Nasiat-Eskender Fazıl
Bar bizde evelden qalğan bir adet,
Onı red etkenniñ adına lanet!
Babalar bizlerni olsun dep yigit
Bereler şoyle bir nasiat-ogüt:
Muqaddes Vatannı sevmege biliñiz,
Halqtan iç ayrılmay, halq ile kulüñiz.
Ayatta aqiqat olsun çin yırıñız,
Yalannıñ qanatın tübünden qırıñız.
Alıñız qılıçnı ecelniñ qolundan,
Maqsadqa yetmeyip, qaytsın o yolundan.
Parlaq ayatçün talmañız kureşte,
Yigit dep, adıñız bilinsin er işte.
Ayatta insan ol, insanca yaşañız,
Tek elal emeknen elal aş aşañız.
Yigitniñ kureşte talmasın bilegi,
Olse de, hainlik yapmasın yuregi.
Mına şay ogrete bizlerni nasiat
İnsanda bir sevgi olmalı, bir ayat.
Onı red etkenge ebediy lanetler,
Yaşasın, olmesin bu kibi adetler!
20 Aralık 2009 Pazar
Ogüt-Eskender Fazıl
Ogüt-Eskender Fazıl
Yigitim, dep urma yumruq kokregiñe,
Ağızıñ ile uçqan quşı tutsañ da.
Men-menlikni iç saqlama yuregiñde
Batırlarnıñ og safında tursañ da.
Vatañnı çin yurekten sevesiñmi,-
Halq içinde taqmaqlanma, maqtanma.
Hainlikni, duşmanlıqnı koresiñmi,-
Başqalarnıñ arqasına saqlanma.
Birevlerniñ azbarına taşlar atma,
Barıp tüşer baht-seadet bağına...
Halq adından bevtan-yalan sözler aytma-
Zeerdir bu Vatanımnıñ şanına.
Men erkesten yukseklerde turayım dep,
İnce, kuçsiz fidan dalğa tayanma...
Sevmegenge, urmetsizge dost eken, dep
Sırlarıñnı asıl açma, aldanma.
Yuregiñni coştır sen, alevlensin...
Nurlansın o, baht-seadet oğruna.
Vatan bilir, halqıñ korer, qalbiñ
Kulsin:
Boyle ogüt ana bergen oğluna...
Yigitim, dep urma yumruq kokregiñe,
Ağızıñ ile uçqan quşı tutsañ da.
Men-menlikni iç saqlama yuregiñde
Batırlarnıñ og safında tursañ da.
Vatañnı çin yurekten sevesiñmi,-
Halq içinde taqmaqlanma, maqtanma.
Hainlikni, duşmanlıqnı koresiñmi,-
Başqalarnıñ arqasına saqlanma.
Birevlerniñ azbarına taşlar atma,
Barıp tüşer baht-seadet bağına...
Halq adından bevtan-yalan sözler aytma-
Zeerdir bu Vatanımnıñ şanına.
Men erkesten yukseklerde turayım dep,
İnce, kuçsiz fidan dalğa tayanma...
Sevmegenge, urmetsizge dost eken, dep
Sırlarıñnı asıl açma, aldanma.
Yuregiñni coştır sen, alevlensin...
Nurlansın o, baht-seadet oğruna.
Vatan bilir, halqıñ korer, qalbiñ
Kulsin:
Boyle ogüt ana bergen oğluna...
Evelleri-Eskender Fazıl
Evelleri-Eskender Fazıl
Evelleri qalpaq kiygen genç qırımlar
Çoqraqlarğa, çeşmelerge can bergenler.
Çayırlarnı, derelerni, sırımlarnı
Bağ-bağçalar mekanına çevirgenler.
İçi-bağrı araretten yanğan insan
Qanıp-qanıp qaynar çoqraq suvun içken.
Bağçalarnı cennet sanıp-salıp iman
Faziletli ecdatlarğa dua etken.
Evelleri qırımlarda adet olğan:
Vatan içün yüregini parçalamaq...
Ecdatlardan nesillerge ogüt qalğan:
Ana-Yurtnı yat ellerden qorçalamaq.
Milliy qalpaq kiygen dülber yaş oğlanlar
Yaylalarda, çayırlarda yal alğanlar,
Bullür suvlu çoqraqlarnıñ etrafında
Horan tepken, Qaytarmağa oynağanlar.
Vatandaşlar, vaqıt keldi-uyanıñız,
Milliy urba kiymekten iç utanmañız:
Oz sıfatı, oz renki bar cesür halqımız,
Genç qırımlar, bunı asla unutmañız!
İyül 19.1997 s.
Evelleri qalpaq kiygen genç qırımlar
Çoqraqlarğa, çeşmelerge can bergenler.
Çayırlarnı, derelerni, sırımlarnı
Bağ-bağçalar mekanına çevirgenler.
İçi-bağrı araretten yanğan insan
Qanıp-qanıp qaynar çoqraq suvun içken.
Bağçalarnı cennet sanıp-salıp iman
Faziletli ecdatlarğa dua etken.
Evelleri qırımlarda adet olğan:
Vatan içün yüregini parçalamaq...
Ecdatlardan nesillerge ogüt qalğan:
Ana-Yurtnı yat ellerden qorçalamaq.
Milliy qalpaq kiygen dülber yaş oğlanlar
Yaylalarda, çayırlarda yal alğanlar,
Bullür suvlu çoqraqlarnıñ etrafında
Horan tepken, Qaytarmağa oynağanlar.
Vatandaşlar, vaqıt keldi-uyanıñız,
Milliy urba kiymekten iç utanmañız:
Oz sıfatı, oz renki bar cesür halqımız,
Genç qırımlar, bunı asla unutmañız!
İyül 19.1997 s.
30 Kasım 2009 Pazartesi
Bir Saray Kuracakman-Bekir Sıdqı Çobanzade
Bir Saray Kuracakman-Bekir Sıdqı Çobanzade
Bir Saray kuracakman! Han bolsam içinde.
Kul, ırgad, açlık, horluk, kan bolmasın içinde..
Taşını yad ellerden ketirtmem hiç,
Cetişir öz curtumda çıkkan kerpiç.
Bek yüksek bolmasa da kök töbesi,
Temelli bolsun, aydınlık, her köşesi..
Penciresi geñiş bolsun, kirsin ışık,
Carlıga her kapısı bolsun açık..
Kesmesin kıbla celin hiçbir üyniñ,
Bolmasın karaltısı falan biyniñ..
Bir Saray Kuracakman, han bolmasın içinde,
Kul, ırgad, açlık, horluk, kan bolmasın içinde..
Cıyayım alt üst etip catgan cerin,
O eski zor cigitler kemiklerin..
Bularman balçıgnı yogurayım,
Her kabirge kemik dep bagırayım...
Şay etip izgüleşsin dört dıvarı,
Çeşmesi, çeçekleri, keñ azbarı..
Taptama izgü cerni endi işsiz,
Sal Saray, kur devletin bolsun eşsiz..
Bir Saray Kuracakman, taş bolmasın içinde,
Hep kemik, hep can bolsun, caş solmasın içinde,
Aç bolmasın içinde..
Lozan, 22.05.1920
Bir Saray kuracakman! Han bolsam içinde.
Kul, ırgad, açlık, horluk, kan bolmasın içinde..
Taşını yad ellerden ketirtmem hiç,
Cetişir öz curtumda çıkkan kerpiç.
Bek yüksek bolmasa da kök töbesi,
Temelli bolsun, aydınlık, her köşesi..
Penciresi geñiş bolsun, kirsin ışık,
Carlıga her kapısı bolsun açık..
Kesmesin kıbla celin hiçbir üyniñ,
Bolmasın karaltısı falan biyniñ..
Bir Saray Kuracakman, han bolmasın içinde,
Kul, ırgad, açlık, horluk, kan bolmasın içinde..
Cıyayım alt üst etip catgan cerin,
O eski zor cigitler kemiklerin..
Bularman balçıgnı yogurayım,
Her kabirge kemik dep bagırayım...
Şay etip izgüleşsin dört dıvarı,
Çeşmesi, çeçekleri, keñ azbarı..
Taptama izgü cerni endi işsiz,
Sal Saray, kur devletin bolsun eşsiz..
Bir Saray Kuracakman, taş bolmasın içinde,
Hep kemik, hep can bolsun, caş solmasın içinde,
Aç bolmasın içinde..
Lozan, 22.05.1920
29 Kasım 2009 Pazar
Zavallı(Mağdur) Türük-Bekir Sıdqı Çobanzade
Zavallı(Mağdur) Türük-Bekir Sıdqı Çobanzade
Zavallı Türük, bahtsız tuvgan
Seniñ de cıldızın tıñ bermiy urgan
Keçmişiñ aytmayım, közlerim iye.
Tarihiñ açmayım, cüregim küye..
Cadlarnıñ koluna tüştü mü sarayıñ,
Karardı, silindim cıldızlı ayıñ..
Arabı, Acemi yalancı dostuñ
Neçün sen olarnı koşuda ozduñ...
Bir sürü düşmanıñ, uçun düşmanıñ
Bira dep içeler zavallı kanıñ.
Paşalar, agalar, o hanım beyler
Bir talay esirik, koluñda neyler..
Coluñdan ettiler, dogru coluñdan
Tiliñni aldılar karuvsuz koluñdan..
Cahilsiñ özüñnü añlayalmadıñ.
Özüñnü körüp de cılayalmadıñ..
Barbarsın: Her yerde özüñni aşadın
Cadlarga ballarıñ aşatıp caşadıñ..
Cadlarnıñ kaşına urulgan ediñ
Cadlarnıñ tahtına kurulgan ediñ..
Seniñ de bar edi atadan kalgan,
Karuvlu bir tiliñ, vatılmaz kalkan.
Altı yüz cılda tek kışnı kördüñ,
Altı yüz cılda kaltırap cürdüñ..
Osmanlı Devleti ne yalan bir söz!
Ne yañlış köre eken karuvsuz bir köz..
Devletiñ seniñ zavallı Türük
Yüzlerce yıllar acı öksürük!
Bir künçük kelir de uyanır mekensin?
Öz tuvgan tiline dayanır mekensin?
Karaman çobanı, o adsız Yörükler
Oñmagan kişiler, kerçekçi Türükler
Turar mekenler kurtuluş körüp,
Türükçe aytıp, Türükçe ökürüp.
Bu künüñ karangı, menimkidayın
Kün bata, kar cava beklegensayın..
Kabe'de başkası Kur'an'nı algan,
Peygamber bir deren yukuga dalgan..
Mescidler tozlana, örümcek üre,
Minberni körülmez kurtçuklar kemire,
Bir Urum uzakda tarihiñ yaza
Barbarlar tarihi adını kaza..
Bir osal süyünç bar, avcılar betinde
Tizilşip turalar kiyikniñ çetinde
Bir menmen uzakta duvañnı etken,
Tuvganıñ, seniñmen ölümge ketken.
Bir menmen kolumnu kökke köterip
Ümütke ölmez dep ümütler berip.
Bir menmen cılaycak yaz, kış, bahar..
Bir menmen, kardaşıñ, men Pis Tatar!
Budapeşte, 30.01.1919
Zavallı Türük, bahtsız tuvgan
Seniñ de cıldızın tıñ bermiy urgan
Keçmişiñ aytmayım, közlerim iye.
Tarihiñ açmayım, cüregim küye..
Cadlarnıñ koluna tüştü mü sarayıñ,
Karardı, silindim cıldızlı ayıñ..
Arabı, Acemi yalancı dostuñ
Neçün sen olarnı koşuda ozduñ...
Bir sürü düşmanıñ, uçun düşmanıñ
Bira dep içeler zavallı kanıñ.
Paşalar, agalar, o hanım beyler
Bir talay esirik, koluñda neyler..
Coluñdan ettiler, dogru coluñdan
Tiliñni aldılar karuvsuz koluñdan..
Cahilsiñ özüñnü añlayalmadıñ.
Özüñnü körüp de cılayalmadıñ..
Barbarsın: Her yerde özüñni aşadın
Cadlarga ballarıñ aşatıp caşadıñ..
Cadlarnıñ kaşına urulgan ediñ
Cadlarnıñ tahtına kurulgan ediñ..
Seniñ de bar edi atadan kalgan,
Karuvlu bir tiliñ, vatılmaz kalkan.
Altı yüz cılda tek kışnı kördüñ,
Altı yüz cılda kaltırap cürdüñ..
Osmanlı Devleti ne yalan bir söz!
Ne yañlış köre eken karuvsuz bir köz..
Devletiñ seniñ zavallı Türük
Yüzlerce yıllar acı öksürük!
Bir künçük kelir de uyanır mekensin?
Öz tuvgan tiline dayanır mekensin?
Karaman çobanı, o adsız Yörükler
Oñmagan kişiler, kerçekçi Türükler
Turar mekenler kurtuluş körüp,
Türükçe aytıp, Türükçe ökürüp.
Bu künüñ karangı, menimkidayın
Kün bata, kar cava beklegensayın..
Kabe'de başkası Kur'an'nı algan,
Peygamber bir deren yukuga dalgan..
Mescidler tozlana, örümcek üre,
Minberni körülmez kurtçuklar kemire,
Bir Urum uzakda tarihiñ yaza
Barbarlar tarihi adını kaza..
Bir osal süyünç bar, avcılar betinde
Tizilşip turalar kiyikniñ çetinde
Bir menmen uzakta duvañnı etken,
Tuvganıñ, seniñmen ölümge ketken.
Bir menmen kolumnu kökke köterip
Ümütke ölmez dep ümütler berip.
Bir menmen cılaycak yaz, kış, bahar..
Bir menmen, kardaşıñ, men Pis Tatar!
Budapeşte, 30.01.1919
27 Kasım 2009 Cuma
Aqmescit Bazarında-Şakir Selim
Aqmescit Bazarında-Şakir Selim
Aqmescitniñ bazarında qaynay adam deryası,
Biri ala, biri sata taqan-tuqan keryasın.
Bir soy millet bu bazarda, episi para peşinde,
Butün internatsional aluv-satuv işinde.
Dev kevdeli gurci tura: qartal burun, çot saqal,
Tizip qoyğan qarşısına bir cemidan portaqal.
Dorogoy dey, morogoy dey, müşterini aldata,
Gurcistanda ateş yana, o Qırımda mal sata.
Azerlernen ermeniler can berip can alğanda,
Canım-canım topraqları cenkte viran olğanda.
Oz yurtunı taşlap ketken bu delovoy erifler
Aqmescitniñ bazarında dollar deñiştireler.
Bu bazarda osetin de, abhazı da aylana,
Ey, sen dünya! Epsi para qazığına baylana.
Ayıp degil bazarlarğa çingeneler tolğanı,
Bu zavallı millet bilmey Vatannıñ ne olğanın.
Aqmescitniñ bazarında tiledim Aq-Taaladan:
Milletimniñ evlatların saqla boyle beladan!.
Aqmescitniñ bazarında qaynay adam deryası,
Biri ala, biri sata taqan-tuqan keryasın.
Bir soy millet bu bazarda, episi para peşinde,
Butün internatsional aluv-satuv işinde.
Dev kevdeli gurci tura: qartal burun, çot saqal,
Tizip qoyğan qarşısına bir cemidan portaqal.
Dorogoy dey, morogoy dey, müşterini aldata,
Gurcistanda ateş yana, o Qırımda mal sata.
Azerlernen ermeniler can berip can alğanda,
Canım-canım topraqları cenkte viran olğanda.
Oz yurtunı taşlap ketken bu delovoy erifler
Aqmescitniñ bazarında dollar deñiştireler.
Bu bazarda osetin de, abhazı da aylana,
Ey, sen dünya! Epsi para qazığına baylana.
Ayıp degil bazarlarğa çingeneler tolğanı,
Bu zavallı millet bilmey Vatannıñ ne olğanın.
Aqmescitniñ bazarında tiledim Aq-Taaladan:
Milletimniñ evlatların saqla boyle beladan!.
25 Kasım 2009 Çarşamba
Çeltek ve Dedem-Şakir Selim
Çeltek ve Dedem-Şakir Selim
Çetlek ne olğanın, ebet, bilesiz;
Hususan, çöl bette ola turğan şey,
Eger şimdi olsa, onıñ ile siz
Kene bazı şeyni çeltey bilesiz...
Aqlımda, armanda bastırıp boğday,
Zavallı qartbabam egilterek bel,
Onı çelteklerdi iç tınış almay,
Ve ıslaq çalardı essin deye yel.
Soñra çelteklengen temiz aşlıqnı
Alırken avuçı berçlengen elge:
-Kordiñmi, der edi sallap başını,-
Pusürlikni nasıl savuram yelge.
Baqa edim çeltekniñ yapqan işine,
Boyle mucizege ağızımnı açıp.
Sevinem dedemniñ tapqan işine,
Pusürlikni yel uçura saçıp.
Er şey keçe eken ayatnen birge,
Dedem yoq, o çoqtan teslimdir yerge.
...Er sefer elime alğanda qalem,
Deyim: olsa edi çeltek ve dedem.
Çetlek ne olğanın, ebet, bilesiz;
Hususan, çöl bette ola turğan şey,
Eger şimdi olsa, onıñ ile siz
Kene bazı şeyni çeltey bilesiz...
Aqlımda, armanda bastırıp boğday,
Zavallı qartbabam egilterek bel,
Onı çelteklerdi iç tınış almay,
Ve ıslaq çalardı essin deye yel.
Soñra çelteklengen temiz aşlıqnı
Alırken avuçı berçlengen elge:
-Kordiñmi, der edi sallap başını,-
Pusürlikni nasıl savuram yelge.
Baqa edim çeltekniñ yapqan işine,
Boyle mucizege ağızımnı açıp.
Sevinem dedemniñ tapqan işine,
Pusürlikni yel uçura saçıp.
Er şey keçe eken ayatnen birge,
Dedem yoq, o çoqtan teslimdir yerge.
...Er sefer elime alğanda qalem,
Deyim: olsa edi çeltek ve dedem.
21 Kasım 2009 Cumartesi
Fetislam Anatoliy Abilov-Sovyetler Birliginiñ Qaramanları-Ablaziz Veliyev
Fetislam Anatoliy Abilov-Sovyetler Birliginiñ Qaramanları-Ablaziz Veliyev
Altın Yıldız saibini buldı
Fetislam Anatoliy Abilov 1915 senesi mart 15-te Cankoy rayonındaki Cadra Şeyh-Eli koyunde doğdı. 1936 senesi orduğa çağırıldı. 1941 senesiniñ sentyabrinden Galebe kunüne qadar cenkte oldı. 26 yaşında polkqa komandirlik yapıp başladı. Defalarca yaralandı ve kontuziyağa oğradı.
4 kere Qızıl Bayraq, III dereceli Suvorov, III dereceli Kutuzov, Lenin ordenlerinen taqdirlendi. 1975 senesi Galebeniñ 30 yıllığı munasebetinen Sovet delegatsiyası erkanında Polşada oldı. Polşa ukümeti F.Abilovğa Polşanıñ aliy mukafatı- Graf Pombreklo altın medalini taqdim etti. Eki kere Sovetler Birliginiñ Qaramanı unvanına taqdim etildi. Lakin tek Ulu Galebeniñ 45 yıllığı qayd etilgen kunlerde (1990 s.), niayet, oña Sovetler Birliginiñ Qaramanı unvanı berildi.
Bugunde yekane sağ Qaramanımız Fetislam Abilov Moskva yaqınındaki Jukovskiy şeerinde yaşay.
Qorantasında doquz can olğan Abil aqaynıñ oğlu Fetislam otuzuncı seneleri Kerçke ketip, anda maden zavodında işley. Soñra koyge qaytıp kele ve 1936 senesine qadar koyde traktorcı olıp çalışa. O yılı da onı orduğa alalar. Hızmetini Garbiy Ukrainada başlay. Başta polk mektebinde tasil ala ve serjant unvanınen onı bitirip oz diviziyasına qaytıp kele. Olarnı diger bir yerge avuştıralar. Oña ise arbiy oquv yurtunda oqumaqnı tevsiye eteler. Boyleliknen Gurcistanğa ketip, anda piyadeler arbiy oquv yurtunda tasil ala.
O daa oquğan vaqıtta Halhın-Golde cenk tutaşa. Eñ yahşı oquğanlardan bir gruppasını andan Uzaq Şarqqa yollaylar. Olarnıñ arasında Fetislam da bar edi. Yaş komandir leytenant unvanında vzvod komandiri olaraq hızmet etip başlay. Aradan 2,5-3 ay keçken soñ onı rota komandiri etip tayinleyler.
Ekinci Dünya cenki başlanğanda Abilov Blagoveşensk şeerinde edi. Anda yañı diviziyanı meydanğa ketire ediler. Diviziya tekmillengeninen onı uruş meydanına yollaylar. Bir qaç kun keçer-keçmez olar Tula şeeriniñ civarına kelip çıqalar. Bu vaqıtta endi batalon komandiri olğan kapitan Abilov ve onıñ siladaşları ogünde duşmannı Moskvağa keçirmemek vazifesi qoyula.
Volokolamsk şossesini qorçalağan vaqıtta polk komandiri elak ola. Fetislam polkqa komandirlikni oz uzerine ala. Boyle yuksek vazifede olğanına baqmadan yanına işançlı askerlerni alıp, ozü razvedkağa bara, nemselernen yuz-yuzge kelip, cenkleşe, onlarnen faşistni oldüre. Başqa bir koyni azat etüv vaqıtında kene duşmannen tutuşa. Bu sefer endi olarnıñ yuzge yaqın adamını gayıp ete, sağlarını esir ala. Neticede, cenk meydanında kostergen yararlıqları içün 1942 senesiniñ kuzünde onı Qızıl Bayraq ordeninen mukafatlaylar. Bir aydan soñ ise resmiy surette polk komandiri etip tayinleyler ve arbiy bilgisini arttırmaq içün akademiyağa oqumağa yollaylar.
Oquvnı muvafaqiyetli bitire. Unvanı yukseltile. Kene cenk. Ardı-sıra koyler, qasabalar, şeerlerni biri-biri artından duşmandan azat eteler. Lakin ebet bu, qolaylıqnen olmay. Duşman qattı qarşılıq kosterip, çaresi olmağanından keri çekilmege mecbur ola. 1944 senesiniñ tek bir ayı içinde Abilovcılar 50-ge yaqın eali punktını duşmandan azat eteler.
Ogge keterek, Narva ozeni yanındaki uruşlarda kostergen cesürlikleri içün podpolkovnik Abilov Sovetler Birliginiñ Qaramanı unvanına taqdim oluna.
Boyle yüksek unvanğa taqdim etilgenlerniñ episi Qaraman Altın Yıldızını ala. Tek Abilov bu cedvelden silinip atıla. Daa doğrusı, oña orden berüvnen kifayetleneler.
Buña baqmadan Abilov oz arbiy boyun-borcunı şerefnen eda ete, galebe artından galebege irişe.
1945 senesiniñ baarinde o endi oz askerlerinen Oder ozenini keçüvde ve kerekli platdarmnı işğal etip, duşmanğa darbe endürüv, atta olarnıñ buyük qısımlarını sarımğa alıp, teslim olmağa mecbur etkeni içün tekrar, ekinci kere, kene Sovetler Birliginiñ Qaramanı unvanına taqdim oluna. Amma bu sefer de oña bu mukafatnı layıq kormeyler. Keçken sefer olğanı kibi, bu sefer de, endi dörtünci kere, Qızıl Bayraq ordeni berüvnen sıñırlanalar.
Abilov ve o komandirlik yapqan polk Oder ozeninden keçip, bir qaç şeerni daa azat ete ve cenkni Galebe bayramına bir qaç kun qalğanda Polşada bitire.
Boyleliknen Bobruysk, Slutsk, Baranoviçi, Brest, Dantsig, Strasburg, Görits kibi onlarnen şeerler Abilov komandirlik yapqan polknıñ askerleri tarafından azat etile.
Defalarca cenk meydanlarında aqransız qaramanlıqlar kostergenine baqmadan Fetislam Abilovğa Qaraman unvanını bermeyler.
Cenk bitken soñ da bir sıra arbiy komandanlarnıñ ve komandirlerniñ, şahsen Abilovnıñ ozü de yuqarı teşkilatlarğa muracaat etkenine baqmadan, butün ricalar cevapsız qala.
Tek aşkarlıq devirinde kene bir gruppa cenk iştiraqçileriniñ, SSSR(SSCB) halq deputatı K.Lubençenkonıñ areketleri sayesinde, SSSR(SSCB) Prezidenti M.S.Gorbaçovğa şahsen muracaat etilgen soñ, 1990 senesi Ulu Galabeniñ 45 yıllığında, niayet, oña Sovetler Birliginiñ Qaramanı unvanı aqlı surette berildi.
Boyleliknen, aytmaq mumkün ki, mukafat oz saibini buldı.
Fetislam Abilov şimdi Moskva vilayetiniñ Jukovskiy şeerinde yaşay.
Altın Yıldız saibini buldı
Fetislam Anatoliy Abilov 1915 senesi mart 15-te Cankoy rayonındaki Cadra Şeyh-Eli koyunde doğdı. 1936 senesi orduğa çağırıldı. 1941 senesiniñ sentyabrinden Galebe kunüne qadar cenkte oldı. 26 yaşında polkqa komandirlik yapıp başladı. Defalarca yaralandı ve kontuziyağa oğradı.
4 kere Qızıl Bayraq, III dereceli Suvorov, III dereceli Kutuzov, Lenin ordenlerinen taqdirlendi. 1975 senesi Galebeniñ 30 yıllığı munasebetinen Sovet delegatsiyası erkanında Polşada oldı. Polşa ukümeti F.Abilovğa Polşanıñ aliy mukafatı- Graf Pombreklo altın medalini taqdim etti. Eki kere Sovetler Birliginiñ Qaramanı unvanına taqdim etildi. Lakin tek Ulu Galebeniñ 45 yıllığı qayd etilgen kunlerde (1990 s.), niayet, oña Sovetler Birliginiñ Qaramanı unvanı berildi.
Bugunde yekane sağ Qaramanımız Fetislam Abilov Moskva yaqınındaki Jukovskiy şeerinde yaşay.
Qorantasında doquz can olğan Abil aqaynıñ oğlu Fetislam otuzuncı seneleri Kerçke ketip, anda maden zavodında işley. Soñra koyge qaytıp kele ve 1936 senesine qadar koyde traktorcı olıp çalışa. O yılı da onı orduğa alalar. Hızmetini Garbiy Ukrainada başlay. Başta polk mektebinde tasil ala ve serjant unvanınen onı bitirip oz diviziyasına qaytıp kele. Olarnı diger bir yerge avuştıralar. Oña ise arbiy oquv yurtunda oqumaqnı tevsiye eteler. Boyleliknen Gurcistanğa ketip, anda piyadeler arbiy oquv yurtunda tasil ala.
O daa oquğan vaqıtta Halhın-Golde cenk tutaşa. Eñ yahşı oquğanlardan bir gruppasını andan Uzaq Şarqqa yollaylar. Olarnıñ arasında Fetislam da bar edi. Yaş komandir leytenant unvanında vzvod komandiri olaraq hızmet etip başlay. Aradan 2,5-3 ay keçken soñ onı rota komandiri etip tayinleyler.
Ekinci Dünya cenki başlanğanda Abilov Blagoveşensk şeerinde edi. Anda yañı diviziyanı meydanğa ketire ediler. Diviziya tekmillengeninen onı uruş meydanına yollaylar. Bir qaç kun keçer-keçmez olar Tula şeeriniñ civarına kelip çıqalar. Bu vaqıtta endi batalon komandiri olğan kapitan Abilov ve onıñ siladaşları ogünde duşmannı Moskvağa keçirmemek vazifesi qoyula.
Volokolamsk şossesini qorçalağan vaqıtta polk komandiri elak ola. Fetislam polkqa komandirlikni oz uzerine ala. Boyle yuksek vazifede olğanına baqmadan yanına işançlı askerlerni alıp, ozü razvedkağa bara, nemselernen yuz-yuzge kelip, cenkleşe, onlarnen faşistni oldüre. Başqa bir koyni azat etüv vaqıtında kene duşmannen tutuşa. Bu sefer endi olarnıñ yuzge yaqın adamını gayıp ete, sağlarını esir ala. Neticede, cenk meydanında kostergen yararlıqları içün 1942 senesiniñ kuzünde onı Qızıl Bayraq ordeninen mukafatlaylar. Bir aydan soñ ise resmiy surette polk komandiri etip tayinleyler ve arbiy bilgisini arttırmaq içün akademiyağa oqumağa yollaylar.
