcilerimizniñ fedakarlığına duşman bile şaşmaqta. Ebet, o adam sıfatlı ayvanlar bizlerni ayat kureşine ne davet etkeni qaydan bilsinler?
Cumlege selam söyle. Mektüp yaz. Siziñ Mennan, 1942 senesi, yanvar 20.
Uçünci mektüp 1942 senesiniñ avgust 15-inde yazılğan. O nisbeten qısqa edi.
Kimseden mektüp almayım. Bizimkilerniñ alı ne oldı? Maña Kerimniñ, Abhairniñ adreslerini yolla. Anama, Reşidege, Gumerge, Sabrige ve hususan kuçük İldusçikkke ve Feridege selam ayt. Resiminni yollayım.
Aqyarda cenk qızğınlaşqandan qızğınlaştı. Ortalıq yana. Lakin bizim deñizcilerimiz kattı turıp kureşeler. Eger Aqyar teslim olsa, mende yaşamağa uquq qalmaycaq. Aydı, yahşı niyet eteyik. Biz olarnı mından bir tamam quvıp çıqarırmız.
Cumle tanış-bilişlerge selam ayt. Selamnen Mennan.
Bu, Mennannıñ soñki mektübi edi. Cenk bitti. Men araştıruv işlerini başladım. 1958 senesi noyabr 22-de arbiy-deñiz flotunıñ serjantı Mennan Reşidov aqqında bergen malümatqa kore, onıñ 17 dane mukafatı olğan.
Lakin nasıl mukafatlar olğanı ve ne içün berilgeni daa belli degil eken.
1960 senesi Mennannen beraber olğan bir adamnı rastketirdim. Onıñ sözlerine kore, Mennannıñ bolügi qorçalağan ev tamamınen yanğan. Olar ise yanayatqan evden çıqıp olmağanlar. Mennan elak oldı,-dedi o sözüniñ soñunda. Men oña inanmadım. Menim içün Mennan daima yaşay. Boyle adamlarnıñ olgenine inanmaq mumkün deil.
Bir keresi esli-başlı jurnalistlerimizden biri, yaşlarğa çoq yardımda bulunğan şair Reşid Murad odamızğa sürip keldi. Daima şaqanen, bizni mısqıldap: Sizler ana tilini ogrengence, tatarca gazeta oquğanlar qalmaz,-dey turğan edi. Bu keresi şaqasını sozmadı ve yanıma kelip, omuzıma eline qoydı:
-Olan , saña borclum. Menden saña bir oqa. Çoqtan hayallanıp yurgen niyetimni sezdiñmi yoqsa? Candan aziz dostlarım Mennan Camanaqlıve Bekir Vaap aqqında yazıp, çoq savap qazandıñ. Çoqtan berli olar aqqında yazmaq istesem de, olarnı hatırlağanda yuregim sızlay, elime qalem alğanımnen Aqmescitniñ Subhi soqağında nasıl yurgenimiz kozüm ogünde canlanai-dedi muğayıp.
-Sağ oluñız, sizden eyi söz eşitecek kun de bar eken. Men cenk şeitleri-yazıcılarımıznıñ eserlerini toplap neşir etmek isteyim...
-Şay dese?! Niyetiñ eyi, Aydı, eserlerini topla.
Men Mennan ve Bekir aqqında hatırlav yazarım...
Edebiyatqa emin adımlarnen kirgen Mennan Camanaqlı qaleminen vatanperverlik, qaramanlıq duygularını aks ettirgen bir sıra eserler doğurdı. Ondan bizge çoq edebiy asabalıq qalmağan olsa da, onıñ şiirlerinden halqımıznıñ otuzıncı yıllardaki omür tarzınıñ nabızını açıq-aydın duymaq mumkün.
Bu yerde kene de şairniñ yaqın dostu Reşid Muradnıñ oña bağışlağan Uyken Matros şiirini hatırlamaq yerlidir:
Kim eken yalıda, uçurım yerde
Okenen qaş çatıp, serilip yatqan?
Qanlanğan elinen mauzerini
Sıqqan o , korgende titreycek duşman.
Saçını yel taray, kozleri açıq,
Elinden silanı sağ duşman almaz!
Olmekçün olmegen, yurtuna sadıq
Ketken o. Boyleler yatqa qul olmaz!
Qartalday döğüşken bir gaflet saat.
Duşmanlar ezildi bitmegen faqat...
Aygidi yigitke bir yurek daa,
Aygidi matrosqa ekinci ayat!
Yanında kitabı ve açıq mektüp.
Matemki fesiniñ lentaları da...
Dalğalar şuvulday yuzünden opip,
Siyarğan sailler efsane ayta.
Şair ve ressam Mennan Camanaqlınıñ hatırası bugun de nesiller tarafından itiramnen añılmaqta.