Oquvnı muvafaqiyetli bitire. Unvanı yukseltile. Kene cenk. Ardı-sıra koyler, qasabalar, şeerlerni biri-biri artından duşmandan azat eteler. Lakin ebet bu, qolaylıqnen olmay. Duşman qattı qarşılıq kosterip, çaresi olmağanından keri çekilmege mecbur ola. 1944 senesiniñ tek bir ayı içinde Abilovcılar 50-ge yaqın eali punktını duşmandan azat eteler.
Ogge keterek, Narva ozeni yanındaki uruşlarda kostergen cesürlikleri içün podpolkovnik Abilov Sovetler Birliginiñ Qaramanı unvanına taqdim oluna.
Boyle yüksek unvanğa taqdim etilgenlerniñ episi Qaraman Altın Yıldızını ala. Tek Abilov bu cedvelden silinip atıla. Daa doğrusı, oña orden berüvnen kifayetleneler.
Buña baqmadan Abilov oz arbiy boyun-borcunı şerefnen eda ete, galebe artından galebege irişe.
1945 senesiniñ baarinde o endi oz askerlerinen Oder ozenini keçüvde ve kerekli platdarmnı işğal etip, duşmanğa darbe endürüv, atta olarnıñ buyük qısımlarını sarımğa alıp, teslim olmağa mecbur etkeni içün tekrar, ekinci kere, kene Sovetler Birliginiñ Qaramanı unvanına taqdim oluna. Amma bu sefer de oña bu mukafatnı layıq kormeyler. Keçken sefer olğanı kibi, bu sefer de, endi dörtünci kere, Qızıl Bayraq ordeni berüvnen sıñırlanalar.
Abilov ve o komandirlik yapqan polk Oder ozeninden keçip, bir qaç şeerni daa azat ete ve cenkni Galebe bayramına bir qaç kun qalğanda Polşada bitire.
Boyleliknen Bobruysk, Slutsk, Baranoviçi, Brest, Dantsig, Strasburg, Görits kibi onlarnen şeerler Abilov komandirlik yapqan polknıñ askerleri tarafından azat etile.
Defalarca cenk meydanlarında aqransız qaramanlıqlar kostergenine baqmadan Fetislam Abilovğa Qaraman unvanını bermeyler.
Cenk bitken soñ da bir sıra arbiy komandanlarnıñ ve komandirlerniñ, şahsen Abilovnıñ ozü de yuqarı teşkilatlarğa muracaat etkenine baqmadan, butün ricalar cevapsız qala.
Tek aşkarlıq devirinde kene bir gruppa cenk iştiraqçileriniñ, SSSR(SSCB) halq deputatı K.Lubençenkonıñ areketleri sayesinde, SSSR(SSCB) Prezidenti M.S.Gorbaçovğa şahsen muracaat etilgen soñ, 1990 senesi Ulu Galabeniñ 45 yıllığında, niayet, oña Sovetler Birliginiñ Qaramanı unvanı aqlı surette berildi.
Boyleliknen, aytmaq mumkün ki, mukafat oz saibini buldı.
Fetislam Abilov şimdi Moskva vilayetiniñ Jukovskiy şeerinde yaşay.
29 Ekim 2009 Perşembe
Ana Sevgisi-Ablakim Cemilev
Ana Sevgisi-Ablakim Cemilev
Otuz uç senesi tarlada işlep,
Aşaycaq aşıñnı taşıdıñ evge.
Zayıflap, esiñni coydıñ sen işte...
Yaramaz oğlunı yurekten sevgen
Rahmetli anamnı unutmam iç de!
Hayırsız sürgünlik ağlattı seni,
Amansız zalımğa bağlattı seni.
İçimde ot yana, sönermi eken?
Serbest halq qulluqqa konermi eken?
Adalet halqıma yardımcı olsun!
Orduğa ketkende urbamnı saqlap,
Sağınsa çıqarıp qoqlağan anam.
Cenkten soñ korgende meni qucaqlap
Zor-zıqı esiñni topladıñ anam,-
Kozlerim körlenir seni unutsam.
Yuqusız geceler keçirgen anam,
Aybetlep sütüni içirgen anam.
Bağrında sesimni kestirgen anam,
Er vaqıt temiz-pak kezdirgen anam,
Sevip em ozüni sevdirgen anam.
Men seni sayğınen, sevginen añam,-
Tilimde Alla ve sen barsıñ anam,-
Muqaddes, sıñırsız ana sevgisi,
Yadımdan silinmez yırı, ezgisi,
Moñlu kok kozleri, sözleri, sesi...
Aqmescit Ş.
Yanvar, 1996 s.
Otuz uç senesi tarlada işlep,
Aşaycaq aşıñnı taşıdıñ evge.
Zayıflap, esiñni coydıñ sen işte...
Yaramaz oğlunı yurekten sevgen
Rahmetli anamnı unutmam iç de!
Hayırsız sürgünlik ağlattı seni,
Amansız zalımğa bağlattı seni.
İçimde ot yana, sönermi eken?
Serbest halq qulluqqa konermi eken?
Adalet halqıma yardımcı olsun!
Orduğa ketkende urbamnı saqlap,
Sağınsa çıqarıp qoqlağan anam.
Cenkten soñ korgende meni qucaqlap
Zor-zıqı esiñni topladıñ anam,-
Kozlerim körlenir seni unutsam.
Yuqusız geceler keçirgen anam,
Aybetlep sütüni içirgen anam.
Bağrında sesimni kestirgen anam,
Er vaqıt temiz-pak kezdirgen anam,
Sevip em ozüni sevdirgen anam.
Men seni sayğınen, sevginen añam,-
Tilimde Alla ve sen barsıñ anam,-
Muqaddes, sıñırsız ana sevgisi,
Yadımdan silinmez yırı, ezgisi,
Moñlu kok kozleri, sözleri, sesi...
Aqmescit Ş.
Yanvar, 1996 s.
Yolcum Men-Ablakim Cemilev
Yolcum Men-Ablakim Cemilev
Yolcum men, aldımda soñı yoq yollar,
Enişli-yoquşlı, aylançıq olar.
Uralnıñ sırtından yurtuma qadar
Vatanım-Qırımdır, milletim-Tatar.
Yolcum men, çekişem yolda bir özüm,
Tanışım tanımay, aylana korse.
Kimsege kerekmey aytacaq sözüm,
Gurbetim, araycaq adam yoq olsem.
Yolcum men, gemige oturdım kene,
Aldımda dalğalı, açuvlı deñiz.
Sılcıra, sekire em de bellene,
Epkinnen dalğanı yarıp gemimiz.
Ava sert, kok alçaq, qat-qat, qap-qara,
Dalğanı yel quva, qutura deñiz.
Er dalğa kopürip bizni ozğara,
Gemimiz dersiñ çöp, pek çoq halq essiz.
Eminim, yurtuma açılır yollar-
Hayırlı yollar ber halqıma Allam!
Toplaşıp çıqsınlar yolğa yolcular-
Hor halqım pek çoqtan oz yurtuna zar...
Krasnovişersk rayonı
Pesçanka koyu, 1953 s.
Yolcum men, aldımda soñı yoq yollar,
Enişli-yoquşlı, aylançıq olar.
Uralnıñ sırtından yurtuma qadar
Vatanım-Qırımdır, milletim-Tatar.
Yolcum men, çekişem yolda bir özüm,
Tanışım tanımay, aylana korse.
Kimsege kerekmey aytacaq sözüm,
Gurbetim, araycaq adam yoq olsem.
Yolcum men, gemige oturdım kene,
Aldımda dalğalı, açuvlı deñiz.
Sılcıra, sekire em de bellene,
Epkinnen dalğanı yarıp gemimiz.
Ava sert, kok alçaq, qat-qat, qap-qara,
Dalğanı yel quva, qutura deñiz.
Er dalğa kopürip bizni ozğara,
Gemimiz dersiñ çöp, pek çoq halq essiz.
Eminim, yurtuma açılır yollar-
Hayırlı yollar ber halqıma Allam!
Toplaşıp çıqsınlar yolğa yolcular-
Hor halqım pek çoqtan oz yurtuna zar...
Krasnovişersk rayonı
Pesçanka koyu, 1953 s.
24 Ekim 2009 Cumartesi
Qambır Felek-Ablakim Cemilev
Qambır Felek-Ablakim Cemilev
Askerler silalı, açuvlı em de
Balalar seskenip ağlaşa evde,
Yaş-yavqa yuk taşıy, ıñrana qartlar,
Qırımdan acele quvula Halqlar.
Şaşmalap, zoraki çıqtı halq yolğa,
Sostavlar yöneldi ilden uzaqa.
Tatarnı bıraqıp azır tuzaqqa,-
Uralğa, Sibirge ve başqa yaqqa.
Uralda askerniñ yekane qızı,
Qadını Cumada, cebede ozü,
Betini kirletken yollarnıñ tozı,
Yuregi yaralı, qızarğan kozü.
Halqnıñ koz yaşından dımlandı topraq,
Golde suv tuzlandı, tuzlandı çoqraq.
Zayıflar keçindi, qart, qartiy aqsaq...
Bilmeyim bu alğa kim dayanacaq.
İnsannıñ omüri-taqdiri onıñ,
Sürgün halq amansız zalımnıñ qulu.
Ayağı tırşavlı, kozleri moñlı,
Sürgünler hor-aqır,sürgünler soluq.
Uzaq, sarp yollarnı unutmaz kimse,
Ağır, zor yıllarnı unutmaz kimse.
Esiñni coyarsıñ tüşüñde korseñ,
Yekane balañnıñ cesedini sen.
Aqmescit ş. Yanvar (Ocaq), 1997 s.
Cuma: Samarqand vilayetindeki bir koy(Demiryol Stantsiyası-İstasyonı)
Askerler silalı, açuvlı em de
Balalar seskenip ağlaşa evde,
Yaş-yavqa yuk taşıy, ıñrana qartlar,
Qırımdan acele quvula Halqlar.
Şaşmalap, zoraki çıqtı halq yolğa,
Sostavlar yöneldi ilden uzaqa.
Tatarnı bıraqıp azır tuzaqqa,-
Uralğa, Sibirge ve başqa yaqqa.
Uralda askerniñ yekane qızı,
Qadını Cumada, cebede ozü,
Betini kirletken yollarnıñ tozı,
Yuregi yaralı, qızarğan kozü.
Halqnıñ koz yaşından dımlandı topraq,
Golde suv tuzlandı, tuzlandı çoqraq.
Zayıflar keçindi, qart, qartiy aqsaq...
Bilmeyim bu alğa kim dayanacaq.
İnsannıñ omüri-taqdiri onıñ,
Sürgün halq amansız zalımnıñ qulu.
Ayağı tırşavlı, kozleri moñlı,
Sürgünler hor-aqır,sürgünler soluq.
Uzaq, sarp yollarnı unutmaz kimse,
Ağır, zor yıllarnı unutmaz kimse.
Esiñni coyarsıñ tüşüñde korseñ,
Yekane balañnıñ cesedini sen.
Aqmescit ş. Yanvar (Ocaq), 1997 s.
Cuma: Samarqand vilayetindeki bir koy(Demiryol Stantsiyası-İstasyonı)
Mezar Başında-Ablakim Cemilev
Mezar Başında-Ablakim Cemilev
Seitbilal dostuma
Tamanda toqtadıq, gemiden atlap,
Araya-soraya qabriñni taptım.
Aldıña çökip men, belimni qatlap,
Ketirgen gulümni saña uzattım...
Kok-temiz, yer-tegiz, taptalğan topraq,
Yanında şırılday aqa bir çoqraq.
Mezarlıq seniñ de eviñ olacaq,
Çoq yazıq çet yerde-koyuñden uzaq.
Otuzda doğdıq biz, oqudıq, ostik,
Ta yap-yaş ekende pek yaqın dosttıq.
Ne tapsaq ekimiz ekige boldik,
Açlıqqa dayandıq, horluqqa kondik.
Uralda qış suvuq, etrafta dağlar,
Ozenler buzlılar, er bir yer buz, qar.
Ayuvlar yuquda, susqanlar quşlar,
Suvuqtan çatlaylar, patlaylar taşlar.
Tükürseñ tükürik buzlap tığıra,
Yanağıñ suvuqtan sızlap ağıra.
Ayvanlar aranda, kopek yuvada-
Çoqumız işledik boyle avada.
Çoq yıllar ottiler, ketirip haber,
Korüşmek istedim sennen beraber.
Lakin tez ayırıp bizni taqdirler,
Ağlatıp, sızlatıp, tepip kettiler.
Bu fani dünyada musafir er kes,
Tatar, rus, ermeni, gurci ve çerkes...
Omürler qısqalar, iç kimse sezmez,
Yazılğan yıllarnıñ otkenini tez.
1987 s.
Seitbilal dostuma
Tamanda toqtadıq, gemiden atlap,
Araya-soraya qabriñni taptım.
Aldıña çökip men, belimni qatlap,
Ketirgen gulümni saña uzattım...
Kok-temiz, yer-tegiz, taptalğan topraq,
Yanında şırılday aqa bir çoqraq.
Mezarlıq seniñ de eviñ olacaq,
Çoq yazıq çet yerde-koyuñden uzaq.
Otuzda doğdıq biz, oqudıq, ostik,
Ta yap-yaş ekende pek yaqın dosttıq.
Ne tapsaq ekimiz ekige boldik,
Açlıqqa dayandıq, horluqqa kondik.
Uralda qış suvuq, etrafta dağlar,
Ozenler buzlılar, er bir yer buz, qar.
Ayuvlar yuquda, susqanlar quşlar,
Suvuqtan çatlaylar, patlaylar taşlar.
Tükürseñ tükürik buzlap tığıra,
Yanağıñ suvuqtan sızlap ağıra.
Ayvanlar aranda, kopek yuvada-
Çoqumız işledik boyle avada.
Çoq yıllar ottiler, ketirip haber,
Korüşmek istedim sennen beraber.
Lakin tez ayırıp bizni taqdirler,
Ağlatıp, sızlatıp, tepip kettiler.
Bu fani dünyada musafir er kes,
Tatar, rus, ermeni, gurci ve çerkes...
Omürler qısqalar, iç kimse sezmez,
Yazılğan yıllarnıñ otkenini tez.
1987 s.
Dünya Qabaatsız...-Şeryan Ali
Dünya Qabaatsız...-Şeryan Ali
Dünya bozuq deymiz, iftira taqıp,
Dünya qabaatsız, adamlar suçlı.
Eyini kendimiz etemiz taqip,
Dünyanı yaralay aqılsız kuçlü!...
Dünya bozuq deymiz, iftira taqıp,
Laleni acımay taptab keçemiz.
Dostnı aldatamız kozüne baqıp,
Şeytanğa Quyruqmız nice-nicemiz.
Dünya bozuq deymiz, iftira taqıp,
Goñlümiz umütlü baylıq balından.
Sararğan yapraqtay titreymiz qalqıp,
Uzülmek istemey dünya dalından.
Dünya bozuq deymiz, iftira taqıp,
Dünyanı tutacaq ziyakar insan.
Nefsinden orgümçek ağları toqup,
Dünyanı yutacaq ziyankar insan!...
Dünya bozuq deymiz, iftira taqıp,
Dünya qabaatsız, adamlar suçlı.
Eyini kendimiz etemiz taqip,
Dünyanı yaralay aqılsız kuçlü!...
20.04.2007, Temeş
Dünya bozuq deymiz, iftira taqıp,
Dünya qabaatsız, adamlar suçlı.
Eyini kendimiz etemiz taqip,
Dünyanı yaralay aqılsız kuçlü!...
Dünya bozuq deymiz, iftira taqıp,
Laleni acımay taptab keçemiz.
Dostnı aldatamız kozüne baqıp,
Şeytanğa Quyruqmız nice-nicemiz.
Dünya bozuq deymiz, iftira taqıp,
Goñlümiz umütlü baylıq balından.
Sararğan yapraqtay titreymiz qalqıp,
Uzülmek istemey dünya dalından.
Dünya bozuq deymiz, iftira taqıp,
Dünyanı tutacaq ziyakar insan.
Nefsinden orgümçek ağları toqup,
Dünyanı yutacaq ziyankar insan!...
Dünya bozuq deymiz, iftira taqıp,
Dünya qabaatsız, adamlar suçlı.
Eyini kendimiz etemiz taqip,
Dünyanı yaralay aqılsız kuçlü!...
20.04.2007, Temeş
Hatıralar-Şeryan Ali
Hatıralar-Şeryan Ali
Uzaqlardan ardı-sıra kele kervan,
Kervan degil, keleyata hatıralar.
Ağır yukten çökken kibi deve-pelvan,
Ogümizde çöküp yata hatıralar.
Hatıralar ağartalar başımıznı,
Sarartalar süt kibi aq defterlerni.
Kuldüreler, kozden sürtip yaşımıznı,
Hatıralar ağlatalar nice erni!..
Çatırdağday sabır bere hatıralar,
Zıncırlıday, eykel kibi, qatıp tura.
Çağladay qanat kere hatıralar,
Arzı olup, dersiñ, dertin aytıp tura.
Saildeki izler kibi, silinmeñiz,
Salğırdayın, ep aqqıñız, hatıralar.
Topqayaday, toplanıñız, tilinmeñiz,
Ders alayıq, çañ qaqıñız, hatıralar!..
16.04.2000, Temeş
Uzaqlardan ardı-sıra kele kervan,
Kervan degil, keleyata hatıralar.
Ağır yukten çökken kibi deve-pelvan,
Ogümizde çöküp yata hatıralar.
Hatıralar ağartalar başımıznı,
Sarartalar süt kibi aq defterlerni.
Kuldüreler, kozden sürtip yaşımıznı,
Hatıralar ağlatalar nice erni!..
Çatırdağday sabır bere hatıralar,
Zıncırlıday, eykel kibi, qatıp tura.
Çağladay qanat kere hatıralar,
Arzı olup, dersiñ, dertin aytıp tura.
Saildeki izler kibi, silinmeñiz,
Salğırdayın, ep aqqıñız, hatıralar.
Topqayaday, toplanıñız, tilinmeñiz,
Ders alayıq, çañ qaqıñız, hatıralar!..
16.04.2000, Temeş
9 Ekim 2009 Cuma
Bazı Açıqlamalar-Tarhanlıq Yarlığı aqqında-Hacı Geray Han
Bazı Açıqlamalar-Tarhanlıq Yarlığı aqqında
Hacı Geray Han yarlığınıñ originalı Türkiyede Topqapı Sarayı muzeyiniñ arhivinde 10724 nomeri altında qayd etilip anda saqlanılmaqta.
Mahmud oğlu Hekim Yah'ya-bu tarhanlıq yarlığınıñ Anqaralı Mahmud oğlu Hekim Yah'yağa berilmesi Anadolu ve Qırım arasında ta o devirde ozara munasebetlerniñ mevcutlığına delalet bermekteler. Lakin A.N. Kuratnıñ qayd etkenine kore, Mahmud oğlu Hekim Yah'ya kim olğanı belli degil, onıñ aqqında iç bir malümat saqlanmağandır.
Mevlana Sadr-i Cihan-Bu zatnıñ Haci Gerayhan sarayında eñ yüksek ruhaniy ve idariy bir levazimni işğal etkeni añlaşılmaqta. Kendisine sair iç bir malümat saqlanıp qalmağandır.
Bahşı(katib) Ali- Yarlıqnı qalemğe alğan Ali bahşınıñ (katibniñ) ayatı ve şahsiyetine dair malümatlar saqlanıp qalmağandır.
Eminek(İminek)-Qırımda eñ büyuk şahslardan biri.
Şah-merdan-Qırq-Yerniñ beyi
Halil-yüz beyi
Ahmed Hoca Hacike-Büyuk gumrük başı
Tañrı Birdi-Qırqedi-yerniñ beyi.
Oğlanlar-Altın Orda, Qırım ve Qazanda hannıñ tahtnı işğal etmegen ve ya etalmağan oğullarıç
Qırım tümeni-Qırım memleketi.
Daruğa-şeer ve koy yetekçileri; vali, politsiya başı ve saire.
Şahmerdan-şahıs adı
Muhmesib-idareci;nizam kozeticisi
Bitkeci-yazıcı, katip.
Tamğacı- Gumrükçi.
Tarnaqçı-qantarcı.
Yasaqçı, yasqaq-vergi;vergi toplayıcı.
Qalancı,qalan-topraq; topraq vergisini toplayıcı
Vükevül-arttan kelgen quvvet.
Vükevül çerileri-qaçaqlarnı taqib etken askerler.
Tutqavul-sınır muhafizları.
Yortqan-atlı qıt'a.
Yortqan yasağa-yortqan vergisi.
Çağdaul-arttan kelgen askeriy quvet
Qara-sığır, ogüz kibi ayvanlarğa denilir; ayvan.
Uf-ef-ev
Susun-insan yemegi
Külük-minilgen at, qoşu atı
Ilqı-yılqı, at sürüsi
Qaravaş-hızetçi qadın, cariye
Tuz arabaları-Qırımdan tuz alıp ketken arabalar
Qap harcı-yemek masrafı
Basinç-tazıyıq
Yonçuğ-ıcıtuv
Kiçüci-keçid muhafizları
Hurfet ağaları-sanat erbapları
Vilgile-bildirile
Ankürlu-anqaralı
Siyürğal bolmaq-vergiler azat olunmaq
İsaq(yasaq)-baş vergisi
Qolqa-edie,bahşış
Erdin(irdin?) haqqı-yer aqqı.
İnç-istiraat;eminlik
Taquq-tavuq yılı (Qırımtatar ayvan taqviminiñ (bir tsikl 12 yıldır) 10-ncı yılı.
Hacı Geray Han yarlığınıñ originalı Türkiyede Topqapı Sarayı muzeyiniñ arhivinde 10724 nomeri altında qayd etilip anda saqlanılmaqta.
Mahmud oğlu Hekim Yah'ya-bu tarhanlıq yarlığınıñ Anqaralı Mahmud oğlu Hekim Yah'yağa berilmesi Anadolu ve Qırım arasında ta o devirde ozara munasebetlerniñ mevcutlığına delalet bermekteler. Lakin A.N. Kuratnıñ qayd etkenine kore, Mahmud oğlu Hekim Yah'ya kim olğanı belli degil, onıñ aqqında iç bir malümat saqlanmağandır.
Mevlana Sadr-i Cihan-Bu zatnıñ Haci Gerayhan sarayında eñ yüksek ruhaniy ve idariy bir levazimni işğal etkeni añlaşılmaqta. Kendisine sair iç bir malümat saqlanıp qalmağandır.
Bahşı(katib) Ali- Yarlıqnı qalemğe alğan Ali bahşınıñ (katibniñ) ayatı ve şahsiyetine dair malümatlar saqlanıp qalmağandır.
Eminek(İminek)-Qırımda eñ büyuk şahslardan biri.
Şah-merdan-Qırq-Yerniñ beyi
Halil-yüz beyi
Ahmed Hoca Hacike-Büyuk gumrük başı
Tañrı Birdi-Qırqedi-yerniñ beyi.
Oğlanlar-Altın Orda, Qırım ve Qazanda hannıñ tahtnı işğal etmegen ve ya etalmağan oğullarıç
Qırım tümeni-Qırım memleketi.
Daruğa-şeer ve koy yetekçileri; vali, politsiya başı ve saire.
Şahmerdan-şahıs adı
Muhmesib-idareci;nizam kozeticisi
Bitkeci-yazıcı, katip.
Tamğacı- Gumrükçi.
Tarnaqçı-qantarcı.
Yasaqçı, yasqaq-vergi;vergi toplayıcı.
Qalancı,qalan-topraq; topraq vergisini toplayıcı
Vükevül-arttan kelgen quvvet.
Vükevül çerileri-qaçaqlarnı taqib etken askerler.
Tutqavul-sınır muhafizları.
Yortqan-atlı qıt'a.
Yortqan yasağa-yortqan vergisi.
Çağdaul-arttan kelgen askeriy quvet
Qara-sığır, ogüz kibi ayvanlarğa denilir; ayvan.
Uf-ef-ev
Susun-insan yemegi
Külük-minilgen at, qoşu atı
Ilqı-yılqı, at sürüsi
Qaravaş-hızetçi qadın, cariye
Tuz arabaları-Qırımdan tuz alıp ketken arabalar
Qap harcı-yemek masrafı
Basinç-tazıyıq
Yonçuğ-ıcıtuv
Kiçüci-keçid muhafizları
Hurfet ağaları-sanat erbapları
Vilgile-bildirile
Ankürlu-anqaralı
Siyürğal bolmaq-vergiler azat olunmaq
İsaq(yasaq)-baş vergisi
Qolqa-edie,bahşış
Erdin(irdin?) haqqı-yer aqqı.
İnç-istiraat;eminlik
Taquq-tavuq yılı (Qırımtatar ayvan taqviminiñ (bir tsikl 12 yıldır) 10-ncı yılı.
7 Ekim 2009 Çarşamba
Han ve Yılan-Qırım Tatar Halq Masalları
Han ve Yılan-Qırım Tatar Halq Masalları
Qırımda b,r yılan bar eken. Pek qorqunçlı, balaban bir yıln olğan. Halqlar o yılandan pek yaman qorqa ekenler. Dersiñ, olar yılannıñ yuregini, onıñ neler tüşüngenini bile ekenler.
Yılanğa haber kelgen: Hannıñ bir qızı bar eken. Han da:
Qızımnı ozümden, baylığımdan, padişalığımdan daa ziyade sevem- dep, maqtanıp cure eken,-deyler.
Yılan, Hannıñ yalancı yuregini teşkerip baqmağa qarar bergen.
Mına, kunlerden bir kun yılan, Hannıñ sarayına han yuqlağanda barıp kirgen. Hannıñ qulağına yaman-yaman sızğırıp, onı yuqusundan uyantqanç Han pek qorqqan.
Yılan, ondan:
-Han degenleri sensiñmi, şu?-dep sorağan.
Han:
Ebet, menim- dep cevap bergen.
Yılan, tekrar olaraq handan:
Aytqanlarına kore, sen qızıñnı ozünden ziyade seve ekensiñ, doğrumı?-dep sorağan.
Han: Doğru,-degen lakin yılan, hannıñ yalan aytqanını duyğan ve onıñ ayneciligine qarşı olaraq bir kereden kestirip:
-Şay olsa,-degen,-qızıñnı maña qadınlıqqa bereceksiñ. Eger, bermeseñ, tutar da butün padişalığıñnı yıqar çıqarım, sarayıñnıñ taşı ustünde taş qaldırmay, ozüñni ise tilenci yaparımi yer üzünde tilenir curersiñ, lakin haberiñ olsuni saña kimse bir tilim otmek bermez, çünki otmekni çalışıp qazanmaq kerek, amma sen iç bir şey yapmağa bilmeysiñ,-degen.
Bunı eşitip, han daa ziyade qorqqan, lakin ne yapacaqsıñ, yalancı yurek doğrusını aytmağa alışmağan.
Han bir daa:
-Men qızımnı ozümden ziyade sevem,-dep tekrar etken.
-Yahşı,-degen yılan.-Şay olsa, aqşam olğanda, sen oz padişalığıñnı, kuller içinde koreceksiñ.
Bunı eşitken han, qorqusından tap ağlağan:
-Al, qızımmnı degil, canımnı da al da, tek padişalığıma, baylığıma tiyme. Yalvaram...-degen.
Cirenüvniñ ne olğanını bilmegen yılannıñ yureginde birden-birge ciyrenüv duygusı doğğan:
-Yılan yureginden daa beter eken yuregiñ, han!-degen.-Menim qızım olıp da onı menden tutıp almaq içün sen,han, demir bir süngü alıp, onı ateşke qızdırsañ, en butüm vucudımnen oña sarılır, bir yerimd degil, biñ yerimde, butün barlığımda ağırı duyar, butün mal-mulkümden ayırılır, lakin qızımnı saña bermez edim. Yalancı eken, senin yuregiñ, Han! Yuregiñde aqiqatqa yer yoq eken! Maña kore, endiden soñ insanlar yılan aqqında degil de han aqqında aytsınlar, yılannıñ degil de Hannıñ yuregine baqsınlar. Ustuñe baqmağa cirenem, Han!
Yılan bunı aytqan da, yer yüzü boyu yılışıp, Hannıñ zeerli yureginden keçip, qobasına qaçqan.
Qırımda b,r yılan bar eken. Pek qorqunçlı, balaban bir yıln olğan. Halqlar o yılandan pek yaman qorqa ekenler. Dersiñ, olar yılannıñ yuregini, onıñ neler tüşüngenini bile ekenler.
Yılanğa haber kelgen: Hannıñ bir qızı bar eken. Han da:
Qızımnı ozümden, baylığımdan, padişalığımdan daa ziyade sevem- dep, maqtanıp cure eken,-deyler.
Yılan, Hannıñ yalancı yuregini teşkerip baqmağa qarar bergen.
Mına, kunlerden bir kun yılan, Hannıñ sarayına han yuqlağanda barıp kirgen. Hannıñ qulağına yaman-yaman sızğırıp, onı yuqusundan uyantqanç Han pek qorqqan.
Yılan, ondan:
-Han degenleri sensiñmi, şu?-dep sorağan.
Han:
Ebet, menim- dep cevap bergen.
Yılan, tekrar olaraq handan:
Aytqanlarına kore, sen qızıñnı ozünden ziyade seve ekensiñ, doğrumı?-dep sorağan.
Han: Doğru,-degen lakin yılan, hannıñ yalan aytqanını duyğan ve onıñ ayneciligine qarşı olaraq bir kereden kestirip:
-Şay olsa,-degen,-qızıñnı maña qadınlıqqa bereceksiñ. Eger, bermeseñ, tutar da butün padişalığıñnı yıqar çıqarım, sarayıñnıñ taşı ustünde taş qaldırmay, ozüñni ise tilenci yaparımi yer üzünde tilenir curersiñ, lakin haberiñ olsuni saña kimse bir tilim otmek bermez, çünki otmekni çalışıp qazanmaq kerek, amma sen iç bir şey yapmağa bilmeysiñ,-degen.
Bunı eşitip, han daa ziyade qorqqan, lakin ne yapacaqsıñ, yalancı yurek doğrusını aytmağa alışmağan.
Han bir daa:
-Men qızımnı ozümden ziyade sevem,-dep tekrar etken.
-Yahşı,-degen yılan.-Şay olsa, aqşam olğanda, sen oz padişalığıñnı, kuller içinde koreceksiñ.
Bunı eşitken han, qorqusından tap ağlağan:
-Al, qızımmnı degil, canımnı da al da, tek padişalığıma, baylığıma tiyme. Yalvaram...-degen.
Cirenüvniñ ne olğanını bilmegen yılannıñ yureginde birden-birge ciyrenüv duygusı doğğan:
-Yılan yureginden daa beter eken yuregiñ, han!-degen.-Menim qızım olıp da onı menden tutıp almaq içün sen,han, demir bir süngü alıp, onı ateşke qızdırsañ, en butüm vucudımnen oña sarılır, bir yerimd degil, biñ yerimde, butün barlığımda ağırı duyar, butün mal-mulkümden ayırılır, lakin qızımnı saña bermez edim. Yalancı eken, senin yuregiñ, Han! Yuregiñde aqiqatqa yer yoq eken! Maña kore, endiden soñ insanlar yılan aqqında degil de han aqqında aytsınlar, yılannıñ degil de Hannıñ yuregine baqsınlar. Ustuñe baqmağa cirenem, Han!
Yılan bunı aytqan da, yer yüzü boyu yılışıp, Hannıñ zeerli yureginden keçip, qobasına qaçqan.
5 Ekim 2009 Pazartesi
Mizmor Şükürlik uçun-Qırım Qaraimcası
Mizmor Şükürlik uçun
Psalom 92
Yahşıdır mahtov berme Ad..'ğa da zemer aytma adıña, ey biyik Teñri;
añlatma erte bilen şağavatıñnı da inamlığıñnı keçelerde.
Psalom 100
Qıçqırıñız Ad..'ğa, cumla kişileri ol yerniñ!
Qullıq etiñiz Ad..'ğa sevinmek bilen, keliñiz alnına qıçqırmaq bilen!
Biliñiz, ki Ad.. oldır Teñri, Ol yarattı bizni, da anıñdır biz, ulusı da qoyı kütüviniñ.
Keliñiz qabaqlarına şükürlik bilen, azbarlarına-mahtov bilen, mahtov beriñiz añar, mahtañız adın, ki yahşıdır Ad.., dunyağa degindir şağavatı, da dunyadan dunyağa degin inamlığı.
Psalom 119
İlki söziñniñ könidir da cumla şaraatı rastlığıñnıñ.
Psalom 119
Sen sımarladıñ sımarların miçvalarıñnıñ saqlama gayet.
Çisla 28
Da sözledi Ad.. Moşege deme:
sımarlağın İsrayel oğlanlarına da aytqın alarğa: qurbanımnı, otlu qurbanlarımnı issin qabulluğımnıñ saqlañız yuvuqlaştırmağa Maña vadesinde.
Da aytqın alarğa: budır ol otlu qurban, ki yuvuqlaştırğaysız Ad..'ğa: qoylar birer yaşarlar sağlamlar ekini har künde ola dayım;
ol bir qoynı qılğın erte bilen, da ol ekinci qoynı qılğın ol eki ahşam arasına;
da onuncı payı ol kebiçniñ özek minhağai qarışılğan çıqqan yağ bilen, dörtünci payı ol seyikniñ.
olası dayımnıñ, ol sımarlanğan tağında Sinaynıñ, iysine qabullıqnıñ otlu qurban Ad..'ğa;
Da quymağı-dörtüncü payı ol seyikniñ bir qoyğa; qodeşte quyma çağır quymağını Ad..'ğa.
Da ol ekinci qoynı qılğın ol eki ahşam arasına; minhası kibik ol erteniñ da quymağı kibik qılğın otlu qurban issi qabullıqnıñ Ad..'ğa.
İshod 30
Da yandırğanda Aaron ol çıraqlarnı ol eki ıñğırlar arasına, tütetsin anı-gammeşalıq tütüv alnına Ad..'nıñ dorlarıñız sayın.
Paralipomenon 23
Da turma har erte bilen da şükür etme da mahtov berme Ad..'ğa, da alay-ınğır vahtında.
Psalom 69
Mahtov beremin adına Teñriniñ şıra bilen da ululuğın köteremin şükürlik bilen.
Psalom 92
Yahşıdır mahtov berme Ad..'ğa da zemer aytma adıña, ey biyik Teñri;
añlatma erte bilen şağavatıñnı da inamlığıñnı keçelerde.
Psalom 100
Qıçqırıñız Ad..'ğa, cumla kişileri ol yerniñ!
Qullıq etiñiz Ad..'ğa sevinmek bilen, keliñiz alnına qıçqırmaq bilen!
Biliñiz, ki Ad.. oldır Teñri, Ol yarattı bizni, da anıñdır biz, ulusı da qoyı kütüviniñ.
Keliñiz qabaqlarına şükürlik bilen, azbarlarına-mahtov bilen, mahtov beriñiz añar, mahtañız adın, ki yahşıdır Ad.., dunyağa degindir şağavatı, da dunyadan dunyağa degin inamlığı.
Psalom 119
İlki söziñniñ könidir da cumla şaraatı rastlığıñnıñ.
Psalom 119
Sen sımarladıñ sımarların miçvalarıñnıñ saqlama gayet.
Çisla 28
Da sözledi Ad.. Moşege deme:
sımarlağın İsrayel oğlanlarına da aytqın alarğa: qurbanımnı, otlu qurbanlarımnı issin qabulluğımnıñ saqlañız yuvuqlaştırmağa Maña vadesinde.
Da aytqın alarğa: budır ol otlu qurban, ki yuvuqlaştırğaysız Ad..'ğa: qoylar birer yaşarlar sağlamlar ekini har künde ola dayım;
ol bir qoynı qılğın erte bilen, da ol ekinci qoynı qılğın ol eki ahşam arasına;
da onuncı payı ol kebiçniñ özek minhağai qarışılğan çıqqan yağ bilen, dörtünci payı ol seyikniñ.
olası dayımnıñ, ol sımarlanğan tağında Sinaynıñ, iysine qabullıqnıñ otlu qurban Ad..'ğa;
Da quymağı-dörtüncü payı ol seyikniñ bir qoyğa; qodeşte quyma çağır quymağını Ad..'ğa.
Da ol ekinci qoynı qılğın ol eki ahşam arasına; minhası kibik ol erteniñ da quymağı kibik qılğın otlu qurban issi qabullıqnıñ Ad..'ğa.
İshod 30
Da yandırğanda Aaron ol çıraqlarnı ol eki ıñğırlar arasına, tütetsin anı-gammeşalıq tütüv alnına Ad..'nıñ dorlarıñız sayın.
Paralipomenon 23
Da turma har erte bilen da şükür etme da mahtov berme Ad..'ğa, da alay-ınğır vahtında.
Psalom 69
Mahtov beremin adına Teñriniñ şıra bilen da ululuğın köteremin şükürlik bilen.
İlk Qırım Hanınıñ Tarhanlıq Yarlığı-Hacı Geray Han(XV Asır)
İlk Qırım Hanınıñ Tarhanlıq Yarlığı-Hacı Geray Han(XV Asır)
Bismillah-ir-Rahman-ir-Rahim
Bilquvvet-il-Ahadiye vel-mucizat-il Muhammediye
Mengü Teñri küçünde Muhammed resul-ullah vilayetinde
Haci Geray sözüm
O Uluğ Ulusnıñ tümen miñ yuz on
oğlanlar bekleriñe basa Qırım tumanını
bilgen Eminek başlıq daruğa bekleriñe
basa Qırq yeriniñ Şahmerdan başlığ dağa bekleriñe
Halil balığı yuz bekleriñe sadat ulvileriñe müfti
müderrisleriñe qadı mühtesibleriñe meşaih sufılarıña
divan bitkecileriñe ılı tamğa ustünde turğan Ahmed Hoca
Hacike başlıq tamğacı tartnaqcılarıña hazirniñ
anbarcılarıña yaftacı yasaqcılarıña musamma qalancılarıña
bükaul çerileiñe tutkaul qabaqcılarıña yurtqan
yasağa tip çağdaul qaraul tip çalğı haqqı tip qara sanı
qaldı yasağı tip qara qunağı tip hüccet bahane qılıp ne erse
tilemesünler efleriñe küç birle qunaq tüşürip
qondurmasınlar tavar qarasıdın ulüfe susun tip almasınlar
atların külüklerin ulağ ilmek tutmasunlar nekim satsa ve alsa tavar qaraılqı qul qaravaş satsa ve alsa harc haracat tamğa
tartnaq almasunlar basa tuz arabaları aşlıq oz arabaları Qırımğa
Kefege barsa arabalarından tamğa tartnaq almasunlar qabaqcılıq tip
qaraqolluq tip tilemesünler heft-i yek ameldarımız tip
qap harcı pulkuzhaqqı tip tilemesünler almasunlar kim kim erse
tartup zur birle hiç ne ersesin almasunlar qayuma türlük yandın
bulsa küç basınç yonğuç zahmet zulm avan qılmasunlar taşfırudın
at birle içkerüdin kemi birle yürüyüp bazirganlik qılıp satığ alığ
yürigen ilçi yolçılarıña aşqan barğan yolavçı
yürütüçileriñ quşçi parsçılarıña kemiçi küprüçi
küçüçileriñe içki kentleriñ hirfet ağalarıña
taşqı sala qunumnıñ il qartlarıña qayuma türlük amel
iş uzre yürigen kişileriñe kop illerge kop
kişilerge barçağa tüzünce bilgile Bu yarlığnı tuta
turğan Enkürli Mahmud oğlu Hekim Yahyağa sıyürğal
bulup tarhan bulsun tidimiz qayda tilerse barsun
qayda tilerse yürüsün bu kündin ilgerü ısaq alban almasunlar musamma salığ salmasunlar almasunlar qoluş qulqa
tilemesünler çerik uf tip zahmet itmesünler qayda taki
bulsa ikin yitkin qılsa hazir anbar tip qurt anbarı
tip ne erse tilemesünler almasunlar irdin haqqı tip boyunsa
qılur bende Qırq yerde ve Qırımda Kefede ve Kirçde ve Tamanda ve Qabada
ve Qıpçaqda ne kim menüm hükmüm yitken yirde kim kim erse bu Hekim Yahyadin
tamğa tartnaq harc haracat tilemesünler almasunlar tidimiz inç yürüyüp
tınçlıq uzre otırup kuni(tüni) yarlı tirliğin qılıp bizim uruğ aruğlarımızğa
şam sabahda guduvv-ü revahda biş vaqıt namazda dua ve alqış
qıla tursun tidimiz basa yuqarda uluğ işiñni qarap ni kim türlük
sözi bulsa otüne tursun tidimiz basa bulayu turğaç erip yarlığ
uzerge qılıp bu tarhan qılğanımız Hekim Yahyağı küç baasınç zahmet yonçuğ
zulm avan tigürgen kişilerge ve yahşısı bulğay qurqarlar irne
tidimiz tip tuta turğan altun nişanlığ al tamğalığı yarlığ birdimiz tarih
takuk yılı sikiz yüz illi yidikde yitidi mubarek safer ayınuñ yigirmi
altunçı kün düşenbeikün Orda-yı muazzam Qırq yerde sarayda bitinildi
Qadılqudat mevlana Sadr-i Cihan otündü Ali bahşı bitidi.
Mart 17 (eski esapnen mart 8) 1453 s.
Bismillah-ir-Rahman-ir-Rahim
Bilquvvet-il-Ahadiye vel-mucizat-il Muhammediye
Mengü Teñri küçünde Muhammed resul-ullah vilayetinde
Haci Geray sözüm
O Uluğ Ulusnıñ tümen miñ yuz on
oğlanlar bekleriñe basa Qırım tumanını
bilgen Eminek başlıq daruğa bekleriñe
basa Qırq yeriniñ Şahmerdan başlığ dağa bekleriñe
Halil balığı yuz bekleriñe sadat ulvileriñe müfti
müderrisleriñe qadı mühtesibleriñe meşaih sufılarıña
divan bitkecileriñe ılı tamğa ustünde turğan Ahmed Hoca
Hacike başlıq tamğacı tartnaqcılarıña hazirniñ
anbarcılarıña yaftacı yasaqcılarıña musamma qalancılarıña
bükaul çerileiñe tutkaul qabaqcılarıña yurtqan
yasağa tip çağdaul qaraul tip çalğı haqqı tip qara sanı
qaldı yasağı tip qara qunağı tip hüccet bahane qılıp ne erse
tilemesünler efleriñe küç birle qunaq tüşürip
qondurmasınlar tavar qarasıdın ulüfe susun tip almasınlar
atların külüklerin ulağ ilmek tutmasunlar nekim satsa ve alsa tavar qaraılqı qul qaravaş satsa ve alsa harc haracat tamğa
tartnaq almasunlar basa tuz arabaları aşlıq oz arabaları Qırımğa
Kefege barsa arabalarından tamğa tartnaq almasunlar qabaqcılıq tip
qaraqolluq tip tilemesünler heft-i yek ameldarımız tip
qap harcı pulkuzhaqqı tip tilemesünler almasunlar kim kim erse
tartup zur birle hiç ne ersesin almasunlar qayuma türlük yandın
bulsa küç basınç yonğuç zahmet zulm avan qılmasunlar taşfırudın
at birle içkerüdin kemi birle yürüyüp bazirganlik qılıp satığ alığ
yürigen ilçi yolçılarıña aşqan barğan yolavçı
yürütüçileriñ quşçi parsçılarıña kemiçi küprüçi
küçüçileriñe içki kentleriñ hirfet ağalarıña
taşqı sala qunumnıñ il qartlarıña qayuma türlük amel
iş uzre yürigen kişileriñe kop illerge kop
kişilerge barçağa tüzünce bilgile Bu yarlığnı tuta
turğan Enkürli Mahmud oğlu Hekim Yahyağa sıyürğal
bulup tarhan bulsun tidimiz qayda tilerse barsun
qayda tilerse yürüsün bu kündin ilgerü ısaq alban almasunlar musamma salığ salmasunlar almasunlar qoluş qulqa
tilemesünler çerik uf tip zahmet itmesünler qayda taki
bulsa ikin yitkin qılsa hazir anbar tip qurt anbarı
tip ne erse tilemesünler almasunlar irdin haqqı tip boyunsa
qılur bende Qırq yerde ve Qırımda Kefede ve Kirçde ve Tamanda ve Qabada
ve Qıpçaqda ne kim menüm hükmüm yitken yirde kim kim erse bu Hekim Yahyadin
tamğa tartnaq harc haracat tilemesünler almasunlar tidimiz inç yürüyüp
tınçlıq uzre otırup kuni(tüni) yarlı tirliğin qılıp bizim uruğ aruğlarımızğa
şam sabahda guduvv-ü revahda biş vaqıt namazda dua ve alqış
qıla tursun tidimiz basa yuqarda uluğ işiñni qarap ni kim türlük
sözi bulsa otüne tursun tidimiz basa bulayu turğaç erip yarlığ
uzerge qılıp bu tarhan qılğanımız Hekim Yahyağı küç baasınç zahmet yonçuğ
zulm avan tigürgen kişilerge ve yahşısı bulğay qurqarlar irne
tidimiz tip tuta turğan altun nişanlığ al tamğalığı yarlığ birdimiz tarih
takuk yılı sikiz yüz illi yidikde yitidi mubarek safer ayınuñ yigirmi
altunçı kün düşenbeikün Orda-yı muazzam Qırq yerde sarayda bitinildi
Qadılqudat mevlana Sadr-i Cihan otündü Ali bahşı bitidi.
Mart 17 (eski esapnen mart 8) 1453 s.
4 Ekim 2009 Pazar
Fatih Sultan Mehmedge. Bitik II-Birinci Meñli Geray Han
Fatih Sultan Mehmedge. Bitik II-Birinci Meñli Geray Han (1445-1514)
Hu
Padişah-ı a'zam
Halad(allah)u mülkehü
Bicenab-i Sulta-nı Selatin-i cihan basit-ulemn-i vel-eman naşir-ul-adl-i vel-ihsan khairul keferet-i vel-uduvan el-mahsus iinaet-il-mennan
edam-allahu devletehu ila yevmil-mizan ba'del ed'iyet-il mustacabe vel-esniyet-il-mustalebe
maruz-u bendeki old(u)r ki kemineñ(i)z istifsar ol(u)rsañız Alla inayeti b(i)rle ve Sultan(ı)m devletinde sağ
selamet qulluqta hazir tur(u)bm(u)z ve hem taht tarafından haber şuld(u)r ki halleri q(a)tı bitikt(i)r al(ı)nm(ı)ştır elçi
dahi varır erdi henüz taht ilindedir ni vaqıt mauyen haber bilsek Devlet qapusunda bildürürmüz
Qral kafirden dahi kemineñize elçi adam geldi kemineñiz dahi şoyle cevap birle gönderdük ki
Devletlü Sultanım sağ olsun sen Qara Buğdan ile bir olursañ senden ozge başqa
düşmanımız yoqtur ve eger Qara Bğdan birle bir olmaypadişahımız ile barışsañız biz dahi
hoş dostumuz Deyu iki ay vaade verüb bir adamımız qoşup gönderdük ni vaqıt ol canibden
dahi haber bilsek Devlet qapusına gönderirmiz ve dahi Devletli Sultanıñ Adı ve adına layüq
kimseneleri Devlet qapusına bildürmek kemineñize vacibdir oyle olsa in'am olunan qullarıñız ve dahi Kefeniñ müslümanları gavurları mecmuları Hüsam qadı duacıñızdan hoşnuddurlar ve dahi yağılıqlar
olundu taum oldı ni qadar taqsirlik vaqıtlatda yarlı miskiniñ muradları hasil olur Sultanım
çoq sevablar alınup gece gündüz Devletlü Sultanıma dua vesenaler ederler şimdi barça duacı yarlı miskin halqıñız temennası oldur ki Hüsam qadını yine Kefe qadiliğina muqarrer oluna yarlı miskiniñ muradı olunup Sultanıma azim sevab ola Baqi ferman Sultanımıñdır Devlet-i ebediy ve saadet-i
sermedi daim-u qaim bad innehu raufün bilibad
Abduküm
Mengli-Girey-el Haqir
(1475-1476)
Hu
Padişah-ı a'zam
Halad(allah)u mülkehü
Bicenab-i Sulta-nı Selatin-i cihan basit-ulemn-i vel-eman naşir-ul-adl-i vel-ihsan khairul keferet-i vel-uduvan el-mahsus iinaet-il-mennan
edam-allahu devletehu ila yevmil-mizan ba'del ed'iyet-il mustacabe vel-esniyet-il-mustalebe
maruz-u bendeki old(u)r ki kemineñ(i)z istifsar ol(u)rsañız Alla inayeti b(i)rle ve Sultan(ı)m devletinde sağ
selamet qulluqta hazir tur(u)bm(u)z ve hem taht tarafından haber şuld(u)r ki halleri q(a)tı bitikt(i)r al(ı)nm(ı)ştır elçi
dahi varır erdi henüz taht ilindedir ni vaqıt mauyen haber bilsek Devlet qapusunda bildürürmüz
Qral kafirden dahi kemineñize elçi adam geldi kemineñiz dahi şoyle cevap birle gönderdük ki
Devletlü Sultanım sağ olsun sen Qara Buğdan ile bir olursañ senden ozge başqa
düşmanımız yoqtur ve eger Qara Bğdan birle bir olmaypadişahımız ile barışsañız biz dahi
hoş dostumuz Deyu iki ay vaade verüb bir adamımız qoşup gönderdük ni vaqıt ol canibden
dahi haber bilsek Devlet qapusına gönderirmiz ve dahi Devletli Sultanıñ Adı ve adına layüq
kimseneleri Devlet qapusına bildürmek kemineñize vacibdir oyle olsa in'am olunan qullarıñız ve dahi Kefeniñ müslümanları gavurları mecmuları Hüsam qadı duacıñızdan hoşnuddurlar ve dahi yağılıqlar
olundu taum oldı ni qadar taqsirlik vaqıtlatda yarlı miskiniñ muradları hasil olur Sultanım
çoq sevablar alınup gece gündüz Devletlü Sultanıma dua vesenaler ederler şimdi barça duacı yarlı miskin halqıñız temennası oldur ki Hüsam qadını yine Kefe qadiliğina muqarrer oluna yarlı miskiniñ muradı olunup Sultanıma azim sevab ola Baqi ferman Sultanımıñdır Devlet-i ebediy ve saadet-i
sermedi daim-u qaim bad innehu raufün bilibad
Abduküm
Mengli-Girey-el Haqir
(1475-1476)
Mercan Daneleri- Şeryan Ali
Mercan Daneleri- Şeryan Ali
Mercan daneleri oyle qırmızı,
Dersiñ, qatıp qalğan qan tamçıları.
Olar ya kuneşniñ kulte-topuzı,
Ya da şairlerniñ ilhamcıları.
Meftüni oldım, bu al incilerni
Korip qartanamnıñ qollarında men.
Şimdi hatırlayım keçken yıllarnı,
Çıqıp otmüşimiz yollarına men.
Tavuqqa yem sepe edi qartanam,
Yipçigi uzüldi, saçıldı mercan.
Cıyıp alamadım, yanıqnen añam,
Olarnı çöpledi tavuqlar aman...
Qartanam okündi mercanlarına,
Oña anasından ediye eken.
Ne miras qaldırır torunlarına,
Keçmişine nasıl çekecek yekün?..
Mercan daneleri-umüt taşları,
Artımızda qalğan yıllar bağıdır.
Ecdatlar kozüniñ qatqan yaşları,
Nasıl evlad onı coyar, dağıtır?
Ala mercanımnıñ tolmay sırası,
Canım raat olmaz bir top olmasa.
Tüşümde berile maña bazısı,
Canım raat olmaz sıra tolmasa.
Mercan savdasıyım, mercan aşığım,
Mercanlar qadrini pek bilerim men.
Mercanlar keçmişim, ogde yaşlığım,
Mercanlar sırasın tekmillerim men!..
1982
Mercan daneleri oyle qırmızı,
Dersiñ, qatıp qalğan qan tamçıları.
Olar ya kuneşniñ kulte-topuzı,
Ya da şairlerniñ ilhamcıları.
Meftüni oldım, bu al incilerni
Korip qartanamnıñ qollarında men.
Şimdi hatırlayım keçken yıllarnı,
Çıqıp otmüşimiz yollarına men.
Tavuqqa yem sepe edi qartanam,
Yipçigi uzüldi, saçıldı mercan.
Cıyıp alamadım, yanıqnen añam,
Olarnı çöpledi tavuqlar aman...
Qartanam okündi mercanlarına,
Oña anasından ediye eken.
Ne miras qaldırır torunlarına,
Keçmişine nasıl çekecek yekün?..
Mercan daneleri-umüt taşları,
Artımızda qalğan yıllar bağıdır.
Ecdatlar kozüniñ qatqan yaşları,
Nasıl evlad onı coyar, dağıtır?
Ala mercanımnıñ tolmay sırası,
Canım raat olmaz bir top olmasa.
Tüşümde berile maña bazısı,
Canım raat olmaz sıra tolmasa.
Mercan savdasıyım, mercan aşığım,
Mercanlar qadrini pek bilerim men.
Mercanlar keçmişim, ogde yaşlığım,
Mercanlar sırasın tekmillerim men!..
1982
Gogercinim-Şeryan Ali
Gogercinim-Şeryan Ali
Qoluña qonsa eger,
Bil, menim gogercinim.
Deral uçur da yiber,
Tutup qapama, inim.
Ogrettim men aselet,
Qonsun dep, avuçlarğa.
Endi etem qasevet,
Rastkelir avcılarğa.
Goñüller arareten,
Taşıp yurer iç talmay.
Qara niyetler etken
Qalır onı tutalmay.
Yumruq qollar açılır
Kelip qonğanda quşım.
O qanatlı arzular-
Eyilikke alğışım!
Qoluñ qonsa eger,
Bil, menim gogercinim.
Deral uçur da yiber,
Tutup qapama, inim.
1994
Qoluña qonsa eger,
Bil, menim gogercinim.
Deral uçur da yiber,
Tutup qapama, inim.
Ogrettim men aselet,
Qonsun dep, avuçlarğa.
Endi etem qasevet,
Rastkelir avcılarğa.
Goñüller arareten,
Taşıp yurer iç talmay.
Qara niyetler etken
Qalır onı tutalmay.
Yumruq qollar açılır
Kelip qonğanda quşım.
O qanatlı arzular-
Eyilikke alğışım!
Qoluñ qonsa eger,
Bil, menim gogercinim.
Deral uçur da yiber,
Tutup qapama, inim.
1994
Zeher-Qırım Qaraimcası
Alğışlı bolsın esi çadıklarnıñ, ve aqıllılarnıñ, ve tügellilerniñ, ve ezizlerniñ ve dağın esi uçmaqlınıñ ... alğışlı bolsın, da savultır.
Teñrisi İsrayelniñ raatlandırsın anı yahşı yataqta çadıklar arasına, ki yaşaylar cenette, ve yapulsın anı üstüne, naslı yazılmış Torada:
Psalom 149-Teilim 149
Quvanışsınlar hasidler atlıq bilen, sevinişsinler yataqları üstüne!
Psalom 97-Teilim 97
Yarıq balqıy çadıqqa, ve doğrı yüreklilerge-quvanç.
Quvanışsınlar çadıqlar Ad.. bilen ve sıy (Tiriyaki:Sıyı) etiñiz ayruqsı adıña.
Da bolsın canı bağlanğan bavlavğa (Tiriyaki: Bavulğa) tirlige Ad.. Teñrimizniñ.Amen.
Teñrisi İsrayelniñ raatlandırsın anı yahşı yataqta çadıklar arasına, ki yaşaylar cenette, ve yapulsın anı üstüne, naslı yazılmış Torada:
Psalom 149-Teilim 149
Quvanışsınlar hasidler atlıq bilen, sevinişsinler yataqları üstüne!
Psalom 97-Teilim 97
Yarıq balqıy çadıqqa, ve doğrı yüreklilerge-quvanç.
Quvanışsınlar çadıqlar Ad.. bilen ve sıy (Tiriyaki:Sıyı) etiñiz ayruqsı adıña.
Da bolsın canı bağlanğan bavlavğa (Tiriyaki: Bavulğa) tirlige Ad.. Teñrimizniñ.Amen.
Fatih Sultan Mehmedge. Bitik I. Qarılğaçlar Duası-Molitva Lastivok-
Fatih Sultan Mehmedge. Bitik I.