Safter Nagayev
1 Ağustos 2009 Cumartesi
Noman Çelebicihannıñ Eserlerinde Bilginiñ Maiyeti-Lilya Asanova
Noman Çelebicihannıñ Eserlerinde Bilginiñ Maiyeti-Lilya Asanova
Ant etkenmen, söz bergenmen bilmek içün olmege...
Bu teren manalı sözlerniñ muellifi Qırımtatar halqınıñ şanlı evladı, vatanverper insan, buyük siyasetçi ve natıq, acayip şair-nesirci Noman Çelebicihandır. O, ozüniñ qısqa omrüni tuvğan halqına bağışlap, bilgi ve bağımsızlıq içün canını feda etti. Mezarı ise Qaradeniz oldı.
Noman Çelebicihannıñ şahsı milliy tarihımızda gayet buyük yer tutqanı türk yurtunıñ azatlığı içün omrüniñ soñ daqqasına qadar kureşkeni ile tasdiqlana.
Erbapnıñ zatını aydınlatuvda zamandaşı ve safdaşı Cafer Seydamet, Şevkiy Bektore, beraberlikte siyasiy ve içtimaiy meselelerniñ çezilüvinde faaliyet kostergen Şefiqa Gaspıralı buyük yardımcı olalar.
Aynı zamanda, devlet adamı Çelebicihan ogümizge hassas, mearetli şair ve yazıcı sıfatında kele. Onıñ felsefiy ruhta yaratılğan bilgi, milliy tasil, ayat ve olüm, insannıñ dünyadaki vazifesi kibi mevzulı eserleri miqdar ceetten çoq olmasalar da, gaye ve munderice baqımından buyük bediylikke malikler. Umumiy baqışta olar episi avtobiografik çizgi taşımaqtalar. Muellif oz qısqa omründe oğrağan adlarını ve qavrağan baqışlarını yaratıcılığında tasvirley. Onıñ er bir eseri yureginiñ iñlegen tellerinen seslenip, ıntıluvlarını ifadeley, ferdiy duygularını daa teren añlamağa yardım ete.
Bu işimizde Noman Çelebicihannıñ edebiy icadından bahs eterek, bilgi mevzulı eserlerinde toqtalmağa isteymiz. Çünki, bugunde-bugun edip yaratıcılığında aks etken milliy tahsil probleması halqımıznıñ ruhiy vaziyetinen seslene. Guya, aman-aman 100 yıl evel o, tuvğan milletiniñ alını kozge alıp, doğru yolnı kostergen, ogütleyici mirasını qaldıra.
İcatkar Çelebicihan bilginiñ qıymetini bir qaç aspekt ile tarifley, yani bilgi-maneviy ihtiyac, ebediyleşme yolu, iqtidar menbası, milletniñ kelecegi.
İnsan içün bilgi maneviy ihtiyac olğanını edip oz ''Qarılğaçlar duası'' ikayesinde kostere. Eserde muellif zamannıñ musibeti-koy mektepleriniñ qapatılması aqqında tarif eterken, çeşit felsefiy mevzularğa toquna, bilginiñ mayeti ve guzelligini aks etmek içün at, qarılgaç, ışıq ve kilitniñ simvolik obrazlarını qullana.
Evel-ezelden türkiy halqlarda at-murad, yani arzu isteklerge irişmekni temsil eter. Atqa minmek-arzuğa irişmektir. Demek, eserde qaramannıñ cılqığa qoşması ve atlarnı ozüne boysundırmağa tırışması, muellifi oz arzularına ıntılğanını bildire.
İkayede ışıq sözüniñ defalarca tekrarlanuvı da tesadduf degil. Yazıcı: ''qarılğaçlar ışıqlarğa yukselecekler'', -dep, ışıq sözünde yañı dünyalarnı, bilgilerni kozde tuta. Ruşdiye mektebiniñ buyük pencerelerinden parıl-parıl ışıqlar töküle degende, muellif içün şu bilgi çoqrağı ne derece qıymetli olğanını koremiz.
Bediy eser mevzusınıñ emiyeti, terenligi qarılğaçlarnıñ simvolik obrazları vastasınen tasvirlene. Qarılğaçlar eki, yani baqiy ve faniy dünyalarnı biri-birine bağlaylar. Olar maneviy gıdağa muhtac olğanlarını temsil eteler.
İkayede qarılğaçlar-şu devir tasil almaq ile bağlı devlet siyaseti neticesinde, oz ana tilinde oqumaqtan marum qalğan halqnı ifadeleyler. Qarılğaçlar duası diye adlañdırılğan ayet Qur'an-ı Kerim'niñ At-Tahrim suresinden alınğan, insannıñ şekillenme ve mukemmelleşmesinde imannıñ maiyetini tarif ete. Talebeler bu duanı oqup, bilgi ve kamillikke muhtaclarını bildireler. A. Qaraqaya qayd etkeni kibi: Hikayeniñ sıqlet merkezi bu duadadır.