Bismillah ir-Rahman ir-Rahim
Sultan Mehmed
Aftab-u Celal-i Devlet-ih udret-i cennet-i hazret-i Adem nusret-i kevkeb-i rif'at-i asman-i fusvet-i hüma himmet-i hurşid-i tal'at-i qisra ma'delet
hatem-u sıfat-i İskender-i taht Suleyman-i baht Sultan-is-selatin-iz-zaman basit-ul-emi-i veleman nasir-ul-adl-i vel-ihsan
zil-ulalah il-melik-il mennan vafir-ul cud-i vel-ma'delet kahir-ul-küffar-i vel muşriqin muzaffer-ud-dünya ved-din nusret-ul-islam-i vel-müslimin
giyas-ul umet-il-haqiqiye kehf-ul-millet-il-islamiye nasir-ul-mühtedin kami-ul-mü'tedin naşir-ul-a'dl-i fil-hafiqayn
muzahir-ul-insan-i fil-maşrikayn-ı qarındaşım huellezi tevahhare biza-tih-iş şerife el-mahsus-i bi-inayet-il melik-il-vehhab
şeyedallah-u erkane devletih-i ila yevmi-il-hisab bihaqq-in-nebiy-i ve alihhi vel eshab ba'dehu malüm bulsun ozümizni Teñri taala yarlıqağalı berü sizge yahşı kişimizden qılış barış qıla almaduq. Oz aramızda işlerimiz
buldı burun han babam birle neçük dost karındaş erdiñiz biz taki ol yosunca yürüpdur erdük.
munda sizniñ katırğalarnı başlap Yaqub kildi biz taki yahşı sözlerimiz aytğan kişimni tutup alup kitti
iki şehrimizni koydürdi bu işler uçün men sizge yahşı kişim yiberürmin, alay bilgeysiz basa Kefe sizniñ
haracgüzarıñız erdi bizniñ qonaqımız erdi katırğalarnı başlap Ya'qub kilip Kefeniñ kop kişilerin alıp kitipdur meniñ taki bir nukerimni Ya'qub alıp kitipdur erdi, ol kişim ayta (qayta?) kildi
Ya'qub sultanğa ayta bardı Kefeliler kişilerimizni tunap bir kişimizni oltürdiler bu yesirleri anıñ
uçün alduq tip turur sizge ozüm surdum ol işler barı yalğan turur sizniñ tarafıñızğa
yamanlıq qılsalar bizniñ köñlümüzge yahşı kilmez sizge artuq izzet ve hürmet qılğannı tilermin imdi qarındaşlıq
Kefeniñ ol yesirlerni yiberiñiz azim minnet bulğay Kefeğe bulğan ziyan
hemen bizge bulğan kibi turur anı neçük caqlasa siz bilürsiz basa sidin iltimas ol turur mevlana Bayram Şahdin bir mektub yibergeysiz tiyü keremiñizge itimad qıla tahiyet name
irsal qılındı tahriren el-yevm-es-samin vel-aşir şehr-e Rebi'ul-ahir sene 874.
Bitikniñ yazılış tarihı 18 Rebiulahır 874=25 Teşriniev vel 1469. Qaydan yollanılğanı yazılmağan.
Ya'qub-1469 senesinde ve ya daa evel Kefege ucümnen bir qaç esir alıp ketirgen osmanlı qadırğaları (galeraları)nıñ komandanı aqqında izaat bermek vaziyetinde degilmiz.
Mevlana Bayram-Şah-Mengli Geray hannıñ bitigini İstambulğa alıp kelgen zat. Tahallüsinden korülgeni kibi, ruhaniyler zümresine mensubtır. Bunda başqa malümatnı rastketiralmadıq.
Bismillah ir-Rahman ir-Rahim
Sultan Mehmed
Aftab-u Celal-i Devlet-ih udret-i cennet-i hazret-i Adem nusret-i kevkeb-i rif'at-i asman-i fusvet-i hüma himmet-i hurşid-i tal'at-i qisra ma'delet
hatem-u sıfat-i İskender-i taht Suleyman-i baht Sultan-is-selatin-iz-zaman basit-ul-emi-i veleman nasir-ul-adl-i vel-ihsan
zil-ulalah il-melik-il mennan vafir-ul cud-i vel-ma'delet kahir-ul-küffar-i vel muşriqin muzaffer-ud-dünya ved-din nusret-ul-islam-i vel-müslimin
giyas-ul umet-il-haqiqiye kehf-ul-millet-il-islamiye nasir-ul-mühtedin kami-ul-mü'tedin naşir-ul-a'dl-i fil-hafiqayn
muzahir-ul-insan-i fil-maşrikayn-ı qarındaşım huellezi tevahhare biza-tih-iş şerife el-mahsus-i bi-inayet-il melik-il-vehhab
şeyedallah-u erkane devletih-i ila yevmi-il-hisab bihaqq-in-nebiy-i ve alihhi vel eshab ba'dehu malüm bulsun ozümizni Teñri taala yarlıqağalı berü sizge yahşı kişimizden qılış barış qıla almaduq. Oz aramızda işlerimiz
buldı burun han babam birle neçük dost karındaş erdiñiz biz taki ol yosunca yürüpdur erdük.
munda sizniñ katırğalarnı başlap Yaqub kildi biz taki yahşı sözlerimiz aytğan kişimni tutup alup kitti
iki şehrimizni koydürdi bu işler uçün men sizge yahşı kişim yiberürmin, alay bilgeysiz basa Kefe sizniñ
haracgüzarıñız erdi bizniñ qonaqımız erdi katırğalarnı başlap Ya'qub kilip Kefeniñ kop kişilerin alıp kitipdur meniñ taki bir nukerimni Ya'qub alıp kitipdur erdi, ol kişim ayta (qayta?) kildi
Ya'qub sultanğa ayta bardı Kefeliler kişilerimizni tunap bir kişimizni oltürdiler bu yesirleri anıñ
uçün alduq tip turur sizge ozüm surdum ol işler barı yalğan turur sizniñ tarafıñızğa
yamanlıq qılsalar bizniñ köñlümüzge yahşı kilmez sizge artuq izzet ve hürmet qılğannı tilermin imdi qarındaşlıq
Kefeniñ ol yesirlerni yiberiñiz azim minnet bulğay Kefeğe bulğan ziyan
hemen bizge bulğan kibi turur anı neçük caqlasa siz bilürsiz basa sidin iltimas ol turur mevlana Bayram Şahdin bir mektub yibergeysiz tiyü keremiñizge itimad qıla tahiyet name
irsal qılındı tahriren el-yevm-es-samin vel-aşir şehr-e Rebi'ul-ahir sene 874.
Bitikniñ yazılış tarihı 18 Rebiulahır 874=25 Teşriniev vel 1469. Qaydan yollanılğanı yazılmağan.
Ya'qub-1469 senesinde ve ya daa evel Kefege ucümnen bir qaç esir alıp ketirgen osmanlı qadırğaları (galeraları)nıñ komandanı aqqında izaat bermek vaziyetinde degilmiz.
Mevlana Bayram-Şah-Mengli Geray hannıñ bitigini İstambulğa alıp kelgen zat. Tahallüsinden korülgeni kibi, ruhaniyler zümresine mensubtır. Bunda başqa malümatnı rastketiralmadıq.
Amethan Sultan(-Sovyetler Birliginiñ Qaramanları(Eki Defa Qaraman)-Ablaziz Veliyev-Ekinci Fasıl
Amethan Sultan(-Sovyetler Birliginiñ Qaramanları(Eki Defa Qaraman)-Ablaziz Veliyev-Ekinci Fasıl
İşte, butün bularnı koz ogüne alıp, 1945 senesi iyün 29-da Amethan Sultanğa Sovetler Birliginiñ eki defa Qaramanı unvanı berildi.
Cenk bitti. Tınç omür başlandı. Amethannıñ ogünde:
-Endi ne yapmalı?-degen sual peyda oldı. Lakin tınç omür tasavur etilgeni kibi tınç olmadı. Ardı-sıra Amethannıñ ogünde problem artından problem peyda oldı. İşi yurmedi. Cenk yıllarında efsanege çevirilgen insan kimsege kerek olmay qaldı.
Dost ağır kunde belli ola, deyler. Aqiqaten de şay oldı. Cenkyaver dostları- Sovetler Birliginiñ eki defa Qaramanları Vladimir Dmitriyeviç Lavrinenkov, Aleksey Alelühin, sabıq komandiri Timofey Timofeyeviç Hrükin, Aleksander İvanoviç Pokrışkin, cenk yıllarında Amethan hızmet etken polknıñ aviamehanigi İnna Pasportnikovalarınıñ yardımı sayesinde buük qıyınlıqlarnen Amethan samalyotlarnı sınav institutına sınavcı-uçucı işke yerleşe. Yañı omür başlana.
Bir qaç vaqıt sınav şartınen çalışqanını esapqa almağanda Amethan yañı işke resmiy olaraq 1948 senesi mayıs 17-de kirişe.
Boyleliknen dört ay devamında yolbaşçı teşkilatlardan, sınav işine yollamalarını rica etip çapıp-çapqalavları musbet çezile.
Sınav-tedqiqat institutında ilk olaraq o Anohinnen rastkelişe. Amethannıñ uçuv ustalığını teşkerüv oña avale etilgen edi. Anohin Amethannıñ ustalığına degerli qıymet kese. Şu vaqıtta mında çalışqan belli sınavcılar S.Maşkovskiy, I Rıbko, A.Yakimov, M. Ratsenskaya ve digerleri de Amethannıñ bu yerge işke alınmasına qoltutalar. Şundan soñ aradan deerlik yarım yıl keçkende Amethannı Tuşino aerodromına yollaylar. O anda belli planerci- S.N.Anohinniñ qadını Margarita Karlovnanen uçıp , avelenüv mektebini keçe.
Boyleliknen sınav işlerine kirişe. Başta planerlerni , soñra Yak-15, Yak-25, Mig-15, Mig-17, Mig-19, Mig-21 emde Sm-1, La-15 reaktiv ve qırıcı samalyotlarnı yañı katapult sistemini, soñra ise ağır samalyotlarğa keçip Tu-4, Tu-16,İl-28 strategik bombardirovşikni, Yak-28, An-10a, Na-1 ve onlarnen diger samalyotlarnı ilk olaraq o kokke alıp çıqa, sınay ve omürge yollanma bere.
Eñ zemaneviy uçünci ve dörtünci nesil samalyotlar sayılğan Mig-23, mig-25, Mig-29, Mig-31, Su-24, Su-27, Su-29 samalyotlarını da Amethan sınavdan keçirip, omürge yollanma bergen edi. Olar Amethannıñ facialı olüminden soñ kutleviy çıqarılıp başlandılar. Onıñ reaktiv ve qanatlı snaryadlarnı nasıl sınağanı aqqında as-uçucılar bile ayretnen yaza ve ikaye ete ediler.
Mesela, Amethannıñ boyle bir sınav uçuşını belli arbiy jurnalist A.Mistakidi 1972 senesi şoyle ikaye etken edi:
Adette korülmegen bu samalyotnıñ kabinasına başta Amethan oturdı. O idare etken bu samalyotnıñ başqalarından bir farqı daa şunda edi ki, onıñ oz başına uçuşı keçüvi, onı avağa alıp çıqqan taşıyıcı samalyotnıñ suratına bağlı degil edi. Ondaki raketa dvigateli taşıyıcı samalyotnıñ kogertesinden koçürile edi, bundan soñ ise Amethannıñ samalyotı ondan ayrılması kerek ola edi.
Tayin olunğan yukseklikte Amethan dvigatelni koçürmek içün zarur olğan işlerni yaptı, lakin motor işlep başlamazdan evel, taşıyıcı samalyottan ayrıluv mehanizm işledi: samalyot-raketa baş aşağı avdarılıp ketti. Yerden seyir etken turğan adamlar şu oñmağır asma qazandan qara noqtanıñ ayrılmasını ve aq bulut şekilindeki paraşütnıñ açılmasını sabırsızlıqnen beklep turdılar. Uçucı yer tartuvınıñ qaviy pancalarından qurtulamaz, dep zan etilgen bir vaqıtta., Amethan divgatelni koçürdi.
Uçucı olaraq ozüni tutmağa bilüv onıñ daimiy yoldaşı edi, cebelerde aşlanğan cesürligi ve yerligi ise onıñ harakteriniñ esasını teşkil ete edi.
Amethan tez uçucı samalyotlarnı nasıl etip qondurğanını kozetken adamlar ondan evel de, ondan soñ da boyle şey bir daa kormediler. Kok yüzüniñ samalyot kelgen tarafı ter-temiz, ufaq bir aq bulut bile yoq. Aradan bir bir-eki daqqa keçe. Mına, meteorit tezliginen yerge kelici noqta peyda ola ve ep büyükleşe. Zan etersiñ, tek manövra yapmağa degil, asla uçmaga bile iqtidarı olmağan bir şey kosmik yuksekliklerden yıldırım tezliginen yerge tüşmekte.
Bu tüşken şeyniñ samalyot olğanına insannıñ tasavurı inanmay edi. Zan etersiñ, başqa çare yoq,o mıtlaqa yerge kelip urulacaq. Lakin tamam yerniñ ustüne keleyatqanda, başqa iç bir türlü uçucı apprata içün mumkün olmağan tezliknen beton meydanğa basıştırıp, samalyotnıñ artında fuzelaj tübündeki lıcalarnıñ tütünli izini qaldıra edi. Bu qonuvnı seyir etkende insan mucize korgen kibi ola edi. Albu ise, bu, onıñ uçuşlarından yalıñız biri edi...
Cenkten soñ 23 yıl devamında Amethan sınav aerodromında çalışıp, cemi 170-ten ziyade samalyotnı sınavdan keçirdi. Olarnıñ ekserisi unikal konstruktsiyadaki uçaqlardır.
İnsannı kosmosqa uçurmaq gayesi konkretleşken soñ yigirmi qadar uçucını seçip alğan ediler. Soñundan olarnıñ erkanı deñişip turdı ve, niayet, olardan 5-6 adam ayırıp alınıp, intensiv azırlıq başlandı. Eñ murekkep trenajorlar,tsentrifugalar, barokameralarda, meşguliyetler keçüvnen bir sırada çekisizlik vaziyetinde uçuvğa da ayrıca diqqat etildi. İşte şu vaqıtta Amethan da ileride uçacaq kosmonavtlarnen meşguliyetler keçirip başladı. Yani samalyotneñ buyük yükseklikke koterilipi kosmonavtlar içün çekisizlik vaziyetini doğura edi. Boyleliknen Amethan Yuriy Gagarin, Andriyan Nikolayev, Pavel Popoviç, German Titov, Anatoliy Kartaşovlarnen birlikte yıllar boyu meşğuliyet keçip, kosmosqa yol açqan edi.
Soñki vaqıtta Amethanğa dostları: Ametka! Yaşıñ aman-aman ellige kelip otura, uçmaq ağırlıq etmeymi, raatlanmaysıñmı?-dey ekenler. Kimerde Amethannıñ ozüne de boyle fikirler keleturğan. Amma butün añlı omüri uçuvnen bağlı adam içün uçuvdan vazgeçmek gayet ağır edi.
1970 senesi oktyabr 23-te Amethannıñ 50 yıllığı buyuk tantananen qayd etildi. Yubilyarğa semetdeşleri Qırımtatarlar da pek original bahşış azırlap edie ettiler.
Onı~h yubiley tantanasında memleketniñ belli aviakonstruktorları-Tupolevniñ konstruktorlıq bürosı kollektivi adından-SSSR(SSCB)de nam qazanğan sınavcı-uçucı İvan Moiseyeviç Suhomlin ve birinci klasslı sınavcı-uçucı Eduard Vaganoviç Yelyan, İlüşinni~h konstruktorlıq bürosı kollektivinden-SSSR(SSCB)de nam qazanğan sınavcı-uçucı Yakov İliç Vernikov, Yakovlevniñ konstruktorlıq burosınıñ kollektivi adından Baş konstruktor Yakovlevniñ muavini-Kerim Bekiroviç Bekirbayev, Mikoyannıñ konstruktorlıq bürosı kollektivinden SSSR(SSCB)de nam qazanğan sınavcı-uçucı, aviatsiya general-mayorı Grigoriy Aleksandroviç Sedov, Suhoynıñ konstruktorlıq bürosından-SSSR(SSCB)de nam qazanğan sınavcı-uçucı, Sovetler Birliginiñ Qaramanı Vladimir Sergeyeviç İlüşin, akademik S.P. Korolövnıñ firmasından SSSR(SSCB)re nam qazanğan sınavcı-uçucı, Sovetler Birliginiñ Qaramanı Sergey Nikolayeviç Anohin, Amethannıñ cenkaver dostları Aleksey Ryazanov, Pavel Golovaçov, beraber sınav uçuvlarını otkergen arqadaşları V. Vasin, A. Bogorodsiky, V.Podhalüzin ve digerleri çıqışta bulunıp, efsaneviy asnı can-yurekten hayırlaylar.
Bu tantana Amethannıñ omürinde unutılmaycaq eyecanlı kun oldı. Albu ise taqdir şu bahıtlı daqiqalardan soñ oña olğanı-olacağı uç ay yedi kun omür qaldırğan eken.
Bayram keçe. Kene adiy iş kunleri başlana. 1971 senesi fevral 1 kunü Amethan nevbetteki sınav uçuvına kete. Şu kunü o, astına eksperimental dvigatel asılğan Tu-16LL-uçucı laboratoriyası sınavdan keçirmek kerek edi.
Sergey Anohinniñ şu yerde çalışqan oğlu- Sergeyniñ soñundan ikaye etkenine kore olur uçuv aldından Amethannen rastkelişip korüşken, ozara subetleşkenler.
Bir vaqıt menim keyfim bugunki kibi yaramay olmağan edi. Ne içün olğanını ozüm de bilmeyim,-dep şikayetlengen o kunü Amethan.
-Uçuvnı toqtatıñız, bu sizniñ qoluñızda, ya olmasam kimnendir deñişiñiz,-degen Sergey.
-İş çıqarmaq istemeyim.-degen Amethan.
Boyleliknen ekipaj azaları samalyotnı qabul etip, iş yerlerine oturalar ve kokke koterile, soñ belli olğanına kore, olar ebediylikke uçıp keteler...
Amethannıñ facialı elak oluvı er kesni sarsıttı. Bu şeyge kimseniñ inanacağı kelmey edi. Çünki Amethan samalyotnı qurtarmağa, esen-aman yerge qondurmağa bir fayız imkan olsa bile ondan faydalanmağa bilgen uçucı edi. Demek iç bir türlü şans olmadı. Kokte parça-kesek olğan samalyotnıñ qaldıqları bir qaç kilometr etrafqa dağılıp ketken. Bundan bir qaç yıl evelsi Amethan Sultan aqqında pek yahşı vesiqalı povest yazğan ve felaketniñ tedqiqatlarınen şahsen alaqadar olğan Yevgeniy Bessçetnov bu mudhiş manzaranı dokumental vesiqalar esasında şoyle tasvirley:
Qazadan soñ araştırıcılarnıñ koz ogünde pek fena bir manzara peyda oldı. Amethan komandir kreslosında otura ve o ozüni qurtarmaq içün bir türlü areket bile etmegen. Yerge uruluvınıñ kuçünden onıñ başındaki şlemofon atılıp çıqqan ve ogge sürülgen, şturvalnıñ boynuzı uçucınıñ qursağına kirip ketken. Şu oğursız kunü kiygen yap-yañı kurtkası omuzında bir qaç yerinden patlağan, sanki dersiñ birev onı ustranen bir qaç yerinden kesken. Og oturğıçta oturğan ekinci uçucı Benediktovnı arça tereginiñ pıtağı yengilden sıqqan. Mihaylovskiyni qaburgasınıñ aşağı qısımdan ekige bolgen. Şu uçuşqa oz ricasınen ketken Loha Vorobey bus-butün edi, tek yanğan...
Amethan Sultan 1971 senesi fevral 8-de Moskvadaki Novodeviçe qabristanında defn etildi.
İşte şay.
Halqımıznıñ gururı, iftiharı, Milliy areketimizge qoltutqan ve elingen kelgeni qadar yardım etken Amethannıñ qısqaca omüri boyle.
O ,cenk yıllarında nasıl qaramanlıqlar kostergen olsa, tınç omür yıllarında da oyle qaramanlıqlar kosterdi. Bunıñ içün ordenlernen, Devlet mukafatınen taqdirlendi, SSSR(SSCB)'de nam qazanğan sınavcı-uçucı unvanına layıq tanıldı.
Qırımtatar halqı bar eken, Amethan, onıñ adı, yapqan qaramanlıqları unutılmaz. Bugun Alupqada onıñ eykeli Aqmescitte onıñ adına meydan, yañı qurulğan mikrorayonlarda Amethan adına soqaqlar, Alupqada onıñ muzeyi, Moskva civarındaki Jukovsiy şeerçiginde onıñ adını taşığan soqaq, Aqmescitte onıñ adına aeroklub bar. Biñlernen balalarımız gururnen Amethan adını taşıylar.
Şairlerimiz, bestekarlarımız Amethanğa bağışlap yırlar, şiirler, destanlar, povestler yazdılar, yazalar ve ileride de yazarlar. Çünki qaramanlar olmeyler.
Merhum şairimiz Reşid Murad bundan aman-aman 50 yıl evelsi qaramanımzğa şoyle satırlar bağışlağan edi:
Ana Vatan çelik quşqa mindirdi,
Qattı cenkler berdi saña olmez şan.
Er bir oqıñ cavğa deşet-kin edi,
Bizler içün goñül edi, Amethan!
Talağanda halfnı qaşqır azğını
Dostlarıñnen bulutlarğa çıqtıñ sen.
Heynkeller, Messlerniñ quzğunı
Yaşınıñnı çıqarırmı esinden!
Aydutlarnı polklar tutqanda topqa
Ekipajnen yükseldiñ sen bulutqa...
Quçaq kerip qarşıladı Alupqa
Zafer tañı kelip kirgende yurtqa...
Pilot korsem sen tüşesiñ hatrıma
Barışıq halq yaş şaini, qaraman!
Lirikamnıñ vatanperver satrına
Eki yıldız taqıp kirdiñ, Amethan!
Halq bahtını cenk ateşi almasın,
Balaçıqlar kulüşsin meydançada.
Qart anaylar, qızlar yolda qalmasın,
Kör oğlunı seyir eteyik sanada...
Şereflep biz seni ostürgen yurtnı
Halqımıznen yırlaycaqmız er zaman,-
Semalarğa alıp çıq sen o yırnı
Bir reaktiv samalyotday, Amethan!
Amethan Sultannı zamandaşları şoyle hatırlaylar
Fransua de Joffr-Normandiya-Neman sovet-fransız aviapolkınıñ uçucısı:
-Men dostum, mayor Amethan Sultan aqqında toqtalmaq isteyim. O, meşur tarannı birinci qullanğan uçucılardan biridir. Siz taran ne olğanını bilesiñizmi? Bu, rus uçucısınıñ eñ yuksek fedakarlıgıdır, o, qurşunı bitken soñ ozüniñ maşinasını duşman samalyotınıñ ustüne taşlay ve onı oz maşinasınen barıp ura.
E.V.Yelyan-Sovetler Birliginiñ Qaramanı, SSSR(SSCB)de nam qazanğan sınavcı-uçucı, sesten tez uçqan birinci tu-144 yolcular taşuv samalyotınıñ komandiri:
-Amethan oyle bir uçucı edi ki, nasıl bir işke tutunmasın, onıñ elinden er şey kele edi. Boyle ekinci bir sınavcı-uçucı men de bilmeyim, başqaları da bilmeyler.
S.N.Anohin-Sovetler Birliginiñ Qaramanı, SSSR(SSCB)de nam qazanğan sınavcı-uçucı:
-Ozümniñ butün uçucılıq omürimde tap bu derecede cumert istidatqa malik olğan başqa bir uçucını kormedim. Amethan yañı maşinalarnıñ iç birinden qorqmay edi..
A.V.Vorojeykin-Sovetler Birliginiñ eki defa Qaramanı, aviatsiya general-mayorı:
-Nemseler: Ahtung! Ahtung! Avada Amethan Sultan! degen tenbiyeni eşitkende, şaşmalap başlay ve çaresini tapıp, onıñnen rastkelişmemege tırışa ediler.
Amethan Sultan aqqında çoq yazıldı ve daa çoq yazılacaqtır, çünki onıñ parlaq ayatı, misli korülmegen qaramanlıqları, onıñ efsaneviy adı tillerde destan oldı.
V.D.Lavrinenkov-Sovetler Birliginiñ eki defa Qaramanı, aviatsiya general-polkovnigi, Amethan Sultan hızmet etken 9-ncı gvardiyalı aviapolknıñ komandiri:
-Amethan qarardan ziyade cesür ve insaniyetli yigit. O, şahsen menim ozümni çoq kereler ava cenkinde olümden qurtardı. O, Stalingrad cebesinde adsız-esapsız uruşlarda iştiraq etti ve er seferinde yeñip çıqtı.
P.Golovaçöv-Sovetler Birliginiñ eki defa Qaramanı, aviatsiya general-mayorı, Amethannıñ cenk arqadaşı:
-Amethan uruşta iç bir şeyden qorqmay, qararsız cesür ve batır edi. Aynı zamanda Amethan ayınıq aqıllı, esapkar bir uruşçı edi, uruşnı oz faydasına neticeleycek eñ doğru qararnı bir ande tapmağa bilgen bir adam edi.
Y.A.Garnayev-Sovetler Birliginiñ Qaramanı, SSSR(SSCB)'de nam qazanğan sınavcı-uçucı:
-Amethanğa tecribe olaraq katapult kursüsini sınamaq vazifesi berildi. Atuv mehanizminiñ tsilindri sınavcı paraşütçini koterip atayatqanda patladı, yaqarlıq bakını teşti. Benzini kabina içine aqtı. Yanğın çıqıp samalyot patlaybile. Oyle ise de Amethan tatlı canından ayrılacağına baqmay, samalyotnı yerge esen-aman qondurdı, arqadaşı ve samalyotını telef olmaqtan qurtardı.
G.M.Şiyanov-Sovetler Birliginiñ Qaramanı, SSSRde nam qazanğan sınavcı-uçucı:
Amethannıñ tercimeyyalı tekrarlanmaz bir şeydir. Boyle incelikleri teñeştirüv sayesinde añlamaq mumkün, deyler. Lakin Amethannı iç kimsenen teñeştirmek mumkün degil. Onda er şey: iş uslübi de, işke tutunuvı da ozüne kore edi.
Amet Mefayev-Qırımtatar şairi:
Amethan,
Vatandaşım, gururım,
Evalla, sınmaz qanatlarıña!
Al, saña bahşış bu yırım,-
Saña ve safdaşlarıña!
İşte, butün bularnı koz ogüne alıp, 1945 senesi iyün 29-da Amethan Sultanğa Sovetler Birliginiñ eki defa Qaramanı unvanı berildi.
Cenk bitti. Tınç omür başlandı. Amethannıñ ogünde:
-Endi ne yapmalı?-degen sual peyda oldı. Lakin tınç omür tasavur etilgeni kibi tınç olmadı. Ardı-sıra Amethannıñ ogünde problem artından problem peyda oldı. İşi yurmedi. Cenk yıllarında efsanege çevirilgen insan kimsege kerek olmay qaldı.
Dost ağır kunde belli ola, deyler. Aqiqaten de şay oldı. Cenkyaver dostları- Sovetler Birliginiñ eki defa Qaramanları Vladimir Dmitriyeviç Lavrinenkov, Aleksey Alelühin, sabıq komandiri Timofey Timofeyeviç Hrükin, Aleksander İvanoviç Pokrışkin, cenk yıllarında Amethan hızmet etken polknıñ aviamehanigi İnna Pasportnikovalarınıñ yardımı sayesinde buük qıyınlıqlarnen Amethan samalyotlarnı sınav institutına sınavcı-uçucı işke yerleşe. Yañı omür başlana.
Bir qaç vaqıt sınav şartınen çalışqanını esapqa almağanda Amethan yañı işke resmiy olaraq 1948 senesi mayıs 17-de kirişe.
Boyleliknen dört ay devamında yolbaşçı teşkilatlardan, sınav işine yollamalarını rica etip çapıp-çapqalavları musbet çezile.
Sınav-tedqiqat institutında ilk olaraq o Anohinnen rastkelişe. Amethannıñ uçuv ustalığını teşkerüv oña avale etilgen edi. Anohin Amethannıñ ustalığına degerli qıymet kese. Şu vaqıtta mında çalışqan belli sınavcılar S.Maşkovskiy, I Rıbko, A.Yakimov, M. Ratsenskaya ve digerleri de Amethannıñ bu yerge işke alınmasına qoltutalar. Şundan soñ aradan deerlik yarım yıl keçkende Amethannı Tuşino aerodromına yollaylar. O anda belli planerci- S.N.Anohinniñ qadını Margarita Karlovnanen uçıp , avelenüv mektebini keçe.
Boyleliknen sınav işlerine kirişe. Başta planerlerni , soñra Yak-15, Yak-25, Mig-15, Mig-17, Mig-19, Mig-21 emde Sm-1, La-15 reaktiv ve qırıcı samalyotlarnı yañı katapult sistemini, soñra ise ağır samalyotlarğa keçip Tu-4, Tu-16,İl-28 strategik bombardirovşikni, Yak-28, An-10a, Na-1 ve onlarnen diger samalyotlarnı ilk olaraq o kokke alıp çıqa, sınay ve omürge yollanma bere.
Eñ zemaneviy uçünci ve dörtünci nesil samalyotlar sayılğan Mig-23, mig-25, Mig-29, Mig-31, Su-24, Su-27, Su-29 samalyotlarını da Amethan sınavdan keçirip, omürge yollanma bergen edi. Olar Amethannıñ facialı olüminden soñ kutleviy çıqarılıp başlandılar. Onıñ reaktiv ve qanatlı snaryadlarnı nasıl sınağanı aqqında as-uçucılar bile ayretnen yaza ve ikaye ete ediler.
Mesela, Amethannıñ boyle bir sınav uçuşını belli arbiy jurnalist A.Mistakidi 1972 senesi şoyle ikaye etken edi:
Adette korülmegen bu samalyotnıñ kabinasına başta Amethan oturdı. O idare etken bu samalyotnıñ başqalarından bir farqı daa şunda edi ki, onıñ oz başına uçuşı keçüvi, onı avağa alıp çıqqan taşıyıcı samalyotnıñ suratına bağlı degil edi. Ondaki raketa dvigateli taşıyıcı samalyotnıñ kogertesinden koçürile edi, bundan soñ ise Amethannıñ samalyotı ondan ayrılması kerek ola edi.
Tayin olunğan yukseklikte Amethan dvigatelni koçürmek içün zarur olğan işlerni yaptı, lakin motor işlep başlamazdan evel, taşıyıcı samalyottan ayrıluv mehanizm işledi: samalyot-raketa baş aşağı avdarılıp ketti. Yerden seyir etken turğan adamlar şu oñmağır asma qazandan qara noqtanıñ ayrılmasını ve aq bulut şekilindeki paraşütnıñ açılmasını sabırsızlıqnen beklep turdılar. Uçucı yer tartuvınıñ qaviy pancalarından qurtulamaz, dep zan etilgen bir vaqıtta., Amethan divgatelni koçürdi.
Uçucı olaraq ozüni tutmağa bilüv onıñ daimiy yoldaşı edi, cebelerde aşlanğan cesürligi ve yerligi ise onıñ harakteriniñ esasını teşkil ete edi.
Amethan tez uçucı samalyotlarnı nasıl etip qondurğanını kozetken adamlar ondan evel de, ondan soñ da boyle şey bir daa kormediler. Kok yüzüniñ samalyot kelgen tarafı ter-temiz, ufaq bir aq bulut bile yoq. Aradan bir bir-eki daqqa keçe. Mına, meteorit tezliginen yerge kelici noqta peyda ola ve ep büyükleşe. Zan etersiñ, tek manövra yapmağa degil, asla uçmaga bile iqtidarı olmağan bir şey kosmik yuksekliklerden yıldırım tezliginen yerge tüşmekte.
Bu tüşken şeyniñ samalyot olğanına insannıñ tasavurı inanmay edi. Zan etersiñ, başqa çare yoq,o mıtlaqa yerge kelip urulacaq. Lakin tamam yerniñ ustüne keleyatqanda, başqa iç bir türlü uçucı apprata içün mumkün olmağan tezliknen beton meydanğa basıştırıp, samalyotnıñ artında fuzelaj tübündeki lıcalarnıñ tütünli izini qaldıra edi. Bu qonuvnı seyir etkende insan mucize korgen kibi ola edi. Albu ise, bu, onıñ uçuşlarından yalıñız biri edi...
Cenkten soñ 23 yıl devamında Amethan sınav aerodromında çalışıp, cemi 170-ten ziyade samalyotnı sınavdan keçirdi. Olarnıñ ekserisi unikal konstruktsiyadaki uçaqlardır.
İnsannı kosmosqa uçurmaq gayesi konkretleşken soñ yigirmi qadar uçucını seçip alğan ediler. Soñundan olarnıñ erkanı deñişip turdı ve, niayet, olardan 5-6 adam ayırıp alınıp, intensiv azırlıq başlandı. Eñ murekkep trenajorlar,tsentrifugalar, barokameralarda, meşguliyetler keçüvnen bir sırada çekisizlik vaziyetinde uçuvğa da ayrıca diqqat etildi. İşte şu vaqıtta Amethan da ileride uçacaq kosmonavtlarnen meşguliyetler keçirip başladı. Yani samalyotneñ buyük yükseklikke koterilipi kosmonavtlar içün çekisizlik vaziyetini doğura edi. Boyleliknen Amethan Yuriy Gagarin, Andriyan Nikolayev, Pavel Popoviç, German Titov, Anatoliy Kartaşovlarnen birlikte yıllar boyu meşğuliyet keçip, kosmosqa yol açqan edi.
Soñki vaqıtta Amethanğa dostları: Ametka! Yaşıñ aman-aman ellige kelip otura, uçmaq ağırlıq etmeymi, raatlanmaysıñmı?-dey ekenler. Kimerde Amethannıñ ozüne de boyle fikirler keleturğan. Amma butün añlı omüri uçuvnen bağlı adam içün uçuvdan vazgeçmek gayet ağır edi.
1970 senesi oktyabr 23-te Amethannıñ 50 yıllığı buyuk tantananen qayd etildi. Yubilyarğa semetdeşleri Qırımtatarlar da pek original bahşış azırlap edie ettiler.
Onı~h yubiley tantanasında memleketniñ belli aviakonstruktorları-Tupolevniñ konstruktorlıq bürosı kollektivi adından-SSSR(SSCB)de nam qazanğan sınavcı-uçucı İvan Moiseyeviç Suhomlin ve birinci klasslı sınavcı-uçucı Eduard Vaganoviç Yelyan, İlüşinni~h konstruktorlıq bürosı kollektivinden-SSSR(SSCB)de nam qazanğan sınavcı-uçucı Yakov İliç Vernikov, Yakovlevniñ konstruktorlıq burosınıñ kollektivi adından Baş konstruktor Yakovlevniñ muavini-Kerim Bekiroviç Bekirbayev, Mikoyannıñ konstruktorlıq bürosı kollektivinden SSSR(SSCB)de nam qazanğan sınavcı-uçucı, aviatsiya general-mayorı Grigoriy Aleksandroviç Sedov, Suhoynıñ konstruktorlıq bürosından-SSSR(SSCB)de nam qazanğan sınavcı-uçucı, Sovetler Birliginiñ Qaramanı Vladimir Sergeyeviç İlüşin, akademik S.P. Korolövnıñ firmasından SSSR(SSCB)re nam qazanğan sınavcı-uçucı, Sovetler Birliginiñ Qaramanı Sergey Nikolayeviç Anohin, Amethannıñ cenkaver dostları Aleksey Ryazanov, Pavel Golovaçov, beraber sınav uçuvlarını otkergen arqadaşları V. Vasin, A. Bogorodsiky, V.Podhalüzin ve digerleri çıqışta bulunıp, efsaneviy asnı can-yurekten hayırlaylar.
Bu tantana Amethannıñ omürinde unutılmaycaq eyecanlı kun oldı. Albu ise taqdir şu bahıtlı daqiqalardan soñ oña olğanı-olacağı uç ay yedi kun omür qaldırğan eken.
Bayram keçe. Kene adiy iş kunleri başlana. 1971 senesi fevral 1 kunü Amethan nevbetteki sınav uçuvına kete. Şu kunü o, astına eksperimental dvigatel asılğan Tu-16LL-uçucı laboratoriyası sınavdan keçirmek kerek edi.
Sergey Anohinniñ şu yerde çalışqan oğlu- Sergeyniñ soñundan ikaye etkenine kore olur uçuv aldından Amethannen rastkelişip korüşken, ozara subetleşkenler.
Bir vaqıt menim keyfim bugunki kibi yaramay olmağan edi. Ne içün olğanını ozüm de bilmeyim,-dep şikayetlengen o kunü Amethan.
-Uçuvnı toqtatıñız, bu sizniñ qoluñızda, ya olmasam kimnendir deñişiñiz,-degen Sergey.
-İş çıqarmaq istemeyim.-degen Amethan.
Boyleliknen ekipaj azaları samalyotnı qabul etip, iş yerlerine oturalar ve kokke koterile, soñ belli olğanına kore, olar ebediylikke uçıp keteler...
Amethannıñ facialı elak oluvı er kesni sarsıttı. Bu şeyge kimseniñ inanacağı kelmey edi. Çünki Amethan samalyotnı qurtarmağa, esen-aman yerge qondurmağa bir fayız imkan olsa bile ondan faydalanmağa bilgen uçucı edi. Demek iç bir türlü şans olmadı. Kokte parça-kesek olğan samalyotnıñ qaldıqları bir qaç kilometr etrafqa dağılıp ketken. Bundan bir qaç yıl evelsi Amethan Sultan aqqında pek yahşı vesiqalı povest yazğan ve felaketniñ tedqiqatlarınen şahsen alaqadar olğan Yevgeniy Bessçetnov bu mudhiş manzaranı dokumental vesiqalar esasında şoyle tasvirley:
Qazadan soñ araştırıcılarnıñ koz ogünde pek fena bir manzara peyda oldı. Amethan komandir kreslosında otura ve o ozüni qurtarmaq içün bir türlü areket bile etmegen. Yerge uruluvınıñ kuçünden onıñ başındaki şlemofon atılıp çıqqan ve ogge sürülgen, şturvalnıñ boynuzı uçucınıñ qursağına kirip ketken. Şu oğursız kunü kiygen yap-yañı kurtkası omuzında bir qaç yerinden patlağan, sanki dersiñ birev onı ustranen bir qaç yerinden kesken. Og oturğıçta oturğan ekinci uçucı Benediktovnı arça tereginiñ pıtağı yengilden sıqqan. Mihaylovskiyni qaburgasınıñ aşağı qısımdan ekige bolgen. Şu uçuşqa oz ricasınen ketken Loha Vorobey bus-butün edi, tek yanğan...
Amethan Sultan 1971 senesi fevral 8-de Moskvadaki Novodeviçe qabristanında defn etildi.
İşte şay.
Halqımıznıñ gururı, iftiharı, Milliy areketimizge qoltutqan ve elingen kelgeni qadar yardım etken Amethannıñ qısqaca omüri boyle.
O ,cenk yıllarında nasıl qaramanlıqlar kostergen olsa, tınç omür yıllarında da oyle qaramanlıqlar kosterdi. Bunıñ içün ordenlernen, Devlet mukafatınen taqdirlendi, SSSR(SSCB)'de nam qazanğan sınavcı-uçucı unvanına layıq tanıldı.
Qırımtatar halqı bar eken, Amethan, onıñ adı, yapqan qaramanlıqları unutılmaz. Bugun Alupqada onıñ eykeli Aqmescitte onıñ adına meydan, yañı qurulğan mikrorayonlarda Amethan adına soqaqlar, Alupqada onıñ muzeyi, Moskva civarındaki Jukovsiy şeerçiginde onıñ adını taşığan soqaq, Aqmescitte onıñ adına aeroklub bar. Biñlernen balalarımız gururnen Amethan adını taşıylar.
Şairlerimiz, bestekarlarımız Amethanğa bağışlap yırlar, şiirler, destanlar, povestler yazdılar, yazalar ve ileride de yazarlar. Çünki qaramanlar olmeyler.
Merhum şairimiz Reşid Murad bundan aman-aman 50 yıl evelsi qaramanımzğa şoyle satırlar bağışlağan edi:
Ana Vatan çelik quşqa mindirdi,
Qattı cenkler berdi saña olmez şan.
Er bir oqıñ cavğa deşet-kin edi,
Bizler içün goñül edi, Amethan!
Talağanda halfnı qaşqır azğını
Dostlarıñnen bulutlarğa çıqtıñ sen.
Heynkeller, Messlerniñ quzğunı
Yaşınıñnı çıqarırmı esinden!
Aydutlarnı polklar tutqanda topqa
Ekipajnen yükseldiñ sen bulutqa...
Quçaq kerip qarşıladı Alupqa
Zafer tañı kelip kirgende yurtqa...
Pilot korsem sen tüşesiñ hatrıma
Barışıq halq yaş şaini, qaraman!
Lirikamnıñ vatanperver satrına
Eki yıldız taqıp kirdiñ, Amethan!
Halq bahtını cenk ateşi almasın,
Balaçıqlar kulüşsin meydançada.
Qart anaylar, qızlar yolda qalmasın,
Kör oğlunı seyir eteyik sanada...
Şereflep biz seni ostürgen yurtnı
Halqımıznen yırlaycaqmız er zaman,-
Semalarğa alıp çıq sen o yırnı
Bir reaktiv samalyotday, Amethan!
Amethan Sultannı zamandaşları şoyle hatırlaylar
Fransua de Joffr-Normandiya-Neman sovet-fransız aviapolkınıñ uçucısı:
-Men dostum, mayor Amethan Sultan aqqında toqtalmaq isteyim. O, meşur tarannı birinci qullanğan uçucılardan biridir. Siz taran ne olğanını bilesiñizmi? Bu, rus uçucısınıñ eñ yuksek fedakarlıgıdır, o, qurşunı bitken soñ ozüniñ maşinasını duşman samalyotınıñ ustüne taşlay ve onı oz maşinasınen barıp ura.
E.V.Yelyan-Sovetler Birliginiñ Qaramanı, SSSR(SSCB)de nam qazanğan sınavcı-uçucı, sesten tez uçqan birinci tu-144 yolcular taşuv samalyotınıñ komandiri:
-Amethan oyle bir uçucı edi ki, nasıl bir işke tutunmasın, onıñ elinden er şey kele edi. Boyle ekinci bir sınavcı-uçucı men de bilmeyim, başqaları da bilmeyler.
S.N.Anohin-Sovetler Birliginiñ Qaramanı, SSSR(SSCB)de nam qazanğan sınavcı-uçucı:
-Ozümniñ butün uçucılıq omürimde tap bu derecede cumert istidatqa malik olğan başqa bir uçucını kormedim. Amethan yañı maşinalarnıñ iç birinden qorqmay edi..
A.V.Vorojeykin-Sovetler Birliginiñ eki defa Qaramanı, aviatsiya general-mayorı:
-Nemseler: Ahtung! Ahtung! Avada Amethan Sultan! degen tenbiyeni eşitkende, şaşmalap başlay ve çaresini tapıp, onıñnen rastkelişmemege tırışa ediler.
Amethan Sultan aqqında çoq yazıldı ve daa çoq yazılacaqtır, çünki onıñ parlaq ayatı, misli korülmegen qaramanlıqları, onıñ efsaneviy adı tillerde destan oldı.
V.D.Lavrinenkov-Sovetler Birliginiñ eki defa Qaramanı, aviatsiya general-polkovnigi, Amethan Sultan hızmet etken 9-ncı gvardiyalı aviapolknıñ komandiri:
-Amethan qarardan ziyade cesür ve insaniyetli yigit. O, şahsen menim ozümni çoq kereler ava cenkinde olümden qurtardı. O, Stalingrad cebesinde adsız-esapsız uruşlarda iştiraq etti ve er seferinde yeñip çıqtı.
P.Golovaçöv-Sovetler Birliginiñ eki defa Qaramanı, aviatsiya general-mayorı, Amethannıñ cenk arqadaşı:
-Amethan uruşta iç bir şeyden qorqmay, qararsız cesür ve batır edi. Aynı zamanda Amethan ayınıq aqıllı, esapkar bir uruşçı edi, uruşnı oz faydasına neticeleycek eñ doğru qararnı bir ande tapmağa bilgen bir adam edi.
Y.A.Garnayev-Sovetler Birliginiñ Qaramanı, SSSR(SSCB)'de nam qazanğan sınavcı-uçucı:
-Amethanğa tecribe olaraq katapult kursüsini sınamaq vazifesi berildi. Atuv mehanizminiñ tsilindri sınavcı paraşütçini koterip atayatqanda patladı, yaqarlıq bakını teşti. Benzini kabina içine aqtı. Yanğın çıqıp samalyot patlaybile. Oyle ise de Amethan tatlı canından ayrılacağına baqmay, samalyotnı yerge esen-aman qondurdı, arqadaşı ve samalyotını telef olmaqtan qurtardı.
G.M.Şiyanov-Sovetler Birliginiñ Qaramanı, SSSRde nam qazanğan sınavcı-uçucı:
Amethannıñ tercimeyyalı tekrarlanmaz bir şeydir. Boyle incelikleri teñeştirüv sayesinde añlamaq mumkün, deyler. Lakin Amethannı iç kimsenen teñeştirmek mumkün degil. Onda er şey: iş uslübi de, işke tutunuvı da ozüne kore edi.
Amet Mefayev-Qırımtatar şairi:
Amethan,
Vatandaşım, gururım,
Evalla, sınmaz qanatlarıña!
Al, saña bahşış bu yırım,-
Saña ve safdaşlarıña!
19 Eylül 2009 Cumartesi
Amethan Sultan(-Sovyetler Birliginiñ Qaramanları(Eki Defa Qaraman)-Ablaziz Veliyev
Amethan Sultan-Sovyetler Birliginiñ Qaramanları(Eki Defa Qaraman)-Ablaziz Veliyev
Amethan Sultan Ulu Vatan cenkiniñ başından soñuna qadar iştiraq etip, 603 cenkaver uçuş yapıp, 130 ava uruşında iştiraq etip. şahsen ozü- 30 ve gruppa olıp cenkleşkende-19 faşist samalyot(uçaq)ını tüşürdi. Eki defa Sovyetler Birliginiñ Qaramanı altın yıldızlarınen, uç Lenin ordeni, beş Qızıl Bayraq, Aleksandr Nevskiy, I dereceli Vatan cenki, Qızıl Yıldız, Urmet Belgisi ordenleri, on medalnen mukafatlandı, ekinci dereceli Devlet Mukafatınıñ laureatı, SSSR(SSCB)'de nam qazanğan sınavcı- uçucı.
Bundan tamam otuz dört yıl evelsi hızmet borcunı eda etkende facialı elak olmağan olsa Amethan Sultan bu yıl ozüniñ 85 yıllığını qayd etecek edi. Şimdiki vaqıt içün o qartlıq degil. Oña daa nice yıllar yaşamaq işlemek mumkün edi.
Amma doğma istidatlı, cesür, yorğunlıq bilmegen adamlarnıñ ekserisi teessüf ki, çoq yaşamaylar.
Ahmethan Sultan memleketimizde belli olğan evleri qarılğaç yuvaçıqları kibi dağlar eteginde yerleşken Alupka şeerçiginde 1920 senesi dünyağa keldi. Aqmescitte FZOda tasil aldı, soñra parovoz deposında ustağa şegirt oldı. Lakin o uçmaq arzusınen yaşay edi. Şu sebepten Aqmescitteki şimdi endi Amethan Sultan adını taşığan aeroklubğa qatnap, oqumağa başladı. Onı bitirgen soñ arbiy uçucı olmaq istegi onı Qaçıdaki aviatsiya oquv yurtuna alıp keldi. Bir yıl mında tasil alğan soñ yigirmi yaşında qırıcı uçucı oldı. Bu-cenk başlanmasından bir sene evel edi. Oquvını bitirgen Amethannı memleketimizniñ batıda yerleşken arbiy ava qısımlarından biri-4.nci qırıcı aviapolkqa yolladılar.
Ebet, tınç kunlerde başqa, cenk kunlerinde başqa. Faşistler memleketimizge ucüm etken soñ, bir yıl devamında Amethan ava cenki usullarını ogrendi, menimsedi, demek mumkün. O, qaradaki duşman askerlerini, maşina ve tanklarını, arbiy bazalarını bombalay edi. Lakin endi 170 kere arbiy vazifenen kokke koterilgenine, bir yıldan berli cenkleşkenine baqmadan o daa bir dane bile duşman samalyotını urıp tüşürmegen edi. Bunıñ içüno, siladaş dostları ogünde qolaysızlana, olar da sırası kelgende Ahmethannı tişlep ala ediler.
Niayet, Amethanğa ozüni kosterecek kun keldi. Bu, 1942 senesi mayıs 31 kunü oldı. O vaqıtta Amethan Moskva civarında yerleşken cebe aerodromlarından birinde hızmet eterek, nevbetçilik yapa edi. O, emir alğan daqqada avağa koterilmege azır.
Amethannı tañ maalinde: Trevoga! Kokte duşman! degen komanda ayaqqa tursattı. Amethan ve onı ozğarıp baracaq uçucı A.Strukov kendi samalyotlarına taba aşıqtılar. Maskirovkalarnı alıp taşlap, maşinalarınıñ kabinalarına oturdılar ve ardı-sıra uçuv yolağından ketip, kokke koterildiler. Amma çoqqa barmadan Strukov Amethannen bağlanıp, samalyotınıñ motorı bozulğanını bildirdi.
-Bazağa qayt!- dep emir berdi Amethan ve duşmanğa qarşı yanğız özü ketti. 3000, 4000, 5000, 6000 niayet 7300 metr yukseklikke koterilde ve duşmannıñ Yunkers bombardumanını seçti. İşte şu daqqadan aqiqiy ava cenki başlandı. Amethan bir kere, eki kere, uçünci kere Yunkerske ucüm etti ve onı ardı-sıra qurşunğa tuttı, eyecanlanğanından butün qurşunlarını atıp bitirgenine ozü bile abaylamadı.
Duşman da acemi degil edi. Amethan bu uçucı 1936 senesinden berli Afrika, İtaliya, Frantsiya koklerinde defalarca uruşqanını, o da ava cenki usullarını pek yahşı bilgenini tek soñundan, yerde añladı.
Qısqası Amethan Yunkersni qurşunlap yoq etip olamadı. O ise manovr yapıp ep kete. Neşlesin?
-Taran!-degen fikir keldi aqılına. Ebet bu pek siyrek rastkelgen şey. Boyle vaqıtta ozüñni de telüke astına qoyasıñ. Amma onda tek eki yol qalğan edi. Ya duşmannı oz başına qaldıracaqsıñ, ya da taran yapıp, yani oz samalyotıñnen qaqıştırıp yoq eteceksiñ. Amethan ekinci yolnı seçti. Oz samalyotınen yunkersniñ quyruğına barıp urdı. Uçaq parça-kesek olıp dağıldı. Amma onıñnen beraber Amethannıñ ozü de baş aşağı ketip başladı. Onıñ kozlerine qaranlıq çökti, başı aylanıp, qulaqları tındı. O, bir şeyler etip duşman samolyotına saplanıp qalğan oz uçağını ondan qurtardı ve doğrulaycaq oldı. Samalyot oña boysunmadı, eo vıznen aşağı ketti. Şu vaqıtta paraşütnen sekirip yetiştirdi. Niayet, paraşüt açılıp, serbest ener eken, uzaqta duşman samalyotından sekirip yetiştirgen eki adamnı abayladı. Ebet olar endi qaçıp qurtulamazlar...
Bu ava cenki uçucımıznıñ tercimeiyalında eñ unutılmaycaq bir vaqia olıp qaldı. O aqta soñundan pek çoq yazıldı, aytıldı, talil etildi, ogrenildi.
Turmaay bo etraflarnı bombalap turğan Yunkers bunıñnen oz faaliyetini bitirdi. Onıñ parçalarını toplap, Yaroslavl şeeriniñ ortasındaki meydanğa korgezme etip qoydılar. Şeerni viranelikten qurtarğan Amethan Yaroslavl kokünde kostergen cesüriligi için Lenin ordeninen taqdirlendi, onı şeerniñ fahriy grajdanı etip sayladılar. Şeerniñ mudafaa komiteti tarafından oña takdim etilgen saatniñ ustüne: Qızıl Ordanıñ leytenantı Amethan Sultan arqadaşqa nemse-faşist samalyotını qaramanca urıp tüşürgenini içün, Yaroslavl kokünde kostergen cesürligi içün Lenin ordeninen taqdirlendi, onı şeerniñ fahriy grajdanı etip sayladılar. Şeerniñ mudafaa komiteti tarafından oña taqdim etilgen saatniñ ustüne: Qızıl leytenantı Amethan Sultan arqadaşqa nemse-faşist samalyotını qaramanca urıp tüşürgeni içün, Yaroslavl şeerniñ mudafaa komiteti adından, 1942 senesi, mayıs 31,-dep yazılğan edi.
Şundan soñ Ahmethannı cenkniñ eñ mesuliyetli, telükeli uçastkalarına yollap başladılar. Uçucı ise er yerde misilsiz qaramanlıqlar kostere edi.
O, Or qapıda duşman Heynkelini urıp tüşüre, benzin yuklü planerni yaqa, Aqyar ustünde duşmannıñ eki samalyotını urıp tüşüre, gece avına çıqıp, aqiqiy ava razvedkacısı ekenini isbatlay.
Amethan aqqında arbiy publitsist N. Kostin şoyle yaza: Bir kun Amethan Sultannı polk komandiri polkovnik Şestakov çağırıp, oña, muim emiyeti olğan perepravanı qorçalamaqñı avale ete. Gvardiyalı kapitan Amethan Sultan kunü bir gruppa samalyotnen pereprava rayonına uçıp kele. Ava açıq. Yer yahşı korüne. Olar dört biñ beş yuz metr yukseklikke koterileler. Saat on birde uç gruppa duşman samalyotı Azav deñizi taraftan perepravağa taba uçıp keteyatqanını koreler. Eñ ogde yigirmi dane Heynkel-III, olarnıñ artından yigirmi dane Yu-88 ve kene yigirmi dane Heynkel III kete. Faşist bombardmanları endi perepravağa yaqınlaşayatqanda Amethannıñ komandası ucüm etip başlay. Bir kereden dört Heynkelni urıp tüşüreler. Duşman esini toplap, ucümge keçeyatqanda, Amethan uçünci gruppanıñ komandiri, uçuci Safonovdan haber ala. Onıñ samalyotınıñ motorı bozulğan. Amethan oña:
-Aerodromğa qayt!-dep emir bere. Şu arada duşman samalyotlarından kene bir gruppa daa peyda ola. Amethan ve Pavel Golovaçov, de töpeden, de aşağıdan ucüm etip, eki Yunkersni daa urıp tüşüre. Uyken leytenant Borisov da bir Yunkersni urıp tüşüre. Duşmannıñ altmış samalyotından iç biri perepravağa bomba taşlap olamay, qaçıp keteler. Boyleliknen Amethan yolbaşçılığında uçqan altı şain-Borisov, Golovaçov, Malkov, Safonov, Logkiy ve Amethannıñ ozü sayı ceetten on kere çoq olğan duşman uçaqlarınıñ on fayızını urıp tüşüreler, qalğanlarını ise keri qaçmağa mecbur eteler. Bu uruşta bizim tek bir samalyotımız zararlana, lakin o da oz yerimizge barıp qona.
Aqşam gvardiyalı polkta arbiy ava quvetleriniñ komandanı general Hrükin Amethanğa şoyle dey:
-Sen Sovetler Birligi Qaramanı unvanına layıq bir adamsıñ, ukümet saña bu yuksek unvannı berecegine men eminim, sağ ol, qaraman!
Aradan bir ay keçken soñ-1943 senesi avgust 24-te SSSR(SSCB) Yuqarı Şurasınıñ Prezidiumı Amethan Sultanğa Sovetler Birliginiñ Qaramanı unvanını berüv aqqında Ferman çıqardı.
Qırımtatar cenkçileriniñ qaramanlıqları ve cesürlikleri aqqında o vaqıtta gazetalarda deerlik er kun yazıla edi. Mesela Krasnıy Krım gazetası 1943 senesi sentyabr 24 sanında Tatar halqınıñ oğul ve qızları degen maqale basıp çıqardı. Aşağıda onı olğanı kibi ketiremiz:
Bugun biz yurtdaşımız, Qızıl Ordunıñ şanlı cenkçisi, qırıcı aviatsiyanıñ gvardiyalı kapitanı, Sovetler Birliginiñ Qaramanı Amethan Sultannıñ qaramanane işleri aqqındaki bildirüvni basamız.
Amethan Sultan Alupka şeerinde-kuneşli Qırımnıñ işte bu acayip, dülber koşesinde yaşadı ve terbiyelendi. Tatar halqınıñ sadıq oğlu Ulu Vatan cenkiniñ ilk kunlerinden başlap nemse-faşist basqıncılarını amansız qırdı.
Onıñ acayip cesürlikleri aqqında kitaplar yazmaq mumkün. Qorqu bilmez qartal Amethan Sultan nemse oña ucüm etkenini beklep oturmay. Onıñ ozü duşmannı araştırıp tapa ve ateşin sovet vatanperverine has cesürliknen faşistlerge ucüm ete ve olarnı yoq ete.