Mezkur sureniñ qullanılması Noman Çelebicihannıñ diniy meselelerde buyuk ve teren bilgiler elde etkenini kostere. At-Tahrim yasaq demektir. Sure eki qısımdan ibaret olıp, birinci qısmında Peyğamberimiz Muhammed (s.a.v.)niñ oz qadınları ile munasebetleri aqqında aytıla. Ekinci qısmı ise, Azreti Muhammedniñ (s.a.v.) peşinden ketkenlerniñ keçecek ayatiy yolları aqqında malümat bere.
Elbette, ilki baqışta qarılğaç ve işbu delillerniñ bağı gayet hucur kele. Lakin biraz diqqatlıca olğanda, şoyle neticeler çıqarmaq mumkün: surede soñu olmağan ruhiy ilerileme mukemmelleşme arzusınıñ sönmegen ateşi kelecekte, kelecekte maneviy şekillenmeniñ soñsuzlığı ikayege alınıp eki dünyanıñ bağlayıcıları-qarılğaçlar ile beyan etile. Noman Çelebicihan oz istegini, bilgige intıluvını boyle ifadeley.
Eserniñ soñunda mektepniñ beyaz, lekesiz qapısına qara kilit urdı satırı keçe. Kilit obrazı da simvolik hasiyetler taşıy. Muellif qara kilit ile milletine toqunğan adaletsizlik ve aqsızlıqnı tarif ete. Halqınıñ tarihı ve medeniyeti ile bağlı yol qapalı olğanını kostergen yazıcı, soñki satırlar qara kilitni qoparmaq ile oz ayatiy şiarını belgiley.
Boyleliknen, eserde insannı hoşlandırğan, hususiy osüviniñ temelini teşkil etken ve maneviy ihtiyaclarnı qarşılağan bilginiñ degeri aqqında fikirler beyan etilmekte..
Tillerde destan olğan, er angi vatanperver içün ruhiy gıda bergen, halqımıznıñ milliy gimnine çevirilgen ANT ETKENMEN şiirinde muellif şu oz fikirini devam ete. Buña isbat uçünci dörtlükniñ birinci satırıdır.
Ant etkenmen, söz bergenmen millet içün olmege...........
A.Bozgözniñ qaydlarına kore mezkür satırda millet sözü original nushada bilmek şeklinde keçe. Boyle deñişmeniñ sebebi eserniñ gayet kutleviyligindedir..Demek, bu satır
Ant etkenmen, söz bergenmen bilmek içün olmege...........
olmalı. Amma nemi bilmek istey şair? Neni bilmek içün canını qurban etmege azır?! Elbette beşeriyet olçüsi olğan bilgini almaq, kamillikke ketirgen yol ve dünyalarnı menimsemek içündir. Şiirniñ gayeviy mundericesini teşkil etken bu satır muellifniñ qısqa omür meramını bildire.
Aqiqaten, şair eserde tariflegen antına nail ola. Milletine bergen sözüne sadıqlıq bildirip, yigitçe canını bere. Şunıñ içün de Ş.Bektore onıñ aqqında: Ne mutlu insan dep ayta.
Eserniñ soñki beyiti teren felsefiy mana taşımaqta.
Bilmey, kormey, biñ yaşasam, qurultaylı Han olsam,
Kene bir kun mezarcılar kelir meni kommege,
dep şair ayatnıñ soñu er kes içün aynı olacağı aqqında ayta. Er kes bu dünyanı terk etecek, tek bilgi yolunı seçkenler beşeriyette ebediy yaşayacaqlarına eminlik bildire. Muellif oquyıcısına beşeriyetniñ eñ yüksek ıntıluvı? bilgi, eñ qıymetli olçüsi-bilgi, ebediyleşme yolu-bilgi kibi aqiqatlarnı bildire.
Bilgi buyük bir kuç olğanını edipniñ ''Aygidi, tatar yaşları!'' manzumesinde kore bilemiz. Eserde muellif Qırımtatarlarnıñ tabiatça istidatlı olğanları aqqında ayta.
Aygidi , tatar yaşları, oqumaylar!
Oqusalar, kimseden kem qalmaylar.
İstambulda, Parijde birinci bola,
Yaponlar da olarğa yetalmaylar.
Lakin şu istidatlı inkişaf ettirmegenlerine ıncına, halqı passiv bir tarzda ayat sürip, iç bir yuksek maqsatlarğa irişmegenine yazqısına.
Aygidi , tatar yaşları oqumaylar!
.................................
Başta aqıl bar eken, kozde qaruv,
Kormey, bilmey yurekten utanmaylar!
Noman Çelebicihan butün bu felaketlerniñ yekane qurtulış yolunı bilgide kore. Bun dünyada insan bilgi ile qazanğan kuç ve iqtidar qıymetsiz olğanını, onı nice tepelerge yukseltecegini isbatlamağa tırışa. Demek, bilgi-iqtidar menbası.