Olar cenk başlanğandan berli faşistlerniñ 40 samalyotını urıp tüşürdiler. Tek Taranrog içün olğan soñki uruşlarda Amethan Sultannıñ ozü duşmannıñ 11 samalyotunu urıp tüşürdi.
Sovet ukümeti batır tatarnı qayd etti. Onıñ koküsini Lenin, Qızıl Bayraq, Qızıl Yıldız ordenleri yaraştıra. SSSR(SSCB) Yuqarı Şurası Prezidiumınıñ Fermanınen 1943 senesi avgust 24-te Amethan Sultanğa Sovetler Birliginiñ Qaramanı unvanı berildi.
Qızıl Orduda boyle qaraman tatarlar az degiller. Qırımtatar halqınıñ biñlernen eñ yahşı oğulları Sovetler Birligindeki rus ve diger halqlarnen qol-qolğa berip, ozüniñ umumiy duşmanı olğan nemse-faşist basqıncılarına qarşı qorqu bilmeyip kureşe. Qızıl Ordu saflarında, partizan otryadlarında tatar halqınıñ oğul ve qızları ruslarnen bir safta oz Vatanınıñ azatlığı ve mustaqilligini qaramanlarca imaye etip faşistlerni amansız yoq etmekteler.
Qızıl Ordu duşmanğa amansız darbe endirmekte Bizim şanlı cenkçilerimiz keniş cebe boylap Dneprge yaqınlaylar. Taman ve Temrük, Melitopol (Qızıl Yar) ve Zaporoje, Kiyev ve Dnepropetrovskta cenkler kete. Endi Qırım bosağasında uruşlar barmaqta.
Tatar halqınıñ oğul ve qızları ! Sizniñ nemse qulluğından azat olacaq saatleriñiz yaqınlaşmaqta! Qızıl Orduğa ve partizanlarğa Qırımnı nemse-faşist basqıncılarından temizlemege yardım etiñiz! Nemselerni qorqu bilmez cenkçi, Sovetler Birliginiñ Qaramanı Amethan Sultan döggen kibi dögüñiz!Gitlercilerni(Hitlercilerni) amansız qırıñız! Olarğa şeyleriñizni Qırımdan alıp çıqıp ketmege , sovet adamlarını qulluqqa aydap alıp ketmege yol bermeñiz!
Nemse basqıncılarına olüm!
Krasnıy Krım gazetasınıñ aynı şu sanında Stalin Qartalı-Qaramanğa şan-şerefler! degen, şahsen Amethanğa bağışlanğan aşağıdaki maqale basılğan:
Qırımtatar halqınıñ tarihı sevimli Vatanına sadıq olğan oz oğlanlarınıñ pek çoq qaramanane cesürliklerini bile. Halq bahtı içün kureşte ozüni şuretlendirgen halq şanlı işleri ala bugun halq añında yaşay. Oz omürini qırımtatar halqınıñ eyiallığına bağışlağan yigit Azamat oğlu Alimni hatırlañız. Qaraman ecdatlarımıznıñ şan-şureti bizlerni şimdi de ilhamlandıra. Sovet halqınıñ nemse basqıncılarına qarşı alıp barğan Ulu Vatan cenkinde biñlernen qırımtatar yigitleri iştirak eteler. Olardan biri qırıcı aviatsiyanıñ gvardiyalı kapitanı, qırımtatar batırı Amethan Sultandır. Oña SSSR(SSCB) Yuqarı Şurası Prezidiumınıñ 1943 senesi avgust 24-teki Fermanınen Sovetler Birliginiñ Qaramanı unvanı berildi.
Amethan Sultan faşist basqıncılarına qarşı kureşte aqransız qaramanlıq ve cesürlik kosterdi. Ulu Vatan cenkiniñ ilk kunlerinden başlap qorqu bilmez qartalımız oz dostlarınen birlikte Vatanımıznıñ şan-şerefi ve mustaqilligi içün kureşte 40-tan ziyade nemse samalyotını yoq etti. Taranrog içün kureşte o, 11 duşman samalyotını şahsen ozü yoq etti.
Alupka şeerinde cenübiy yalınıñ kuneş nurları astında doğıp osken cesür yigit, tatar halqınıñ bahtı içün kureşken Amethan Sultan ozüniñ qaraman ecdatlarınıñ sadıq devamcısıdır.
Sovetler Birliginiñ Qaramanı Amethan Sultanğa şan-şerefler! Ulu Vatan cenkiniñ qaramanlarına şan-şerefler!
Gazetanıñ aynı şu sanında VKP(b) Qırım oblast komitetiniñ katibi V.Bulatov, Qırım ASSR (Qırım ASSC) Yuqarı Şurası Prezidiumınıñ Reisi A.Menbariyev ve Qırım ASSR Sovnarkomınıñ reisi İ. Seyfullayevniñ Amethan Sultanğa Sovetler Birliginiñ Qaramanı unvanı berilgeni munasebetinen yollağan tebriknameleri de basılğan.
Stalingrad cebesinde eki taraftan millionlarnen canlı quvet, biñlernen tank ve samalyotlar, çoqtan-çoq diger arbiy tehnika toplandı. Cenkniñ taqdiri çoq ceetten bu yerdeki vaziyetke bağlı olacaq edi. İşte boyle mesuliyetli devirde Amethan Sultan hızmet etken polknı da Stalingradğa yollaylar. Sovet uçucıları pek buyük zorluqlarğa qalsalar da bu yerde kutleviy qaramanlıq numünelerini kosterdiler. Amethan Stalingrad kokünde kostergen ustalıgı, qaramanlıgı ve cesürliginen
pek çoqlarını ayrette qaldırdı.
Sekizinci ava ordusınıñ komandanı general Hrükinniñ teşebbüsinen Stalingrad yaqınlarında aslar polkı meydanğa ketirile. Bu polkqa tüşmek içün eñ azdan duşmannıñ beş samalyotını urıp tüşürmek kerek edi. Amethan bu polkqa birinciler sırasında tüşe. Çünki onıñ esabında bayağı çoq urıp tüşürilgen samalyot bar edi. Çoqqa barmadan Amethannı eskadrilyağa komandir tayin eteler.
Bu cebede Amethan 110 kere ava cenkinde iştiraq etip, şahsen özü 6 ve gruppa olıp 7 samalyotnı urıp tüşüre.
Arbiy Jurnalist, mayor Suçenikov ozüniñ Kok yuzüniñ şorbacısı Amethan oçerkinde şoyle bir levhanı hatırlay:
Stalingradnıñ tütünli kokünde otkerilgen uruşlardan biri Amethannıñ aqılında siñip qaldı. Aqiqaten o keresindeki uruş onıñ içün klassik bir uruş edi.
Ştabdan haber keldi: nemseler muim bir obyektimizni bombalay ekenler. Duşman samalyotlarını yaqalamaq emiri Amethannıñ eskadrilyasına berildi. Komandir birinciler sırasında kokke koterildi ve aytılğan ava yolunen ketti. Onıñ kozüne eki dane, ME-109 samalyotı ilişti. Amethan maşinasını olarğa taraf çevirdi. O, buyük bir suratnen yuqarıdan ve arttan ucüm etti ve... avada qara tütün uzandı. Duşmannıñ bir samalyotı taş kibi yerge avdarıldı.
Amethan bir daa yuqarığa atılıp çıqtı ve ekinci samalyotqa ucüm etti.
Amethan ozüniñ bu sevimli uruş usulını polk komandirinden ogrendi. O, duşmannıñ samalyotını da urıp tüşürdi. Bunıñ episi bir qaç daqqa içinde olıp keçti.
Ulu Vatan cenki yıllarında Amethannıñ adı tillerde destan oldı, efsanege çevirildi. Onıñ ozgün cenk yapuv usulı deysiñizmi, aqılğa yatmağan çezimler tapuvı deysiñizmi, er biri aqqında ilmiy iş, kitaplar yazmaq mumkün.
O, Rostov, Bryansk, Cenübiy- Garp, Stalingrad, Cenüp, 4-inci Ukraina, 3-nci Belorusiye cebelerinde, Qırımnıñ azat etilmesinde iştiraq etti. Soñki yeñişli uruşını Berlin uzerinde keçirdi. O, bundan bir qaç ay evelsi, daa tam aytacaq olsaq 1945 senesi yanvar 18-de Gumbinnen Malvişkin yanında dört biñ metr yukseklikte 25 nemse samalyotına qarşı yañğız özü çıqıp, 3 duşman samalyotını urıp tüşürdi.
Polk komandiri, Sovetler Birliginiñ eki defa Qaramanı, gvardiyalı mayor V.D.Lavrinenkov 1945 senesi aprel ayında Amethannu eñ yüksek mukafatqa-eki defa Sovetler Birliginiñ Qaramanı unvanına taqdim eterek şoyle raport yazğan edi:
Amethan Sultan arqadaş cebelerde cesürlik ve qaramanlıq numünelerini kosterdi. Ava uruşını alıp barmaq ustalığını tolusınen ogrengen bu ala dereceli qırıcı uçucı polkımıznıñ eñ yahşı aslarından biri adını yapqan işlerinen qazandı. Samalyotnı canbazlıqnen idare etken, onıñ taktik ustünliklerinden bilip faydanlanğan, gitlerci uçucılarınıñ zayıf taraflarını yahşı bilgen , duşman tahnikasınıñ zarar ketirilebilecek yerlerini ogrenip alğan Amethan Sultan duşman ustünden 30 ava uruşında yeñdi. Nemse tutıp alıcılarına qarşı kureşte cesürlik ve qaramanlıq kostergeni, 603 defa muvafaqiyetnen uruş uçuşlarında galip çıqqanı şahsen ozü duşmannıñ 30 samalyotını ve gruppanen alınıp barılğan ava uruşlarında 19 samalyotını urıp tüşürgeni içün Amethan Sultan arqadaş eki defa Sovetler Birliginiñ Qaramanı unvanı berilmesine degerlidir
Amethan Sultan Ulu Vatan cenkiniñ başından soñuna qadar iştiraq etip, 603 cenkaver uçuş yapıp, 130 ava uruşında iştiraq etip. şahsen ozü- 30 ve gruppa olıp cenkleşkende-19 faşist samalyot(uçaq)ını tüşürdi. Eki defa Sovyetler Birliginiñ Qaramanı altın yıldızlarınen, uç Lenin ordeni, beş Qızıl Bayraq, Aleksandr Nevskiy, I dereceli Vatan cenki, Qızıl Yıldız, Urmet Belgisi ordenleri, on medalnen mukafatlandı, ekinci dereceli Devlet Mukafatınıñ laureatı, SSSR(SSCB)'de nam qazanğan sınavcı- uçucı.
Bundan tamam otuz dört yıl evelsi hızmet borcunı eda etkende facialı elak olmağan olsa Amethan Sultan bu yıl ozüniñ 85 yıllığını qayd etecek edi. Şimdiki vaqıt içün o qartlıq degil. Oña daa nice yıllar yaşamaq işlemek mumkün edi.
Amma doğma istidatlı, cesür, yorğunlıq bilmegen adamlarnıñ ekserisi teessüf ki, çoq yaşamaylar.
Ahmethan Sultan memleketimizde belli olğan evleri qarılğaç yuvaçıqları kibi dağlar eteginde yerleşken Alupka şeerçiginde 1920 senesi dünyağa keldi. Aqmescitte FZOda tasil aldı, soñra parovoz deposında ustağa şegirt oldı. Lakin o uçmaq arzusınen yaşay edi. Şu sebepten Aqmescitteki şimdi endi Amethan Sultan adını taşığan aeroklubğa qatnap, oqumağa başladı. Onı bitirgen soñ arbiy uçucı olmaq istegi onı Qaçıdaki aviatsiya oquv yurtuna alıp keldi. Bir yıl mında tasil alğan soñ yigirmi yaşında qırıcı uçucı oldı. Bu-cenk başlanmasından bir sene evel edi. Oquvını bitirgen Amethannı memleketimizniñ batıda yerleşken arbiy ava qısımlarından biri-4.nci qırıcı aviapolkqa yolladılar.
Ebet, tınç kunlerde başqa, cenk kunlerinde başqa. Faşistler memleketimizge ucüm etken soñ, bir yıl devamında Amethan ava cenki usullarını ogrendi, menimsedi, demek mumkün. O, qaradaki duşman askerlerini, maşina ve tanklarını, arbiy bazalarını bombalay edi. Lakin endi 170 kere arbiy vazifenen kokke koterilgenine, bir yıldan berli cenkleşkenine baqmadan o daa bir dane bile duşman samalyotını urıp tüşürmegen edi. Bunıñ içüno, siladaş dostları ogünde qolaysızlana, olar da sırası kelgende Ahmethannı tişlep ala ediler.
Niayet, Amethanğa ozüni kosterecek kun keldi. Bu, 1942 senesi mayıs 31 kunü oldı. O vaqıtta Amethan Moskva civarında yerleşken cebe aerodromlarından birinde hızmet eterek, nevbetçilik yapa edi. O, emir alğan daqqada avağa koterilmege azır.
Amethannı tañ maalinde: Trevoga! Kokte duşman! degen komanda ayaqqa tursattı. Amethan ve onı ozğarıp baracaq uçucı A.Strukov kendi samalyotlarına taba aşıqtılar. Maskirovkalarnı alıp taşlap, maşinalarınıñ kabinalarına oturdılar ve ardı-sıra uçuv yolağından ketip, kokke koterildiler. Amma çoqqa barmadan Strukov Amethannen bağlanıp, samalyotınıñ motorı bozulğanını bildirdi.
-Bazağa qayt!- dep emir berdi Amethan ve duşmanğa qarşı yanğız özü ketti. 3000, 4000, 5000, 6000 niayet 7300 metr yukseklikke koterilde ve duşmannıñ Yunkers bombardumanını seçti. İşte şu daqqadan aqiqiy ava cenki başlandı. Amethan bir kere, eki kere, uçünci kere Yunkerske ucüm etti ve onı ardı-sıra qurşunğa tuttı, eyecanlanğanından butün qurşunlarını atıp bitirgenine ozü bile abaylamadı.
Duşman da acemi degil edi. Amethan bu uçucı 1936 senesinden berli Afrika, İtaliya, Frantsiya koklerinde defalarca uruşqanını, o da ava cenki usullarını pek yahşı bilgenini tek soñundan, yerde añladı.
Qısqası Amethan Yunkersni qurşunlap yoq etip olamadı. O ise manovr yapıp ep kete. Neşlesin?
-Taran!-degen fikir keldi aqılına. Ebet bu pek siyrek rastkelgen şey. Boyle vaqıtta ozüñni de telüke astına qoyasıñ. Amma onda tek eki yol qalğan edi. Ya duşmannı oz başına qaldıracaqsıñ, ya da taran yapıp, yani oz samalyotıñnen qaqıştırıp yoq eteceksiñ. Amethan ekinci yolnı seçti. Oz samalyotınen yunkersniñ quyruğına barıp urdı. Uçaq parça-kesek olıp dağıldı. Amma onıñnen beraber Amethannıñ ozü de baş aşağı ketip başladı. Onıñ kozlerine qaranlıq çökti, başı aylanıp, qulaqları tındı. O, bir şeyler etip duşman samolyotına saplanıp qalğan oz uçağını ondan qurtardı ve doğrulaycaq oldı. Samalyot oña boysunmadı, eo vıznen aşağı ketti. Şu vaqıtta paraşütnen sekirip yetiştirdi. Niayet, paraşüt açılıp, serbest ener eken, uzaqta duşman samalyotından sekirip yetiştirgen eki adamnı abayladı. Ebet olar endi qaçıp qurtulamazlar...
Bu ava cenki uçucımıznıñ tercimeiyalında eñ unutılmaycaq bir vaqia olıp qaldı. O aqta soñundan pek çoq yazıldı, aytıldı, talil etildi, ogrenildi.
Turmaay bo etraflarnı bombalap turğan Yunkers bunıñnen oz faaliyetini bitirdi. Onıñ parçalarını toplap, Yaroslavl şeeriniñ ortasındaki meydanğa korgezme etip qoydılar. Şeerni viranelikten qurtarğan Amethan Yaroslavl kokünde kostergen cesüriligi için Lenin ordeninen taqdirlendi, onı şeerniñ fahriy grajdanı etip sayladılar. Şeerniñ mudafaa komiteti tarafından oña takdim etilgen saatniñ ustüne: Qızıl Ordanıñ leytenantı Amethan Sultan arqadaşqa nemse-faşist samalyotını qaramanca urıp tüşürgenini içün, Yaroslavl kokünde kostergen cesürligi içün Lenin ordeninen taqdirlendi, onı şeerniñ fahriy grajdanı etip sayladılar. Şeerniñ mudafaa komiteti tarafından oña taqdim etilgen saatniñ ustüne: Qızıl leytenantı Amethan Sultan arqadaşqa nemse-faşist samalyotını qaramanca urıp tüşürgeni içün, Yaroslavl şeerniñ mudafaa komiteti adından, 1942 senesi, mayıs 31,-dep yazılğan edi.
Şundan soñ Ahmethannı cenkniñ eñ mesuliyetli, telükeli uçastkalarına yollap başladılar. Uçucı ise er yerde misilsiz qaramanlıqlar kostere edi.
O, Or qapıda duşman Heynkelini urıp tüşüre, benzin yuklü planerni yaqa, Aqyar ustünde duşmannıñ eki samalyotını urıp tüşüre, gece avına çıqıp, aqiqiy ava razvedkacısı ekenini isbatlay.
Amethan aqqında arbiy publitsist N. Kostin şoyle yaza: Bir kun Amethan Sultannı polk komandiri polkovnik Şestakov çağırıp, oña, muim emiyeti olğan perepravanı qorçalamaqñı avale ete. Gvardiyalı kapitan Amethan Sultan kunü bir gruppa samalyotnen pereprava rayonına uçıp kele. Ava açıq. Yer yahşı korüne. Olar dört biñ beş yuz metr yukseklikke koterileler. Saat on birde uç gruppa duşman samalyotı Azav deñizi taraftan perepravağa taba uçıp keteyatqanını koreler. Eñ ogde yigirmi dane Heynkel-III, olarnıñ artından yigirmi dane Yu-88 ve kene yigirmi dane Heynkel III kete. Faşist bombardmanları endi perepravağa yaqınlaşayatqanda Amethannıñ komandası ucüm etip başlay. Bir kereden dört Heynkelni urıp tüşüreler. Duşman esini toplap, ucümge keçeyatqanda, Amethan uçünci gruppanıñ komandiri, uçuci Safonovdan haber ala. Onıñ samalyotınıñ motorı bozulğan. Amethan oña:
-Aerodromğa qayt!-dep emir bere. Şu arada duşman samalyotlarından kene bir gruppa daa peyda ola. Amethan ve Pavel Golovaçov, de töpeden, de aşağıdan ucüm etip, eki Yunkersni daa urıp tüşüre. Uyken leytenant Borisov da bir Yunkersni urıp tüşüre. Duşmannıñ altmış samalyotından iç biri perepravağa bomba taşlap olamay, qaçıp keteler. Boyleliknen Amethan yolbaşçılığında uçqan altı şain-Borisov, Golovaçov, Malkov, Safonov, Logkiy ve Amethannıñ ozü sayı ceetten on kere çoq olğan duşman uçaqlarınıñ on fayızını urıp tüşüreler, qalğanlarını ise keri qaçmağa mecbur eteler. Bu uruşta bizim tek bir samalyotımız zararlana, lakin o da oz yerimizge barıp qona.
Aqşam gvardiyalı polkta arbiy ava quvetleriniñ komandanı general Hrükin Amethanğa şoyle dey:
-Sen Sovetler Birligi Qaramanı unvanına layıq bir adamsıñ, ukümet saña bu yuksek unvannı berecegine men eminim, sağ ol, qaraman!
Aradan bir ay keçken soñ-1943 senesi avgust 24-te SSSR(SSCB) Yuqarı Şurasınıñ Prezidiumı Amethan Sultanğa Sovetler Birliginiñ Qaramanı unvanını berüv aqqında Ferman çıqardı.
Qırımtatar cenkçileriniñ qaramanlıqları ve cesürlikleri aqqında o vaqıtta gazetalarda deerlik er kun yazıla edi. Mesela Krasnıy Krım gazetası 1943 senesi sentyabr 24 sanında Tatar halqınıñ oğul ve qızları degen maqale basıp çıqardı. Aşağıda onı olğanı kibi ketiremiz:
Bugun biz yurtdaşımız, Qızıl Ordunıñ şanlı cenkçisi, qırıcı aviatsiyanıñ gvardiyalı kapitanı, Sovetler Birliginiñ Qaramanı Amethan Sultannıñ qaramanane işleri aqqındaki bildirüvni basamız.
Amethan Sultan Alupka şeerinde-kuneşli Qırımnıñ işte bu acayip, dülber koşesinde yaşadı ve terbiyelendi. Tatar halqınıñ sadıq oğlu Ulu Vatan cenkiniñ ilk kunlerinden başlap nemse-faşist basqıncılarını amansız qırdı.
Onıñ acayip cesürlikleri aqqında kitaplar yazmaq mumkün. Qorqu bilmez qartal Amethan Sultan nemse oña ucüm etkenini beklep oturmay. Onıñ ozü duşmannı araştırıp tapa ve ateşin sovet vatanperverine has cesürliknen faşistlerge ucüm ete ve olarnı yoq ete.
Olar cenk başlanğandan berli faşistlerniñ 40 samalyotını urıp tüşürdiler. Tek Taranrog içün olğan soñki uruşlarda Amethan Sultannıñ ozü duşmannıñ 11 samalyotunu urıp tüşürdi.
Sovet ukümeti batır tatarnı qayd etti. Onıñ koküsini Lenin, Qızıl Bayraq, Qızıl Yıldız ordenleri yaraştıra. SSSR(SSCB) Yuqarı Şurası Prezidiumınıñ Fermanınen 1943 senesi avgust 24-te Amethan Sultanğa Sovetler Birliginiñ Qaramanı unvanı berildi.
Qızıl Orduda boyle qaraman tatarlar az degiller. Qırımtatar halqınıñ biñlernen eñ yahşı oğulları Sovetler Birligindeki rus ve diger halqlarnen qol-qolğa berip, ozüniñ umumiy duşmanı olğan nemse-faşist basqıncılarına qarşı qorqu bilmeyip kureşe. Qızıl Ordu saflarında, partizan otryadlarında tatar halqınıñ oğul ve qızları ruslarnen bir safta oz Vatanınıñ azatlığı ve mustaqilligini qaramanlarca imaye etip faşistlerni amansız yoq etmekteler.
Qızıl Ordu duşmanğa amansız darbe endirmekte Bizim şanlı cenkçilerimiz keniş cebe boylap Dneprge yaqınlaylar. Taman ve Temrük, Melitopol (Qızıl Yar) ve Zaporoje, Kiyev ve Dnepropetrovskta cenkler kete. Endi Qırım bosağasında uruşlar barmaqta.
Tatar halqınıñ oğul ve qızları ! Sizniñ nemse qulluğından azat olacaq saatleriñiz yaqınlaşmaqta! Qızıl Orduğa ve partizanlarğa Qırımnı nemse-faşist basqıncılarından temizlemege yardım etiñiz! Nemselerni qorqu bilmez cenkçi, Sovetler Birliginiñ Qaramanı Amethan Sultan döggen kibi dögüñiz!Gitlercilerni(Hitlercilerni) amansız qırıñız! Olarğa şeyleriñizni Qırımdan alıp çıqıp ketmege , sovet adamlarını qulluqqa aydap alıp ketmege yol bermeñiz!
Nemse basqıncılarına olüm!
Krasnıy Krım gazetasınıñ aynı şu sanında Stalin Qartalı-Qaramanğa şan-şerefler! degen, şahsen Amethanğa bağışlanğan aşağıdaki maqale basılğan:
Qırımtatar halqınıñ tarihı sevimli Vatanına sadıq olğan oz oğlanlarınıñ pek çoq qaramanane cesürliklerini bile. Halq bahtı içün kureşte ozüni şuretlendirgen halq şanlı işleri ala bugun halq añında yaşay. Oz omürini qırımtatar halqınıñ eyiallığına bağışlağan yigit Azamat oğlu Alimni hatırlañız. Qaraman ecdatlarımıznıñ şan-şureti bizlerni şimdi de ilhamlandıra. Sovet halqınıñ nemse basqıncılarına qarşı alıp barğan Ulu Vatan cenkinde biñlernen qırımtatar yigitleri iştirak eteler. Olardan biri qırıcı aviatsiyanıñ gvardiyalı kapitanı, qırımtatar batırı Amethan Sultandır. Oña SSSR(SSCB) Yuqarı Şurası Prezidiumınıñ 1943 senesi avgust 24-teki Fermanınen Sovetler Birliginiñ Qaramanı unvanı berildi.
Amethan Sultan faşist basqıncılarına qarşı kureşte aqransız qaramanlıq ve cesürlik kosterdi. Ulu Vatan cenkiniñ ilk kunlerinden başlap qorqu bilmez qartalımız oz dostlarınen birlikte Vatanımıznıñ şan-şerefi ve mustaqilligi içün kureşte 40-tan ziyade nemse samalyotını yoq etti. Taranrog içün kureşte o, 11 duşman samalyotını şahsen ozü yoq etti.
Alupka şeerinde cenübiy yalınıñ kuneş nurları astında doğıp osken cesür yigit, tatar halqınıñ bahtı içün kureşken Amethan Sultan ozüniñ qaraman ecdatlarınıñ sadıq devamcısıdır.
Sovetler Birliginiñ Qaramanı Amethan Sultanğa şan-şerefler! Ulu Vatan cenkiniñ qaramanlarına şan-şerefler!
Gazetanıñ aynı şu sanında VKP(b) Qırım oblast komitetiniñ katibi V.Bulatov, Qırım ASSR (Qırım ASSC) Yuqarı Şurası Prezidiumınıñ Reisi A.Menbariyev ve Qırım ASSR Sovnarkomınıñ reisi İ. Seyfullayevniñ Amethan Sultanğa Sovetler Birliginiñ Qaramanı unvanı berilgeni munasebetinen yollağan tebriknameleri de basılğan.
Stalingrad cebesinde eki taraftan millionlarnen canlı quvet, biñlernen tank ve samalyotlar, çoqtan-çoq diger arbiy tehnika toplandı. Cenkniñ taqdiri çoq ceetten bu yerdeki vaziyetke bağlı olacaq edi. İşte boyle mesuliyetli devirde Amethan Sultan hızmet etken polknı da Stalingradğa yollaylar. Sovet uçucıları pek buyük zorluqlarğa qalsalar da bu yerde kutleviy qaramanlıq numünelerini kosterdiler. Amethan Stalingrad kokünde kostergen ustalıgı, qaramanlıgı ve cesürliginen
pek çoqlarını ayrette qaldırdı.
Sekizinci ava ordusınıñ komandanı general Hrükinniñ teşebbüsinen Stalingrad yaqınlarında aslar polkı meydanğa ketirile. Bu polkqa tüşmek içün eñ azdan duşmannıñ beş samalyotını urıp tüşürmek kerek edi. Amethan bu polkqa birinciler sırasında tüşe. Çünki onıñ esabında bayağı çoq urıp tüşürilgen samalyot bar edi. Çoqqa barmadan Amethannı eskadrilyağa komandir tayin eteler.
Bu cebede Amethan 110 kere ava cenkinde iştiraq etip, şahsen özü 6 ve gruppa olıp 7 samalyotnı urıp tüşüre.
Arbiy Jurnalist, mayor Suçenikov ozüniñ Kok yuzüniñ şorbacısı Amethan oçerkinde şoyle bir levhanı hatırlay:
Stalingradnıñ tütünli kokünde otkerilgen uruşlardan biri Amethannıñ aqılında siñip qaldı. Aqiqaten o keresindeki uruş onıñ içün klassik bir uruş edi.
Ştabdan haber keldi: nemseler muim bir obyektimizni bombalay ekenler. Duşman samalyotlarını yaqalamaq emiri Amethannıñ eskadrilyasına berildi. Komandir birinciler sırasında kokke koterildi ve aytılğan ava yolunen ketti. Onıñ kozüne eki dane, ME-109 samalyotı ilişti. Amethan maşinasını olarğa taraf çevirdi. O, buyük bir suratnen yuqarıdan ve arttan ucüm etti ve... avada qara tütün uzandı. Duşmannıñ bir samalyotı taş kibi yerge avdarıldı.
Amethan bir daa yuqarığa atılıp çıqtı ve ekinci samalyotqa ucüm etti.