Şairniñ bilgi mevzulı eserleri arasında Yolcu Garip manzumesi ep ayrılıp tura. Muellif yolcu, ay, çeçek ve yıldıznıñ simvolik obrazları vastası ile şiirniñ gayeviy mundericesini ifade ete.
Belli olğanı kibi, yolcu bu dünyada oz ayatiy yolunı seçken ve şu yolnı er çeşit allarda taqip etmege tırışqan adamnıñ simvolıdır. Manzumede ise yolcu obrazı butün halqımıznıñ obrazıdır. Qaradağlarda qalğan, yol şaşırğan, kun aşırğan yolcu-bu cealet ve istibdat eskencelerinde iñlegen milletimiz.
Aynıñ simvolik obrazı da tesaduf degil, çünki tasavvufta ay,-birleştirme, qurtarış, imdatlıq simvoli sayıla. Yolcunıñ ayğa muracaatında muellifniñ tuvğan halqı içün yekane ilahımız-Allağa yalvarğanı ve imdat sorağanı:
Aç yüzüni, saç nurunı. Uçurımlar, qayalar,
Işıq alsın, aydınlansın, kolgeleri silinsin!-
satırlarında beyan etile.
Üçünci dörtlükte çeçekler sözü Yaş nesilni temsil ete.
Yuregime sırdaş iseñ, kozümdeki şu yaşlar
Çeçeklerge tökecegiñ o çıqlarğa qarışsın-
dep, Noman Çelebicihan Alla-Taalanıñ yuceligi ogünde tiz çökip, milleti maarif yolunı açmasını rica ete ve bu ceryanğa isse qoşmağa arzulay.
Soñki beyitte:
Tañ yıldızı doğar eken, elbet, meni o bekler.
Saç nuruñnı, yolcu garip asretine qavuşsın!-
dey şair. Amma nasıl maqsatnen muellifTañ yıldızını aña?
Halqımız arasında Demirqazıq yıldızı, Tañ yıldızı ya da Çolpan yıldızı adlarınen belli. Bu yıldız kok yuzune saba arfesinde çıqıp, daima bir yerde tura.Çevre çetinde bulunğan yıldızlar onıñnen beraberlikte kok yuzuni bezetip, Demirqazıq yıldızını ayrıca parıldamasına hızmet eteler. Tañ yıldızı tam manadaki Aqiqat, Aliy Aqiqatnıñ simvolıdır.
Mezkür satırlarnıñ manasında kelecegimizge yañılıq berip, parlaq etecek yaş omürlerniñ ayatqa kelmesi tariflenem Çelebicihan milletniñ korecek bahtlı kunlerini kelecek nesilniñ kuçü, irade ve ferasetinen bağlay. Aynı zamanda bilginiñ daa bir degerli tarafını aça, bilgige ıntılğan milletniñ kelecegi aydın, parlaq olur kibi fikirni ogge süre.
Boyleliknen, oz araştırmamıznıñ maqsadını Noman Çelebicihannıñ eserlerinde bilginiñ maiyetini açıqlavda korerek, muayen qaynaqlarğa muracat etik. Yaratıvılığınıñ esas hususiyetlerini belgilegende, bilgi ve maarif meselelerine diqqatımıznı celp etik.
1.İcarkarnıñ yaratıcılığı sade, halq tilinen ayırıla. Bu aqta Ş. Bektore oz hatırlavlarında şoyle yaza:Eserleri ep Qırım lehçesinde yazılmıştır. Halqa o halqın qonuştuğu dilde ile hitap etmelidir.
2.Çelebicihan eserleriniñ ozeginde-omür mealini teşkil etken bilgi ve mukemmelleşme meselesi bulunmaqta. Muellif bilginiñ qıymetini dört maneviy ihtiyac, edebiyleşme yolu, iqtidar menbası, milletniñ kelecegi kibi aspektler ile açıqlay.
3.Edipniñ bu mevzuda yazılğan ANT ETKENMEN, Yolcu Garip, Aygidi Tatar yaşları!, Qarılğaçlar duası, kibi dört eseri felsefiy-didaktik tarzda yazılğanını qayd ete bilemiz.
4.Bu ikaye ve manzumelerde cankuyer edip milleti cealet ve istibdat eskencelerinde iñlegenine raat baqıp olamağanını ayta. Oz tuvğan halqına er ayatiy vaziyette yekane qurtulış yolunı kostere. Bu yol-tuvğan tilni ogrenmek, bilgi ve kamillik.
Şunıñ içün Noman Çelebicihannıñ edebiyat hazinesine bergen eserleriniñ er biri-milletniñ añına, yuregine kirmeli, onıñ qalbinde yer almalı. Çelebicihannıñ amel ve nasiatları er birimizge ornektir, çünki o, bu dunyadaki vazifesini yahşı añlağan ve ayatqa çekirmek içün canını feda etken ŞEİTtir. Onıñ hatırası beşeriyete ebediy qalmalı.
Lilya Asanova.
Q.M.P.U
Qırımtatar ve türk tilşınaslıgı kafedrasınıñ ocapçesi
Ant etkenmen, söz bergenmen bilmek içün olmege...
Bu teren manalı sözlerniñ muellifi Qırımtatar halqınıñ şanlı evladı, vatanverper insan, buyük siyasetçi ve natıq, acayip şair-nesirci Noman Çelebicihandır. O, ozüniñ qısqa omrüni tuvğan halqına bağışlap, bilgi ve bağımsızlıq içün canını feda etti. Mezarı ise Qaradeniz oldı.
Noman Çelebicihannıñ şahsı milliy tarihımızda gayet buyük yer tutqanı türk yurtunıñ azatlığı içün omrüniñ soñ daqqasına qadar kureşkeni ile tasdiqlana.
Erbapnıñ zatını aydınlatuvda zamandaşı ve safdaşı Cafer Seydamet, Şevkiy Bektore, beraberlikte siyasiy ve içtimaiy meselelerniñ çezilüvinde faaliyet kostergen Şefiqa Gaspıralı buyük yardımcı olalar.
Aynı zamanda, devlet adamı Çelebicihan ogümizge hassas, mearetli şair ve yazıcı sıfatında kele. Onıñ felsefiy ruhta yaratılğan bilgi, milliy tasil, ayat ve olüm, insannıñ dünyadaki vazifesi kibi mevzulı eserleri miqdar ceetten çoq olmasalar da, gaye ve munderice baqımından buyük bediylikke malikler. Umumiy baqışta olar episi avtobiografik çizgi taşımaqtalar. Muellif oz qısqa omründe oğrağan adlarını ve qavrağan baqışlarını yaratıcılığında tasvirley. Onıñ er bir eseri yureginiñ iñlegen tellerinen seslenip, ıntıluvlarını ifadeley, ferdiy duygularını daa teren añlamağa yardım ete.
Bu işimizde Noman Çelebicihannıñ edebiy icadından bahs eterek, bilgi mevzulı eserlerinde toqtalmağa isteymiz. Çünki, bugunde-bugun edip yaratıcılığında aks etken milliy tahsil probleması halqımıznıñ ruhiy vaziyetinen seslene. Guya, aman-aman 100 yıl evel o, tuvğan milletiniñ alını kozge alıp, doğru yolnı kostergen, ogütleyici mirasını qaldıra.
İcatkar Çelebicihan bilginiñ qıymetini bir qaç aspekt ile tarifley, yani bilgi-maneviy ihtiyac, ebediyleşme yolu, iqtidar menbası, milletniñ kelecegi.
İnsan içün bilgi maneviy ihtiyac olğanını edip oz ''Qarılğaçlar duası'' ikayesinde kostere. Eserde muellif zamannıñ musibeti-koy mektepleriniñ qapatılması aqqında tarif eterken, çeşit felsefiy mevzularğa toquna, bilginiñ mayeti ve guzelligini aks etmek içün at, qarılgaç, ışıq ve kilitniñ simvolik obrazlarını qullana.
Evel-ezelden türkiy halqlarda at-murad, yani arzu isteklerge irişmekni temsil eter. Atqa minmek-arzuğa irişmektir. Demek, eserde qaramannıñ cılqığa qoşması ve atlarnı ozüne boysundırmağa tırışması, muellifi oz arzularına ıntılğanını bildire.
İkayede ışıq sözüniñ defalarca tekrarlanuvı da tesadduf degil. Yazıcı: ''qarılğaçlar ışıqlarğa yukselecekler'', -dep, ışıq sözünde yañı dünyalarnı, bilgilerni kozde tuta. Ruşdiye mektebiniñ buyük pencerelerinden parıl-parıl ışıqlar töküle degende, muellif içün şu bilgi çoqrağı ne derece qıymetli olğanını koremiz.
Bediy eser mevzusınıñ emiyeti, terenligi qarılğaçlarnıñ simvolik obrazları vastasınen tasvirlene. Qarılğaçlar eki, yani baqiy ve faniy dünyalarnı biri-birine bağlaylar. Olar maneviy gıdağa muhtac olğanlarını temsil eteler.
İkayede qarılğaçlar-şu devir tasil almaq ile bağlı devlet siyaseti neticesinde, oz ana tilinde oqumaqtan marum qalğan halqnı ifadeleyler. Qarılğaçlar duası diye adlañdırılğan ayet Qur'an-ı Kerim'niñ At-Tahrim suresinden alınğan, insannıñ şekillenme ve mukemmelleşmesinde imannıñ maiyetini tarif ete. Talebeler bu duanı oqup, bilgi ve kamillikke muhtaclarını bildireler. A. Qaraqaya qayd etkeni kibi: Hikayeniñ sıqlet merkezi bu duadadır.