Amethan ozüniñ bu sevimli uruş usulını polk komandirinden ogrendi. O, duşmannıñ samalyotını da urıp tüşürdi. Bunıñ episi bir qaç daqqa içinde olıp keçti.
Ulu Vatan cenki yıllarında Amethannıñ adı tillerde destan oldı, efsanege çevirildi. Onıñ ozgün cenk yapuv usulı deysiñizmi, aqılğa yatmağan çezimler tapuvı deysiñizmi, er biri aqqında ilmiy iş, kitaplar yazmaq mumkün.
O, Rostov, Bryansk, Cenübiy- Garp, Stalingrad, Cenüp, 4-inci Ukraina, 3-nci Belorusiye cebelerinde, Qırımnıñ azat etilmesinde iştiraq etti. Soñki yeñişli uruşını Berlin uzerinde keçirdi. O, bundan bir qaç ay evelsi, daa tam aytacaq olsaq 1945 senesi yanvar 18-de Gumbinnen Malvişkin yanında dört biñ metr yukseklikte 25 nemse samalyotına qarşı yañğız özü çıqıp, 3 duşman samalyotını urıp tüşürdi.
Polk komandiri, Sovetler Birliginiñ eki defa Qaramanı, gvardiyalı mayor V.D.Lavrinenkov 1945 senesi aprel ayında Amethannu eñ yüksek mukafatqa-eki defa Sovetler Birliginiñ Qaramanı unvanına taqdim eterek şoyle raport yazğan edi:
Amethan Sultan arqadaş cebelerde cesürlik ve qaramanlıq numünelerini kosterdi. Ava uruşını alıp barmaq ustalığını tolusınen ogrengen bu ala dereceli qırıcı uçucı polkımıznıñ eñ yahşı aslarından biri adını yapqan işlerinen qazandı. Samalyotnı canbazlıqnen idare etken, onıñ taktik ustünliklerinden bilip faydanlanğan, gitlerci uçucılarınıñ zayıf taraflarını yahşı bilgen , duşman tahnikasınıñ zarar ketirilebilecek yerlerini ogrenip alğan Amethan Sultan duşman ustünden 30 ava uruşında yeñdi. Nemse tutıp alıcılarına qarşı kureşte cesürlik ve qaramanlıq kostergeni, 603 defa muvafaqiyetnen uruş uçuşlarında galip çıqqanı şahsen ozü duşmannıñ 30 samalyotını ve gruppanen alınıp barılğan ava uruşlarında 19 samalyotını urıp tüşürgeni içün Amethan Sultan arqadaş eki defa Sovetler Birliginiñ Qaramanı unvanı berilmesine degerlidir
7 Eylül 2009 Pazartesi
''Salğır''- Balalar İçün-Vetanımız-Qırım-Venera Bekirova
''Salğır''- Balalar İçün-Vetanımız-Qırım
Vetanımıznıñ adı Qırım. O pek dülber ve acayip bir yer. Qırım-yarımada, onıñ uç tarafı suv: şarqtan Azav deñizniñ, garpta ve cenüpte ise Qara deñizniñ tuzlu suvları. Şimalde Qırımnı qaranen Orqapı bağlay. Orqapı pek tar yer, belki şunıñ içün Qırım evel-ezelden ada, dep adlandırılğan edi. Masallarda, efsanelerde, şiirlerde oña Yeşil Ada, Qırım Adası dey ediler.
Qırım kiçkene olsa da, onıñ çeşit türlü biribirine oşamağan yerleri bar: keniş çöller, yuksek çıtırman dağlar ve temiz qumlu, sıcaq yalıboyu. Çöllerde evel zamanlarda at yılqıları otlağan, adamlar ayvan beslep yaşağanlar. Şimdi anda altın aşlıq tarlarları yerleşe. Dağlarda çeşit terekler: emen, qavaq, aqqayın, bik, yuvez; çegerler: itburun, burülgen, qızılçıq, fındıq, dolana; otlar ve çeçekler: baqayapraq, qıcıtqan, mamateke, peyğamber dögmesi, aqbardaq, melevşeler ose. Kiyik ayvanlar pek çoq degil. Qaraca, sığın, muflon-eñ balaban soylarıdır. Ondan gayrı tilki, tavşan, sansar, yer yumran ve başqa ayvançıqlar bar. Quşlarnıñ ise adı bar, sayısı yoq. Ozenlerde ve deñizlerde balıqlar yalday.
Qırımda qayda baqsañ-bağçalıq. Alma, armut, şeftali, erik, kiraz, vişne, ayva, nar, incir pişe, sergilerde yüzüm ballana. Bunı Qırımnıñ halqı asrağan. Eñ qadimiy zamanlardan başlap Qırımda adamlar yaşağan. Şimdi de olarnıñ yaşağan qobaları, eski ve endi bozuq şeerleri ve qaleleri tapıla. Olar Qırımnıñ tek zenginliklerinden faydalanmay, tabiatnı seve ve saqlay ediler.
Ecdatlarımıznıñ bazıları koylerde, digerleri, şeerlerde yaşağan. Eski şeerler bulardır: Kerç, Kefe, Sudaq, Eski Qırım, Bağçasaray, Qarasuvbazar, Cankoy, Kezlev, Aqmescid, Yalta, Aluşta, Aqyar.
Qırımnıñ eñ qıymetli şeyi-avası ve deñizidir. Olar sağlıqqa pek faydalıdır. Onıñ içün mında butün memleketlerden adamlar raatlanmağa, sağlığını tüzetmege, Qara deñizniñ şıfalı suvlarında yaldamağa keleler.
Qırım-bizim Vetanımız. Biz onıñ daa pek guzel ve zengin olmasına tırışmaq kerekmiz.
Venera Bekirova
Vetanımıznıñ adı Qırım. O pek dülber ve acayip bir yer. Qırım-yarımada, onıñ uç tarafı suv: şarqtan Azav deñizniñ, garpta ve cenüpte ise Qara deñizniñ tuzlu suvları. Şimalde Qırımnı qaranen Orqapı bağlay. Orqapı pek tar yer, belki şunıñ içün Qırım evel-ezelden ada, dep adlandırılğan edi. Masallarda, efsanelerde, şiirlerde oña Yeşil Ada, Qırım Adası dey ediler.
Qırım kiçkene olsa da, onıñ çeşit türlü biribirine oşamağan yerleri bar: keniş çöller, yuksek çıtırman dağlar ve temiz qumlu, sıcaq yalıboyu. Çöllerde evel zamanlarda at yılqıları otlağan, adamlar ayvan beslep yaşağanlar. Şimdi anda altın aşlıq tarlarları yerleşe. Dağlarda çeşit terekler: emen, qavaq, aqqayın, bik, yuvez; çegerler: itburun, burülgen, qızılçıq, fındıq, dolana; otlar ve çeçekler: baqayapraq, qıcıtqan, mamateke, peyğamber dögmesi, aqbardaq, melevşeler ose. Kiyik ayvanlar pek çoq degil. Qaraca, sığın, muflon-eñ balaban soylarıdır. Ondan gayrı tilki, tavşan, sansar, yer yumran ve başqa ayvançıqlar bar. Quşlarnıñ ise adı bar, sayısı yoq. Ozenlerde ve deñizlerde balıqlar yalday.
Qırımda qayda baqsañ-bağçalıq. Alma, armut, şeftali, erik, kiraz, vişne, ayva, nar, incir pişe, sergilerde yüzüm ballana. Bunı Qırımnıñ halqı asrağan. Eñ qadimiy zamanlardan başlap Qırımda adamlar yaşağan. Şimdi de olarnıñ yaşağan qobaları, eski ve endi bozuq şeerleri ve qaleleri tapıla. Olar Qırımnıñ tek zenginliklerinden faydalanmay, tabiatnı seve ve saqlay ediler.
Ecdatlarımıznıñ bazıları koylerde, digerleri, şeerlerde yaşağan. Eski şeerler bulardır: Kerç, Kefe, Sudaq, Eski Qırım, Bağçasaray, Qarasuvbazar, Cankoy, Kezlev, Aqmescid, Yalta, Aluşta, Aqyar.
Qırımnıñ eñ qıymetli şeyi-avası ve deñizidir. Olar sağlıqqa pek faydalıdır. Onıñ içün mında butün memleketlerden adamlar raatlanmağa, sağlığını tüzetmege, Qara deñizniñ şıfalı suvlarında yaldamağa keleler.
Qırım-bizim Vetanımız. Biz onıñ daa pek guzel ve zengin olmasına tırışmaq kerekmiz.
Venera Bekirova
Noğaynıñ Adağı-Memet Nuzet
Noğaynıñ Adağı-Memet Nuzet
Acılıqtan qaytqanda bay bir noğay
Parohodda pek yaman dalğağa oğray.
Avdarıla curegi, döne başı.
Tüşe cerge burçaqday kozüniñ yaşı.
Pek tartışıp qusqanda, adaqlar aday,
Dey: qırq qoyum sadaqa, tek qurtar huday.
Aytqan sözüm iç yutmam, erdirmen men,
Hayrat içün qurarman bşr celtirmen.
Coq-colağan bedava tartsınlar un,
Cağarları yoqlarğa berermen odun.
Borcğa tükyan açarman, bedava furun,
Saña dep, mevlam, aytaman içimniñ sırın.
Süyer qulıñ, mollağa cabayım bir ton,
Adaqlarım etmesem , qatseñ et soñ.
Ayt, şu yavur deñizgei quturmasın.
Men garipni oldürip oturmasın.
Alla başım, bedenim, cureçigim,
Sabiylerim, evladım, Zoreçigim.
Neçün çıqtım men, matüv, oz koyimden,
Keşke olüm çıqqaydı cıllı uyümden.
Yavaş-yavaş cel tına, eksiy dalğa,
Noğay garip, kelip bir aruv alğa
Dey: tükyanı, furunı boştır onıñ,
Mollağa da ne şikãr cartı tonıñ.
Al bir cartı celtirmen qataytayım,
Bedava, dep onı elge nasıl aytayım?
Degeniñday tirmenci tapıla qoymaz,
Tapılsa da az şeynen qarnı toymaz.
Aman-esen qurtulıp kelsem bir kun,
Şu qırq qoynıñ otuzın çalmaq mumkün.
Otuz deymen, til taya, on deycekmen,
Yoq, pıçaqnı beş qoyğa silteycekmen.
Parohod da yaqınlap cete çetke,
Noğay kozün pek tikip skele betke
Dey: ey, mevlam, qurbannıñ birisi ceter.
Etken kişi hayratnı şaytıp eter.
Yanaşqan soñ parohod çetke cetip,
Noğay çıqa er kesni ziy-çuv etip.
Dey: aldatıp Tañrını derya keçtim.
Endi alay adaqtan men vazgeçtim.
1926 s.
Acılıqtan qaytqanda bay bir noğay
Parohodda pek yaman dalğağa oğray.
Avdarıla curegi, döne başı.
Tüşe cerge burçaqday kozüniñ yaşı.
Pek tartışıp qusqanda, adaqlar aday,
Dey: qırq qoyum sadaqa, tek qurtar huday.
Aytqan sözüm iç yutmam, erdirmen men,
Hayrat içün qurarman bşr celtirmen.
Coq-colağan bedava tartsınlar un,
Cağarları yoqlarğa berermen odun.
Borcğa tükyan açarman, bedava furun,
Saña dep, mevlam, aytaman içimniñ sırın.
Süyer qulıñ, mollağa cabayım bir ton,
Adaqlarım etmesem , qatseñ et soñ.
Ayt, şu yavur deñizgei quturmasın.
Men garipni oldürip oturmasın.
Alla başım, bedenim, cureçigim,
Sabiylerim, evladım, Zoreçigim.
Neçün çıqtım men, matüv, oz koyimden,
Keşke olüm çıqqaydı cıllı uyümden.
Yavaş-yavaş cel tına, eksiy dalğa,
Noğay garip, kelip bir aruv alğa
Dey: tükyanı, furunı boştır onıñ,
Mollağa da ne şikãr cartı tonıñ.
Al bir cartı celtirmen qataytayım,
Bedava, dep onı elge nasıl aytayım?
Degeniñday tirmenci tapıla qoymaz,
Tapılsa da az şeynen qarnı toymaz.
Aman-esen qurtulıp kelsem bir kun,
Şu qırq qoynıñ otuzın çalmaq mumkün.
Otuz deymen, til taya, on deycekmen,
Yoq, pıçaqnı beş qoyğa silteycekmen.
Parohod da yaqınlap cete çetke,
Noğay kozün pek tikip skele betke
Dey: ey, mevlam, qurbannıñ birisi ceter.
Etken kişi hayratnı şaytıp eter.
Yanaşqan soñ parohod çetke cetip,
Noğay çıqa er kesni ziy-çuv etip.
Dey: aldatıp Tañrını derya keçtim.
Endi alay adaqtan men vazgeçtim.
1926 s.
30 Ağustos 2009 Pazar
13 Aralık 1917 Kırım Anayasası-Noman Çelebi Cihan
13 Aralık 1917 Kırım Anayasası-Noman Çelebi Cihan
Çelebi Cihan, Cafer Seydahmet ve Cafer Ablayev tarafından azırlanıp Kurultay'nıñ teşkerüvine ve kabulına sunıldı. 18 maddeliktir. 13 Aralık 1917'de kabul etildi.
1.Kurultay er milletniñ öz milli iradesimen milli hayatını kurması ilkesini kabul eter.
2.Er milletniñ milli hayatını düzenlegen kanunlarnı yapmasıman milli işlerni kişilerniñ arzusından ziyade milli iradege uygun bir şekilde cürsetilmesi temin etilecegi üşün, Tatar milletiniñ de ebediyetkeşik özin hayatını özin iradesimen kurabilmesi üşün serbes, gizli, eşit ve dogrıdan dogrıga bütün milletniñ (kadın ve erkek) oyıman saylangan Vekiller Meclisiniñ devamını kabul eter.
3.Kurultay, hayat ve ruhı milletten tuvgan ve ancak onıñ deñişmesimen deñişken kanunlarnıñ sosyal ömirde berimli bolalacaklarını kabul etkeni üşün, Vekiller Meclisiniñ üş senede bir saylanmasını bek kerekli sayar.
Tembiye 1-Kurultay, memleketniñ bugünki sarsıntılı halinde Vekiller Meclisiniñ saylanmasını büyük zorlıklarman karşılaşacagına inanganı üşün, Kurultay üyelerini bir sene boyunca Parlament'ni meydanga ketirmelerini kabul eter.
Tembiye 2-Kurultay, Tatar Parlament'iniñ beşmen yedi biñ candan bir vekil saylanıp meydanga kelmesini kabul eter.
4. Vekiller Meclisiniñ sıradan toplantıları özleri tarafından tayin etilir. Büyük önemi bolgan toplantılar ise Parlament üylerniñ üşte birinin başkanlıktan resmiy yoldan istemelerimen toplanır.
5.Tatar Parlament üyesi er türli saldırıdan korunır ve askerlik mecburiyeti bar bolsa, askerlik borcından bagışlanır.
6.Vekiller Meclisi Tatar Milletiniñ ilmiy, diniy, adliy, askeriy, siyasiy işlerine ve kerekken hallerde ticariy, zirayi, maliy ve sanayi işlermen ilgili kanunlarnı yapmakman vazifelidir. Vekiller Meclisinde er şube üşün özel komisyeler ayrılacaktır.
7-Kurultay, kanun yapma küşiniñ, icra (işlerni kördirme) küşiniñ, adliye küşiniñ er biriniñ tam bagımsızlıgını ve milliy idarede er şubeniñ öz bölimlerinde tam yetkilerge saip bolganlarını kabu leter.
Tembiye 1-Kurultay, Milliy İdare Üyeleri Kurullarını kabul eter.
Tembiye 2-Kurultay, bütün Müdürlüklerge(Bakanlıklarga) birer Müdür (Bakan) saylanması ilkesini kabul etse de, kerekli hallerde bir Müdürniñ (Bakan'nıñ) eki Müdürlükke (Bakanlık'ka) saylanması ve er Müdürniñ (Bakan'nıñ) Müdürler(Bakanlar) Kurulı kararıman vazifelerinde birbirleriniñ yerini tutalmalarını kabul eter.
8.Tatar milletiniñ milliy işleriniñ düzenli bir şekilde idaresi üşün milliy işleriniñ er şubesine ayrı kanunlar kerekkeni gibi, olarga ayrı bölimler de kerektir.
Tatar Milliy İdaresi: Maarif(Egitim), Diniye, Maliye ve Vakıf, Adliye, Tışarkı İşler ve Başmüdürlük (Başbakanlık) bölümlerinden meydanga kelir.
a) Maarif (Egitim) İdaresi: Bütün milliy mektep, medrese ve Kırım Yaliy Cumhuriyetine baylı teoretik ve tehnik bilim ocaklarıman Tatar Milleti arasında bolacak ilişkilerni tayin eter ve saylangan ilmiy teşkilatman barabar ilim ocaklarınıñ özerkligi ilkesine tayanıp karar yazıları azırlar.
b)Diniye İdaresi:Tatar milletiniñ hayatıman ilgili bolgan inanışlarga ve ibadetke ait diniy meselelerde Muhammediy şeriatka uygun kararlarnıñ ve tuyuruvlarıñ berilmesi ve yerine ketirilmesimen vazifelidir.
c)Maliye ve Vakıf İdaresi: Bütün milliy bergilerini toplamak ve bütün Milli İdareniñ bütçesini azırlap Vekiller Meclisiniñ aldına ketirmekmen vazifelidir. Maliye idaresinde, vakıflarnıñ yükselmesini temin etecek ve vakıf köylerinde yaşagan Tatarlarıñ ekonomik hayatlarını tüzetecek şarelerni azırlaycak bir şube tabıldırılacaktır.
Tembiye- Kurultay, Tatar Milliy İdaresi masraflarını temin etmek üşün Parlament'niñ kabul etken ilkelerine köre milliy bergiler alınmasını kabul eter.
d) Adliye İdaresi: Tatar milletiniñ, aklarıman ilgili davalarını em İslam şeriatına, em Tatar adet ve sosyal hayatına köre körmekmen vazifelidir. Bo sebepten Müftilik orunı köterilip yerine Adliye Müdürlügi (Bakanlıgı) kurulır.
e)Tışarkı İşler İdaresi: Tatar milletiniñ kasaba ve köy teşkilatıman bolgan ilişkilerini, askerlik mecburiyeti bolgan zamanda askeriy hayatına ait işlerni ve başka milletlermen bolgan siyasiy, medeniy, ekonomik, sosyal ilişkilerini düzenliycek ve cürsetecek şubeleri bolacaktır.
f) Milliy İdare Başkanlıgı (Başbakanlık): Bütün Milliy İdare kolları üşün temel bolsın dep tertip etilgen kanunlarnıñ uygulanışını teşkermek ve bütüm Milliy İdarede yaşatacagı aheñkmen onı bir milliy maksatka dogrı cönetmekmen vazifelidir.
9. Tatar Milliy İdaresiniñ kollarından er biri öz böliminiñ kanun taslaklarını azırlap Vekiller Meclisiniñ onayına sunmaga mecburdur.
10. Milliy İdare kollarınıñ başkanları, yani icra küşi, vekiller meclisiniñ ekseriyetniñ güvenini kazangan bir Milliy İdare Başkanı tarafından Vekiller Meclisi üyelerinden saylanırlar ve Vekiller Meclisiniñ ekseriyetiniñ oylarıman berilgen güvenmen vazifelerini yapalır ve sadece Parlament'ke karşı sorumlı bolırlar.
11.Vekiller Meclisi, millet vekilleriniñ dörtte biriniñ ve on kişiden eksik bolmamak şartıman, er partiniñ istegimen, Milliy İdareden ve icra küşinden er zaman aşıklamalar istemek akkına saiptir.
12. Kurultay, er ilniñ idare şekli, anda yaşagan yaliyniñ mutlak ekseriyetinñ körişlerini canlandırgan dört ilkege köre saylangan Kurucu Meclisniñ berecegi kararlarman belli bolacagını kabul etkeni üşün, Kırım İdare şekliniñ ancak Kırımlılar Kuruvcı Meclisi tarafından halletilecegini kabul eter ve Tatar Parlament'ini eñ kıska bir zamanda Kırım Kuruvcı Meclisiniñ toplanmasını temin etmekmen vazifeli sayar.
13.Kurultay, Kırımlılar Kuruvcı Meclisi toplangan soñra memleketiñ hayatıman ilgili ekonomik, maliy, siyasiy kanunlarnıñ, toprak meselesiniñ ve milletler ilişkileriniñ ancak Kırımlılar Kurucı Meclisi tarafından halletilmesini tanır.
14.Kurultay, Kırım siyasiy hayatına dair kayerde bir hüküm berilecek bolsa, oyerde Kırımlılar Kuruvcı Meclisiniñ Kırım'ıñ idare şekline dair berecegi kararını ve Kırım Vekiller Meclisiniñ sözi etilgen meselelerde bergen hükmüni bildirmek üşün vekiller cibermesini tanır.
15.Tatar Kurultay'ı, er bölgeniñ er barış konferansında diplomatlarnıñ kararlarından ziyade oyerlerde yaşagan milletlerniñ oyıman kaderleriniñ halletilmesi ilkesini kabul etkeni üşün, barışman alakadar bolgan bölgeleriñ ve milletler vekilleriniñ barış ve er türlü konferanslarga kabul etilmelerini ister.
16.Kurultay, em sosyal hayatta yaşatılması şart bolgan şahıs, barınak, söz,vicdan ,birlik kurma, toplanma, basın, grev hürriyetlerini ve hayat güvencesini temin üşün ve em azınlıkta bolgan milletlerniñ milliy, siyasiy aklarıman Kurultay tarafından Tatar milliy hayatınıñ temelleri dep kabul etilgen anayasanıñ sadece yaliy cumhuriyetimen yaşatılacagına inanganı üşün, Kırım Yaliy Cumhuriyeti ilkesini kabul ve ilan eter.
17.Kurultay, Kırım'da Tatarlar arasında bolgan mırzalık, beylik, çelebiylik, duhovnıylık, dvoryanlık, knyazlık, meşçanlık, poselyanlık gibi unvanlarnı geşersiz ilan eter.
18.Kurultay insanlarnıñ eşitlik ilkesini kabul etkeni üşün, kadınlarnıñ da erkeklermen barabar aynı aklarga saip bolganlarını dogrılar ve bo eşitlik ilkesi akkında bir kanun yapılmasını Vekiller Meclisine avale eter.
Çelebi Cihan, Cafer Seydahmet ve Cafer Ablayev tarafından azırlanıp Kurultay'nıñ teşkerüvine ve kabulına sunıldı. 18 maddeliktir. 13 Aralık 1917'de kabul etildi.
1.Kurultay er milletniñ öz milli iradesimen milli hayatını kurması ilkesini kabul eter.
2.Er milletniñ milli hayatını düzenlegen kanunlarnı yapmasıman milli işlerni kişilerniñ arzusından ziyade milli iradege uygun bir şekilde cürsetilmesi temin etilecegi üşün, Tatar milletiniñ de ebediyetkeşik özin hayatını özin iradesimen kurabilmesi üşün serbes, gizli, eşit ve dogrıdan dogrıga bütün milletniñ (kadın ve erkek) oyıman saylangan Vekiller Meclisiniñ devamını kabul eter.
3.Kurultay, hayat ve ruhı milletten tuvgan ve ancak onıñ deñişmesimen deñişken kanunlarnıñ sosyal ömirde berimli bolalacaklarını kabul etkeni üşün, Vekiller Meclisiniñ üş senede bir saylanmasını bek kerekli sayar.
Tembiye 1-Kurultay, memleketniñ bugünki sarsıntılı halinde Vekiller Meclisiniñ saylanmasını büyük zorlıklarman karşılaşacagına inanganı üşün, Kurultay üyelerini bir sene boyunca Parlament'ni meydanga ketirmelerini kabul eter.
Tembiye 2-Kurultay, Tatar Parlament'iniñ beşmen yedi biñ candan bir vekil saylanıp meydanga kelmesini kabul eter.
4. Vekiller Meclisiniñ sıradan toplantıları özleri tarafından tayin etilir. Büyük önemi bolgan toplantılar ise Parlament üylerniñ üşte birinin başkanlıktan resmiy yoldan istemelerimen toplanır.
5.Tatar Parlament üyesi er türli saldırıdan korunır ve askerlik mecburiyeti bar bolsa, askerlik borcından bagışlanır.
6.Vekiller Meclisi Tatar Milletiniñ ilmiy, diniy, adliy, askeriy, siyasiy işlerine ve kerekken hallerde ticariy, zirayi, maliy ve sanayi işlermen ilgili kanunlarnı yapmakman vazifelidir. Vekiller Meclisinde er şube üşün özel komisyeler ayrılacaktır.
7-Kurultay, kanun yapma küşiniñ, icra (işlerni kördirme) küşiniñ, adliye küşiniñ er biriniñ tam bagımsızlıgını ve milliy idarede er şubeniñ öz bölimlerinde tam yetkilerge saip bolganlarını kabu leter.
Tembiye 1-Kurultay, Milliy İdare Üyeleri Kurullarını kabul eter.
Tembiye 2-Kurultay, bütün Müdürlüklerge(Bakanlıklarga) birer Müdür (Bakan) saylanması ilkesini kabul etse de, kerekli hallerde bir Müdürniñ (Bakan'nıñ) eki Müdürlükke (Bakanlık'ka) saylanması ve er Müdürniñ (Bakan'nıñ) Müdürler(Bakanlar) Kurulı kararıman vazifelerinde birbirleriniñ yerini tutalmalarını kabul eter.
8.Tatar milletiniñ milliy işleriniñ düzenli bir şekilde idaresi üşün milliy işleriniñ er şubesine ayrı kanunlar kerekkeni gibi, olarga ayrı bölimler de kerektir.
Tatar Milliy İdaresi: Maarif(Egitim), Diniye, Maliye ve Vakıf, Adliye, Tışarkı İşler ve Başmüdürlük (Başbakanlık) bölümlerinden meydanga kelir.
a) Maarif (Egitim) İdaresi: Bütün milliy mektep, medrese ve Kırım Yaliy Cumhuriyetine baylı teoretik ve tehnik bilim ocaklarıman Tatar Milleti arasında bolacak ilişkilerni tayin eter ve saylangan ilmiy teşkilatman barabar ilim ocaklarınıñ özerkligi ilkesine tayanıp karar yazıları azırlar.
b)Diniye İdaresi:Tatar milletiniñ hayatıman ilgili bolgan inanışlarga ve ibadetke ait diniy meselelerde Muhammediy şeriatka uygun kararlarnıñ ve tuyuruvlarıñ berilmesi ve yerine ketirilmesimen vazifelidir.
c)Maliye ve Vakıf İdaresi: Bütün milliy bergilerini toplamak ve bütün Milli İdareniñ bütçesini azırlap Vekiller Meclisiniñ aldına ketirmekmen vazifelidir. Maliye idaresinde, vakıflarnıñ yükselmesini temin etecek ve vakıf köylerinde yaşagan Tatarlarıñ ekonomik hayatlarını tüzetecek şarelerni azırlaycak bir şube tabıldırılacaktır.
Tembiye- Kurultay, Tatar Milliy İdaresi masraflarını temin etmek üşün Parlament'niñ kabul etken ilkelerine köre milliy bergiler alınmasını kabul eter.
d) Adliye İdaresi: Tatar milletiniñ, aklarıman ilgili davalarını em İslam şeriatına, em Tatar adet ve sosyal hayatına köre körmekmen vazifelidir. Bo sebepten Müftilik orunı köterilip yerine Adliye Müdürlügi (Bakanlıgı) kurulır.
e)Tışarkı İşler İdaresi: Tatar milletiniñ kasaba ve köy teşkilatıman bolgan ilişkilerini, askerlik mecburiyeti bolgan zamanda askeriy hayatına ait işlerni ve başka milletlermen bolgan siyasiy, medeniy, ekonomik, sosyal ilişkilerini düzenliycek ve cürsetecek şubeleri bolacaktır.
f) Milliy İdare Başkanlıgı (Başbakanlık): Bütün Milliy İdare kolları üşün temel bolsın dep tertip etilgen kanunlarnıñ uygulanışını teşkermek ve bütüm Milliy İdarede yaşatacagı aheñkmen onı bir milliy maksatka dogrı cönetmekmen vazifelidir.
9. Tatar Milliy İdaresiniñ kollarından er biri öz böliminiñ kanun taslaklarını azırlap Vekiller Meclisiniñ onayına sunmaga mecburdur.