Mezkur sureniñ qullanılması Noman Çelebicihannıñ diniy meselelerde buyuk ve teren bilgiler elde etkenini kostere. At-Tahrim yasaq demektir. Sure eki qısımdan ibaret olıp, birinci qısmında Peyğamberimiz Muhammed (s.a.v.)niñ oz qadınları ile munasebetleri aqqında aytıla. Ekinci qısmı ise, Azreti Muhammedniñ (s.a.v.) peşinden ketkenlerniñ keçecek ayatiy yolları aqqında malümat bere.
Elbette, ilki baqışta qarılğaç ve işbu delillerniñ bağı gayet hucur kele. Lakin biraz diqqatlıca olğanda, şoyle neticeler çıqarmaq mumkün: surede soñu olmağan ruhiy ilerileme mukemmelleşme arzusınıñ sönmegen ateşi kelecekte, kelecekte maneviy şekillenmeniñ soñsuzlığı ikayege alınıp eki dünyanıñ bağlayıcıları-qarılğaçlar ile beyan etile. Noman Çelebicihan oz istegini, bilgige intıluvını boyle ifadeley.
Eserniñ soñunda mektepniñ beyaz, lekesiz qapısına qara kilit urdı satırı keçe. Kilit obrazı da simvolik hasiyetler taşıy. Muellif qara kilit ile milletine toqunğan adaletsizlik ve aqsızlıqnı tarif ete. Halqınıñ tarihı ve medeniyeti ile bağlı yol qapalı olğanını kostergen yazıcı, soñki satırlar qara kilitni qoparmaq ile oz ayatiy şiarını belgiley.
Boyleliknen, eserde insannı hoşlandırğan, hususiy osüviniñ temelini teşkil etken ve maneviy ihtiyaclarnı qarşılağan bilginiñ degeri aqqında fikirler beyan etilmekte..
Tillerde destan olğan, er angi vatanperver içün ruhiy gıda bergen, halqımıznıñ milliy gimnine çevirilgen ANT ETKENMEN şiirinde muellif şu oz fikirini devam ete. Buña isbat uçünci dörtlükniñ birinci satırıdır.
Ant etkenmen, söz bergenmen millet içün olmege...........
A.Bozgözniñ qaydlarına kore mezkür satırda millet sözü original nushada bilmek şeklinde keçe. Boyle deñişmeniñ sebebi eserniñ gayet kutleviyligindedir..Demek, bu satır
Ant etkenmen, söz bergenmen bilmek içün olmege...........
olmalı. Amma nemi bilmek istey şair? Neni bilmek içün canını qurban etmege azır?! Elbette beşeriyet olçüsi olğan bilgini almaq, kamillikke ketirgen yol ve dünyalarnı menimsemek içündir. Şiirniñ gayeviy mundericesini teşkil etken bu satır muellifniñ qısqa omür meramını bildire.
Aqiqaten, şair eserde tariflegen antına nail ola. Milletine bergen sözüne sadıqlıq bildirip, yigitçe canını bere. Şunıñ içün de Ş.Bektore onıñ aqqında: Ne mutlu insan dep ayta.
Eserniñ soñki beyiti teren felsefiy mana taşımaqta.
Bilmey, kormey, biñ yaşasam, qurultaylı Han olsam,
Kene bir kun mezarcılar kelir meni kommege,
dep şair ayatnıñ soñu er kes içün aynı olacağı aqqında ayta. Er kes bu dünyanı terk etecek, tek bilgi yolunı seçkenler beşeriyette ebediy yaşayacaqlarına eminlik bildire. Muellif oquyıcısına beşeriyetniñ eñ yüksek ıntıluvı? bilgi, eñ qıymetli olçüsi-bilgi, ebediyleşme yolu-bilgi kibi aqiqatlarnı bildire.
Bilgi buyük bir kuç olğanını edipniñ ''Aygidi, tatar yaşları!'' manzumesinde kore bilemiz. Eserde muellif Qırımtatarlarnıñ tabiatça istidatlı olğanları aqqında ayta.
Aygidi , tatar yaşları, oqumaylar!
Oqusalar, kimseden kem qalmaylar.
İstambulda, Parijde birinci bola,
Yaponlar da olarğa yetalmaylar.
Lakin şu istidatlı inkişaf ettirmegenlerine ıncına, halqı passiv bir tarzda ayat sürip, iç bir yuksek maqsatlarğa irişmegenine yazqısına.
Aygidi , tatar yaşları oqumaylar!
.................................
Başta aqıl bar eken, kozde qaruv,
Kormey, bilmey yurekten utanmaylar!
Noman Çelebicihan butün bu felaketlerniñ yekane qurtulış yolunı bilgide kore. Bun dünyada insan bilgi ile qazanğan kuç ve iqtidar qıymetsiz olğanını, onı nice tepelerge yukseltecegini isbatlamağa tırışa. Demek, bilgi-iqtidar menbası.
Şairniñ bilgi mevzulı eserleri arasında Yolcu Garip manzumesi ep ayrılıp tura. Muellif yolcu, ay, çeçek ve yıldıznıñ simvolik obrazları vastası ile şiirniñ gayeviy mundericesini ifade ete.
Belli olğanı kibi, yolcu bu dünyada oz ayatiy yolunı seçken ve şu yolnı er çeşit allarda taqip etmege tırışqan adamnıñ simvolıdır. Manzumede ise yolcu obrazı butün halqımıznıñ obrazıdır. Qaradağlarda qalğan, yol şaşırğan, kun aşırğan yolcu-bu cealet ve istibdat eskencelerinde iñlegen milletimiz.
Aynıñ simvolik obrazı da tesaduf degil, çünki tasavvufta ay,-birleştirme, qurtarış, imdatlıq simvoli sayıla. Yolcunıñ ayğa muracaatında muellifniñ tuvğan halqı içün yekane ilahımız-Allağa yalvarğanı ve imdat sorağanı:
Aç yüzüni, saç nurunı. Uçurımlar, qayalar,
Işıq alsın, aydınlansın, kolgeleri silinsin!-
satırlarında beyan etile.
Üçünci dörtlükte çeçekler sözü Yaş nesilni temsil ete.
Yuregime sırdaş iseñ, kozümdeki şu yaşlar
Çeçeklerge tökecegiñ o çıqlarğa qarışsın-
dep, Noman Çelebicihan Alla-Taalanıñ yuceligi ogünde tiz çökip, milleti maarif yolunı açmasını rica ete ve bu ceryanğa isse qoşmağa arzulay.
Soñki beyitte:
Tañ yıldızı doğar eken, elbet, meni o bekler.
Saç nuruñnı, yolcu garip asretine qavuşsın!-
dey şair. Amma nasıl maqsatnen muellifTañ yıldızını aña?
Halqımız arasında Demirqazıq yıldızı, Tañ yıldızı ya da Çolpan yıldızı adlarınen belli. Bu yıldız kok yuzune saba arfesinde çıqıp, daima bir yerde tura.Çevre çetinde bulunğan yıldızlar onıñnen beraberlikte kok yuzuni bezetip, Demirqazıq yıldızını ayrıca parıldamasına hızmet eteler. Tañ yıldızı tam manadaki Aqiqat, Aliy Aqiqatnıñ simvolıdır.
Mezkür satırlarnıñ manasında kelecegimizge yañılıq berip, parlaq etecek yaş omürlerniñ ayatqa kelmesi tariflenem Çelebicihan milletniñ korecek bahtlı kunlerini kelecek nesilniñ kuçü, irade ve ferasetinen bağlay. Aynı zamanda bilginiñ daa bir degerli tarafını aça, bilgige ıntılğan milletniñ kelecegi aydın, parlaq olur kibi fikirni ogge süre.
Boyleliknen, oz araştırmamıznıñ maqsadını Noman Çelebicihannıñ eserlerinde bilginiñ maiyetini açıqlavda korerek, muayen qaynaqlarğa muracat etik. Yaratıvılığınıñ esas hususiyetlerini belgilegende, bilgi ve maarif meselelerine diqqatımıznı celp etik.
1.İcarkarnıñ yaratıcılığı sade, halq tilinen ayırıla. Bu aqta Ş. Bektore oz hatırlavlarında şoyle yaza:Eserleri ep Qırım lehçesinde yazılmıştır. Halqa o halqın qonuştuğu dilde ile hitap etmelidir.
2.Çelebicihan eserleriniñ ozeginde-omür mealini teşkil etken bilgi ve mukemmelleşme meselesi bulunmaqta. Muellif bilginiñ qıymetini dört maneviy ihtiyac, edebiyleşme yolu, iqtidar menbası, milletniñ kelecegi kibi aspektler ile açıqlay.
3.Edipniñ bu mevzuda yazılğan ANT ETKENMEN, Yolcu Garip, Aygidi Tatar yaşları!, Qarılğaçlar duası, kibi dört eseri felsefiy-didaktik tarzda yazılğanını qayd ete bilemiz.
4.Bu ikaye ve manzumelerde cankuyer edip milleti cealet ve istibdat eskencelerinde iñlegenine raat baqıp olamağanını ayta. Oz tuvğan halqına er ayatiy vaziyette yekane qurtulış yolunı kostere. Bu yol-tuvğan tilni ogrenmek, bilgi ve kamillik.
Şunıñ içün Noman Çelebicihannıñ edebiyat hazinesine bergen eserleriniñ er biri-milletniñ añına, yuregine kirmeli, onıñ qalbinde yer almalı. Çelebicihannıñ amel ve nasiatları er birimizge ornektir, çünki o, bu dunyadaki vazifesini yahşı añlağan ve ayatqa çekirmek içün canını feda etken ŞEİTtir. Onıñ hatırası beşeriyete ebediy qalmalı.
Lilya Asanova.
Q.M.P.U
Qırımtatar ve türk tilşınaslıgı kafedrasınıñ ocapçesi
Keleler-Bekir Sıdkı Çobanzade
Keleler-Bekir Sıdkı Çobanzade
On yaşımda kiçkene çoban edim.
Yayla astında çalaşım kurgan edim..
Hava açık, kök yüksek, rüzgar taya..
Aydın, ayrı körüne tavlar, kaya..
Uzak yoldan ötken atnıñ ayak sesin,
Yaş özenniñ kır astından şay ötmesin,
Men bir kırga uzanır, tıñlar edim,
Baraklarman, koçlarman çıñlar edim.
Bu gün endi kök bulut, rüzgar kattı,
Rüzgar meni yayladan şeherge attı..
Özençikniñ suvından içalmayman,
Atlılarnı uzaktan seçalmayman..
Lakin çıksam yañgızlık çatırına,
Kirsem yigit yaşlarnıñ sırlarına,
Duyaman men, bilemen atlılar yolda..
Kır aşarlar kelecek kaplan yılda..
Atlarında yeger yok, atlar oynak!..
Saçları gür, turalmay hiç bir kalpak!..
Sarışın, esmer kızlarman saf kurganlar,
İçlerinde yok talgan boldırganlar..
Tülbendsiz kızlar, örtecek ayıbı yok.
Kaygısız kızlar, ceyizden gayıbı yok.
Keleler yolda toz duman at patlatup,
Meşçanlarnıñ korasın tez atlatup..
Közleri od, yürekler saglam, temiz
Hepsi kardaş, her biri oy da egiz..
Atları kişniy tarihge, kölgelerge,
Nal yarıgı şavk bere ülkelerge..
Bugün kelir diy göñül, yarın belki?
Halkda, fende köb sual olarnı bekliy.
Kelgencek olar men dertten tozacakman,
''Tavşan yılı'' da el üstünden ozacakman..
Olarnı men köb kütdüm kün batkanda,
Konşularga al-kızıl tañ atkanda..
O kızlarnı men kördim, köralmay süydim,
Olarnı bekleb gizliden candım da küydim.
Dostlar meni kömüñizol katına!..
Kayerde yigit su bere ker atına..
Aytıñız yaşlar yetişse toktasın teran,
Mezarımda saf baylap tepsünler koran!..
Keleler yolda.. yırları yürekke tiye,
Kalemimden bu yırlar kagıtka iye..
Akmescid, 22.12.1922
On yaşımda kiçkene çoban edim.
Yayla astında çalaşım kurgan edim..
Hava açık, kök yüksek, rüzgar taya..
Aydın, ayrı körüne tavlar, kaya..
Uzak yoldan ötken atnıñ ayak sesin,
Yaş özenniñ kır astından şay ötmesin,
Men bir kırga uzanır, tıñlar edim,
Baraklarman, koçlarman çıñlar edim.
Bu gün endi kök bulut, rüzgar kattı,
Rüzgar meni yayladan şeherge attı..
Özençikniñ suvından içalmayman,
Atlılarnı uzaktan seçalmayman..
Lakin çıksam yañgızlık çatırına,
Kirsem yigit yaşlarnıñ sırlarına,
Duyaman men, bilemen atlılar yolda..
Kır aşarlar kelecek kaplan yılda..
Atlarında yeger yok, atlar oynak!..
Saçları gür, turalmay hiç bir kalpak!..
Sarışın, esmer kızlarman saf kurganlar,
İçlerinde yok talgan boldırganlar..
Tülbendsiz kızlar, örtecek ayıbı yok.
Kaygısız kızlar, ceyizden gayıbı yok.
Keleler yolda toz duman at patlatup,
Meşçanlarnıñ korasın tez atlatup..
Közleri od, yürekler saglam, temiz
Hepsi kardaş, her biri oy da egiz..
Atları kişniy tarihge, kölgelerge,
Nal yarıgı şavk bere ülkelerge..
Bugün kelir diy göñül, yarın belki?
Halkda, fende köb sual olarnı bekliy.
Kelgencek olar men dertten tozacakman,
''Tavşan yılı'' da el üstünden ozacakman..
Olarnı men köb kütdüm kün batkanda,
Konşularga al-kızıl tañ atkanda..
O kızlarnı men kördim, köralmay süydim,
Olarnı bekleb gizliden candım da küydim.
Dostlar meni kömüñizol katına!..
Kayerde yigit su bere ker atına..
Aytıñız yaşlar yetişse toktasın teran,
Mezarımda saf baylap tepsünler koran!..
Keleler yolda.. yırları yürekke tiye,
Kalemimden bu yırlar kagıtka iye..
Akmescid, 22.12.1922
Kaydol:
Kayıtlar (Atom)