10. Milliy İdare kollarınıñ başkanları, yani icra küşi, vekiller meclisiniñ ekseriyetniñ güvenini kazangan bir Milliy İdare Başkanı tarafından Vekiller Meclisi üyelerinden saylanırlar ve Vekiller Meclisiniñ ekseriyetiniñ oylarıman berilgen güvenmen vazifelerini yapalır ve sadece Parlament'ke karşı sorumlı bolırlar.
11.Vekiller Meclisi, millet vekilleriniñ dörtte biriniñ ve on kişiden eksik bolmamak şartıman, er partiniñ istegimen, Milliy İdareden ve icra küşinden er zaman aşıklamalar istemek akkına saiptir.
12. Kurultay, er ilniñ idare şekli, anda yaşagan yaliyniñ mutlak ekseriyetinñ körişlerini canlandırgan dört ilkege köre saylangan Kurucu Meclisniñ berecegi kararlarman belli bolacagını kabul etkeni üşün, Kırım İdare şekliniñ ancak Kırımlılar Kuruvcı Meclisi tarafından halletilecegini kabul eter ve Tatar Parlament'ini eñ kıska bir zamanda Kırım Kuruvcı Meclisiniñ toplanmasını temin etmekmen vazifeli sayar.
13.Kurultay, Kırımlılar Kuruvcı Meclisi toplangan soñra memleketiñ hayatıman ilgili ekonomik, maliy, siyasiy kanunlarnıñ, toprak meselesiniñ ve milletler ilişkileriniñ ancak Kırımlılar Kurucı Meclisi tarafından halletilmesini tanır.
14.Kurultay, Kırım siyasiy hayatına dair kayerde bir hüküm berilecek bolsa, oyerde Kırımlılar Kuruvcı Meclisiniñ Kırım'ıñ idare şekline dair berecegi kararını ve Kırım Vekiller Meclisiniñ sözi etilgen meselelerde bergen hükmüni bildirmek üşün vekiller cibermesini tanır.
15.Tatar Kurultay'ı, er bölgeniñ er barış konferansında diplomatlarnıñ kararlarından ziyade oyerlerde yaşagan milletlerniñ oyıman kaderleriniñ halletilmesi ilkesini kabul etkeni üşün, barışman alakadar bolgan bölgeleriñ ve milletler vekilleriniñ barış ve er türlü konferanslarga kabul etilmelerini ister.
16.Kurultay, em sosyal hayatta yaşatılması şart bolgan şahıs, barınak, söz,vicdan ,birlik kurma, toplanma, basın, grev hürriyetlerini ve hayat güvencesini temin üşün ve em azınlıkta bolgan milletlerniñ milliy, siyasiy aklarıman Kurultay tarafından Tatar milliy hayatınıñ temelleri dep kabul etilgen anayasanıñ sadece yaliy cumhuriyetimen yaşatılacagına inanganı üşün, Kırım Yaliy Cumhuriyeti ilkesini kabul ve ilan eter.
17.Kurultay, Kırım'da Tatarlar arasında bolgan mırzalık, beylik, çelebiylik, duhovnıylık, dvoryanlık, knyazlık, meşçanlık, poselyanlık gibi unvanlarnı geşersiz ilan eter.
18.Kurultay insanlarnıñ eşitlik ilkesini kabul etkeni üşün, kadınlarnıñ da erkeklermen barabar aynı aklarga saip bolganlarını dogrılar ve bo eşitlik ilkesi akkında bir kanun yapılmasını Vekiller Meclisine avale eter.
Vatan!-Dedim...-Ayşe Kokiyeva
Vatan!-Dedim...-Ayşe Kokiyeva
-Vatan!-dedim,
Uzaqlardan
Deñiz teprendi,
Yuvezlerniñ
Pıtağından
Yapraqlar endi.
-Vatan!-dedim,
Soqur çoqraq
Aciz iñledi,
Hor halqımnıñ
Aizarın
Orman diñledi.
-Vatan!-dedim,
Yaylalarda
Koz açtı çoqraq.
Yer yarıldı,
Car başında
Omradı topraq.
-Vatan!-dedim,
Dağ, taş, qırlar
Garq oldı nurğa.
Keçmiş dönip,
Tilge kirdi
Qavalnen zurna.
-Vatan!-dedim,
Ayırğan kim
Ve yurttan quvğan?..
-Tek Rabbime
Buyük imdat,
Tilegim, duvam.
-Vatan!-dedim,
Bar mevcudat
Canlandı şu an.
Halqıñ qayta
Saña, Vatan,
Arttırıp iman!
1990
-Vatan!-dedim,
Uzaqlardan
Deñiz teprendi,
Yuvezlerniñ
Pıtağından
Yapraqlar endi.
-Vatan!-dedim,
Soqur çoqraq
Aciz iñledi,
Hor halqımnıñ
Aizarın
Orman diñledi.
-Vatan!-dedim,
Yaylalarda
Koz açtı çoqraq.
Yer yarıldı,
Car başında
Omradı topraq.
-Vatan!-dedim,
Dağ, taş, qırlar
Garq oldı nurğa.
Keçmiş dönip,
Tilge kirdi
Qavalnen zurna.
-Vatan!-dedim,
Ayırğan kim
Ve yurttan quvğan?..
-Tek Rabbime
Buyük imdat,
Tilegim, duvam.
-Vatan!-dedim,
Bar mevcudat
Canlandı şu an.
Halqıñ qayta
Saña, Vatan,
Arttırıp iman!
1990
25 Ağustos 2009 Salı
Bir Koşe Otmek-Seitumer Emin
Bir Koşe Otmek-Seitumer Emin
Apansızdan, geceley, afat qoptı koyümde.
Kopekler sesinden, dağlar-taşlar iñledi.
Parlaq yıldızlar söndiler, Allanıñ koksünde.
Aziz analar ağladı... Yer ve kok diñledi.
Yolğa çıqtım men de, o gece, oksüz alımda.
Qısmetim qaldı bu aqşam evimde-soframda.
Bir koşe otmek, soğan ve tuz cartı torbamda.
Gençligim, gogercinlerim qaldılar sofada.
Yolda,
çoqraq başında, aşadım otmegimni.
Uzaq oldı tuvğan evimden çıqqan yollar.
İç unutmam başıma kelgen belalarnı, endi,
Endi keçse de o kunden çoq ve çoq yıllar.
Bu uzaq yollar esimni aldılar başımdan.
Otmegim ve tuzum qalmadı torbamda.
Kuyük, quru parçalar qaldı çoqraq başında.
Çarıqlarım teşildiler, çaqıl-taşlardan.
O kunden soñ, nice baarler kelip-keçtiler.
Nice qarlı-boranlı, afatlı geceler...
Gurbetlikte analar zeerli suvlar içtiler.
Lakin, esimde,
Bir koşe otmek,
Gogercinler...
Bekabad, 1948 s.
Apansızdan, geceley, afat qoptı koyümde.
Kopekler sesinden, dağlar-taşlar iñledi.
Parlaq yıldızlar söndiler, Allanıñ koksünde.
Aziz analar ağladı... Yer ve kok diñledi.
Yolğa çıqtım men de, o gece, oksüz alımda.
Qısmetim qaldı bu aqşam evimde-soframda.
Bir koşe otmek, soğan ve tuz cartı torbamda.
Gençligim, gogercinlerim qaldılar sofada.
Yolda,
çoqraq başında, aşadım otmegimni.
Uzaq oldı tuvğan evimden çıqqan yollar.
İç unutmam başıma kelgen belalarnı, endi,
Endi keçse de o kunden çoq ve çoq yıllar.
Bu uzaq yollar esimni aldılar başımdan.
Otmegim ve tuzum qalmadı torbamda.
Kuyük, quru parçalar qaldı çoqraq başında.
Çarıqlarım teşildiler, çaqıl-taşlardan.
O kunden soñ, nice baarler kelip-keçtiler.
Nice qarlı-boranlı, afatlı geceler...
Gurbetlikte analar zeerli suvlar içtiler.
Lakin, esimde,
Bir koşe otmek,
Gogercinler...
Bekabad, 1948 s.
24 Ağustos 2009 Pazartesi
Abibulla Odabaş Ayatı ve faaliyetine dair bazı malümatlar-Cemile Asanova
Abibulla Odabaş Ayatı ve faaliyetine dair bazı malümatlar-Cemile Asanova
Abibulla Odabaş (edebiy lağabı Timurcan, Çatırtavlı) edebiyat ve maarif saasında yapqan salmaqlı işleri ile medeniyetimiz tarihında belli yer tuta. O, 1881 senesi Aluşta rayonınıñ Korbekul koyünde, Odabaş Abdureşid efendiniñ qorantasında doğdı. Qorantadaki yedi balanıñ eñ buyügi Bekir, eñ kuçügi Abibulla olğan Şarapçılıq ve tütünciliknen oğraşqan Abdureşid efendi balalarınıñ er birini oqutmağa çare tapqan.
Abibulla tirnekliknen oquy. Bir yıl içinde Qurannı ogrene. 1913 senesi Mekkege yollanıla. (A.Odabaşnıñ oğlu Çora-Batır ağanıñ hatırlavlarına kore, babasından bir tüs olaraq qalğan yeşil sarıq saqlanılıp kelingen. Boyle sarıq acılıqqa barğanlarğa berilgen. bu sarıq 1930 senesi kulak olaraq koçüvleri vaqtında gayıp olğan).
Abibulla Odabaş Mekkeden Qırımğa qaytmayıp, Stambulğa kete ve andaki darulfununlardan birine oqumağa kire. O, mındaki Qırımlı sohtalar ve talebeler ile tanışa. Şu gençler tarafından çıqarılğan, Yaş Tatar yazıları adlı elyazma jurnalınıñ azası ola. Belli alimimiz Usein Kurkçi maña A.Odabaş aqqında yazıp yollağan hatırlavında: 1913 senesi Stambulda oquğan Qırımlı studentler tarafından yazılıp neşir etilgen, Yaş Tatar yazıları toplamında A.Odabaşnıñ İsmail Bey Gasprinskiyğe bağışlap yazğan Ulu Babay şiiri bar edi. Bu meraqlı toplamda Çelebi Cihannıñ Qarılğaçlar Duası kibi acayip ikayesi, Bekir Çoban-zadeniñ Anañ qayda? adlı poeması olğanını hatırlayım,-dep yaza.
Qartayıp, çalışmağa alı qalmağan Abdureşid efendi Stambulda oquğan oğluna maddiy yardım kosterip olamağanı içün, onıñ buyük oğlu Bekir qardaşına yardım etip tura. Lakin Abibulla olarnıñ yardımınen sıñırlanmayıp, ozü de qolundan kelgenine kore, kunüni keçirmek içün ozüne iş tapa. O, mındaki panayırlarda caillerge mektüp yazmağa yardım ete, darulfununlarğa oqumağa kirecek arqadaşlarğa repetitorlıq yapa. O, şoyle çeşit usullarnen para tapıp, oz oquvını devam ettire.
1917 senesi Abibulla Odabaş Qırımğa qayta. Onıñ neşircilik faaliyeti de tamam şu sene başlana. Onıñ muarirligi altında Yeşil Ada adlı gayet qıymetli jurnal çıqıp başlay. Bu kuçük acimli jurnalnıñ omüri pek qısqa olsa da, (maddiy yetişmemezliklerden otrü) anda qıymetli bediiy eserler derc etilgeni aqqında malümatlar bar.
Yeşil Ada jurnalını azırlamağa Abibulla Odabaşnıñ qadını- Ayşe Hanım Milkaminoviçniñ yardımı çoq tiygen. Bu aqta olarnıñ oğlu Çora-Batır ağa meraqnen hatırlay. Ayşe Hanım Milkaminoviç litva tatarlarından olıp, bilgili qorantada terbie alğan. Ozü eser yazmasa da, eserler aqqında belli bir fikir yürutmek qabiliyetine malik olğan Ayşe hanımnıñ qocasına yardımı çoq toqunğan.
Yeşil Ada jurnalı 1917 senesinden ta 1920 senesine qadar neşir olunğan. 1921 senesi Abibulla Odabaş yañı jurnal çıqaruv meselesinen çapa-çapqalay ve, niayet, Bilgi adlı jurnalnıñ çıqarılmasına nail ola. Yeşil Ada jurnalı bizim kungece saqlanılıp yetişmegen olsa da, bir vaqıtlar andan koçürilip alınğan bazı bir şiirler Ferğanada yaşağan ocapçe Revide Gafarovada bar. Bilgi jurnalınıñ asıl nushaları ve kopiyaları Moskvadaki Lenin adına ve diger buyuk kitaphanelerde bulunmaqtadır. Bu jurnalda A.Giraybay, Ş.Bektore, U. İpçi kibi acayip şair ve yazıcılarımıznıñ ilk bediy tecribeleri derc olunğan.
1925 senesi Aqmescitte Oquv işleri serlevalı buyük kolemli bir jurnal neşir oluna başlay. Jurnalnıñ baş redaktorı-Maarif İşleri Komissarı Usein Baliç ile Halq Komissariatınıñ ilmiy katibi- Abibulla Odabaş basılacaq materiallarnı diqqatnen kozden keçireler. Şu jurnalnıñ ozünde Abibulla Odabaş İş Mektebi 1925 s. Mekteplerde imla ve arif meselesi (1925 s.) İmla meselesi etrafında (1926 s.) kibi bir sıra acayip maqaleleri basılğan.
Bibliografik malümatlarğa kore, olarda til, elifbe, şive diger meselelerge ayrıca diqqat etilgen. Aynı şı meselelerge ait maqalelerde Bakuda, Qazanda çıqqan kitaplar aqqında da malümatlar, türkologlar sezdleri ve kongressleri hususında haberler bildirile.
Abibulla Odabaşnıñ publitsistikasına ait bibliografik kartotekalarğa nazar taşlasaq, onı meraqlandırğan mevzulardan biri daa pedagogika meseleleri olğanını koremiz. Onıñ pedagogikanen bağlı fikirleri Bakuda açılmış mektepler (1925 s.)i Oca arqadaşlara (1925 s.) kibi maqalelerde beyan olunğan.
Abibulla Odabaş yigirminci seneleri metodik risaleler ustünde de çoq çalışa. Bu risalelerniñ adlarını yazıcınıñ oğlu Çora-Batır ağa Moskvadaki Lenin adına kitaphaneniñ Himkide bulunğan filialından araştırıp tapqan. Yigirminci seneleri neşir olunğan Qırımtatar oquv kitaplarınıñ adlarını oquyıcılarımıznıñ diqqatına teklif etemiz: Türk-tatar tili 1928 s. (A.Odabaş ve Umer Acı-Asan); Tatar tili, Türk Tatar tili 4-5 sınıflar içün, 1924 s. Oquv kitabı 1924 s. (A.Odabaş ve Umer Acı-Asan); Rukovodstvo dlya izuçeniya krımskotatarskovo yazıka (A.Odabaş ve İ.Kaya). Bu risale uç defa, yani 1924, 1925, 1926 seneleri neşir olunğan. Anda, kitapnıñ Kiriş qısmında tilimiz ve onıñ inkişaf yolları aqqında meraqlı izaatlar bar. Derslikniñ başında ise Qırımtatar tilini tez ogrenüv yolları kosterilgen.
Yigirminci seneleri yazıcınıñ yaratıcılığı yukseldi. Şimdilik elimizde onıñ tek Qarılğaç, Balqurtçıqlar, Ey Çatır tav kibi şiirleri, Unutmaycaq (1923 s.) ikayesi olsa da, Usein Kurkçi ve Çora-Batır ağanıñ aytqanlarına kore, Abibulla Odabaşnıñ edebiy eserleri daa bar. Olarnı aramaq ve tapmaq kerek. Çora-Batır ağa tapqan Ya tüşse, Oy suvuq yaramay, Qışta, Çalışır ve oqurmız, Yapraqlar sarardı, Yunus Qırmısqa , Oz kozüm, Beyram ayı kibi eserler balalar içün yazılğandır.
1928 senesi A.Odabaş Veli İbrahimovnıñ işi-nen yaqalanıp, Mosqvada Butırka türmesinde bir qaç vaqıt yata. 1934 senesi o, qorantasınen korüşe. Şundan soñ, qorantası Orta Asiyağa koçip kete. 1937 senesi Ayşe hanım kocası vefat etkeni aqqında haber ala. Amma ala daa bu kungece bu hususta iç bir türlü resmiy haber yoq. Bunıñ içün de, onıñ ilmiy bibliografiyasını yazğanlar çoq yañı malümatlarğa rastkele bileler.
Revide Gafarovanıñ yardımı ile tapılıp alınğan Abibulla Odabaşnıñ Qarılğaç şiirine diqqat eteyik. Bu şiir oktyabr dörtte, 1920 senesi Yeşil Ada jurnalında derc olunğan soñ, bizim kundelik matbuatımızda daa basılmadı.
Qarılğaç
Sevinç kele, kelse guzel qarılğaç,
Kel, qarılğaç,
Kel de, baar yolun aç!
Yuzler kule, kule dünya
Sen kulseñ.
Kel, qarılğaç, kel de,bizge
Bahıt saç!
Kel, evçigiñ yasa bizim saçaqqa,
Korgenleriñ
Türkülernen ayt, yırla.
Ayt qarılğaç,
Qalmağanmı dünyada
Tınç yaşağan
Yeşil, kuçük bir ada?!
Yoqsa, er yer canlarnı şay yaqamı?
Qızıl qanlar
Er yaqtan şay aqamı?
Qayda barsañ, ayt, qarılğaç,
Yolnı aç!
Bu zavallı yureklerge Umüt saç!
1920 senesi yazılğan şiir. Tamam şu vaqıtta Qırım yarım adasında deşetli uruşlar korüginde biñlernen insanlarnıñ qanları töküle. İnsan omüriniñ qıymetli olmağan bu hışımlı kunlerde şair barışıqnı arzulay.
Şairniñ Ey, Çatır tav! şiirinde çöl şivesi elementleri çoqluqnı teşkil ete:
Başında bir oba halq cuvuqlı-catlı,
Cuvurvı şunday, turuşı azamatlı.
Tumansırap asretiñ tobeñde tütey,
Qaytarmı eken dep, kozüñ bunlar kutey.
Tarqamazmı, tumanıñ ey, Çatır tav!
Garip başıñ yetmezmi, o kunge sav?
U.Kurkçi bu edip aqqında şoyle yaza: A. Odabaşnıñ, menim fikirimce, yapqan eñ muim işlerinden biri-bizim edebiy tilimizde (nesirde) israrlı ve devamlı surette yerli Qırımtatar halq şiveleri esasında yazılğan eserlerniñ numünesini bermekten ibarettir.
Usein Kurkçi A.Odabaşnıñ Avcılar adlı ikayesi olğanı aqqında da hatırlap şoyle yaza: 1926 senesiniñ soñu, 1927 seneniñ başlarında A.Odabaş Aqmescitteki kvartirasında maña yañı yazğan ikayesini oquğan edi. İkayeniñ sujeti hatırımda yoq. Lakin bu eser o vaqıt maña olduqça teren tesir etkenini daa unutamayım. Amma bu ikayeniñ bir yerde basılğanı aqqında bilmeyim.
Abibulla Odabaşnıñ Unutmaycaq ikayesi açlıq mevzusında yazılğandır. Açlıq mevzusı yigirminci seneleri bir çoq Qırımtatar yazıcılarnıñ icadında aks olundı. Muellif Unutmaycaq ikayesinde açlıq mevzusını Esmaçıqnıñ taqdiri vastasınen aça. Eserdeki vaqialar bir qaç kun içinde olıp keçe. İkayeniñ sujet yolağını ise, esasen hatırlavlar ve dialoglar teşkil ete. Esmaçıqnıñ duyguları buyük ustalıqnen kosterile. Yaşar dudunıñ ve Esmaçıqnıñ ozüne layıq laqırdı tilleri bar. Qaramanlarğa hususiy til berilüvi ile muellif olarnıñ obrazlarını mukemmelleştire.
Boylece, inqilap ve iñqilaptan soñki devirde Abibulla Odabaş Qırımtatar edebiy tiliniñ şekillenmesinde buyük rol oynağanını koremiz. Onıñ maqale ve risaleleri bugun de halqımız içün buyük bir hazinedir.
Abibulla Odabaş (edebiy lağabı Timurcan, Çatırtavlı) edebiyat ve maarif saasında yapqan salmaqlı işleri ile medeniyetimiz tarihında belli yer tuta. O, 1881 senesi Aluşta rayonınıñ Korbekul koyünde, Odabaş Abdureşid efendiniñ qorantasında doğdı. Qorantadaki yedi balanıñ eñ buyügi Bekir, eñ kuçügi Abibulla olğan Şarapçılıq ve tütünciliknen oğraşqan Abdureşid efendi balalarınıñ er birini oqutmağa çare tapqan.
Abibulla tirnekliknen oquy. Bir yıl içinde Qurannı ogrene. 1913 senesi Mekkege yollanıla. (A.Odabaşnıñ oğlu Çora-Batır ağanıñ hatırlavlarına kore, babasından bir tüs olaraq qalğan yeşil sarıq saqlanılıp kelingen. Boyle sarıq acılıqqa barğanlarğa berilgen. bu sarıq 1930 senesi kulak olaraq koçüvleri vaqtında gayıp olğan).
Abibulla Odabaş Mekkeden Qırımğa qaytmayıp, Stambulğa kete ve andaki darulfununlardan birine oqumağa kire. O, mındaki Qırımlı sohtalar ve talebeler ile tanışa. Şu gençler tarafından çıqarılğan, Yaş Tatar yazıları adlı elyazma jurnalınıñ azası ola. Belli alimimiz Usein Kurkçi maña A.Odabaş aqqında yazıp yollağan hatırlavında: 1913 senesi Stambulda oquğan Qırımlı studentler tarafından yazılıp neşir etilgen, Yaş Tatar yazıları toplamında A.Odabaşnıñ İsmail Bey Gasprinskiyğe bağışlap yazğan Ulu Babay şiiri bar edi. Bu meraqlı toplamda Çelebi Cihannıñ Qarılğaçlar Duası kibi acayip ikayesi, Bekir Çoban-zadeniñ Anañ qayda? adlı poeması olğanını hatırlayım,-dep yaza.
Qartayıp, çalışmağa alı qalmağan Abdureşid efendi Stambulda oquğan oğluna maddiy yardım kosterip olamağanı içün, onıñ buyük oğlu Bekir qardaşına yardım etip tura. Lakin Abibulla olarnıñ yardımınen sıñırlanmayıp, ozü de qolundan kelgenine kore, kunüni keçirmek içün ozüne iş tapa. O, mındaki panayırlarda caillerge mektüp yazmağa yardım ete, darulfununlarğa oqumağa kirecek arqadaşlarğa repetitorlıq yapa. O, şoyle çeşit usullarnen para tapıp, oz oquvını devam ettire.
1917 senesi Abibulla Odabaş Qırımğa qayta. Onıñ neşircilik faaliyeti de tamam şu sene başlana. Onıñ muarirligi altında Yeşil Ada adlı gayet qıymetli jurnal çıqıp başlay. Bu kuçük acimli jurnalnıñ omüri pek qısqa olsa da, (maddiy yetişmemezliklerden otrü) anda qıymetli bediiy eserler derc etilgeni aqqında malümatlar bar.
Yeşil Ada jurnalını azırlamağa Abibulla Odabaşnıñ qadını- Ayşe Hanım Milkaminoviçniñ yardımı çoq tiygen. Bu aqta olarnıñ oğlu Çora-Batır ağa meraqnen hatırlay. Ayşe Hanım Milkaminoviç litva tatarlarından olıp, bilgili qorantada terbie alğan. Ozü eser yazmasa da, eserler aqqında belli bir fikir yürutmek qabiliyetine malik olğan Ayşe hanımnıñ qocasına yardımı çoq toqunğan.
Yeşil Ada jurnalı 1917 senesinden ta 1920 senesine qadar neşir olunğan. 1921 senesi Abibulla Odabaş yañı jurnal çıqaruv meselesinen çapa-çapqalay ve, niayet, Bilgi adlı jurnalnıñ çıqarılmasına nail ola. Yeşil Ada jurnalı bizim kungece saqlanılıp yetişmegen olsa da, bir vaqıtlar andan koçürilip alınğan bazı bir şiirler Ferğanada yaşağan ocapçe Revide Gafarovada bar. Bilgi jurnalınıñ asıl nushaları ve kopiyaları Moskvadaki Lenin adına ve diger buyuk kitaphanelerde bulunmaqtadır. Bu jurnalda A.Giraybay, Ş.Bektore, U. İpçi kibi acayip şair ve yazıcılarımıznıñ ilk bediy tecribeleri derc olunğan.
1925 senesi Aqmescitte Oquv işleri serlevalı buyük kolemli bir jurnal neşir oluna başlay. Jurnalnıñ baş redaktorı-Maarif İşleri Komissarı Usein Baliç ile Halq Komissariatınıñ ilmiy katibi- Abibulla Odabaş basılacaq materiallarnı diqqatnen kozden keçireler. Şu jurnalnıñ ozünde Abibulla Odabaş İş Mektebi 1925 s. Mekteplerde imla ve arif meselesi (1925 s.) İmla meselesi etrafında (1926 s.) kibi bir sıra acayip maqaleleri basılğan.
Bibliografik malümatlarğa kore, olarda til, elifbe, şive diger meselelerge ayrıca diqqat etilgen. Aynı şı meselelerge ait maqalelerde Bakuda, Qazanda çıqqan kitaplar aqqında da malümatlar, türkologlar sezdleri ve kongressleri hususında haberler bildirile.
Abibulla Odabaşnıñ publitsistikasına ait bibliografik kartotekalarğa nazar taşlasaq, onı meraqlandırğan mevzulardan biri daa pedagogika meseleleri olğanını koremiz. Onıñ pedagogikanen bağlı fikirleri Bakuda açılmış mektepler (1925 s.)i Oca arqadaşlara (1925 s.) kibi maqalelerde beyan olunğan.
Abibulla Odabaş yigirminci seneleri metodik risaleler ustünde de çoq çalışa. Bu risalelerniñ adlarını yazıcınıñ oğlu Çora-Batır ağa Moskvadaki Lenin adına kitaphaneniñ Himkide bulunğan filialından araştırıp tapqan. Yigirminci seneleri neşir olunğan Qırımtatar oquv kitaplarınıñ adlarını oquyıcılarımıznıñ diqqatına teklif etemiz: Türk-tatar tili 1928 s. (A.Odabaş ve Umer Acı-Asan); Tatar tili, Türk Tatar tili 4-5 sınıflar içün, 1924 s. Oquv kitabı 1924 s. (A.Odabaş ve Umer Acı-Asan); Rukovodstvo dlya izuçeniya krımskotatarskovo yazıka (A.Odabaş ve İ.Kaya). Bu risale uç defa, yani 1924, 1925, 1926 seneleri neşir olunğan. Anda, kitapnıñ Kiriş qısmında tilimiz ve onıñ inkişaf yolları aqqında meraqlı izaatlar bar. Derslikniñ başında ise Qırımtatar tilini tez ogrenüv yolları kosterilgen.
Yigirminci seneleri yazıcınıñ yaratıcılığı yukseldi. Şimdilik elimizde onıñ tek Qarılğaç, Balqurtçıqlar, Ey Çatır tav kibi şiirleri, Unutmaycaq (1923 s.) ikayesi olsa da, Usein Kurkçi ve Çora-Batır ağanıñ aytqanlarına kore, Abibulla Odabaşnıñ edebiy eserleri daa bar. Olarnı aramaq ve tapmaq kerek. Çora-Batır ağa tapqan Ya tüşse, Oy suvuq yaramay, Qışta, Çalışır ve oqurmız, Yapraqlar sarardı, Yunus Qırmısqa , Oz kozüm, Beyram ayı kibi eserler balalar içün yazılğandır.
1928 senesi A.Odabaş Veli İbrahimovnıñ işi-nen yaqalanıp, Mosqvada Butırka türmesinde bir qaç vaqıt yata. 1934 senesi o, qorantasınen korüşe. Şundan soñ, qorantası Orta Asiyağa koçip kete. 1937 senesi Ayşe hanım kocası vefat etkeni aqqında haber ala. Amma ala daa bu kungece bu hususta iç bir türlü resmiy haber yoq. Bunıñ içün de, onıñ ilmiy bibliografiyasını yazğanlar çoq yañı malümatlarğa rastkele bileler.
Revide Gafarovanıñ yardımı ile tapılıp alınğan Abibulla Odabaşnıñ Qarılğaç şiirine diqqat eteyik. Bu şiir oktyabr dörtte, 1920 senesi Yeşil Ada jurnalında derc olunğan soñ, bizim kundelik matbuatımızda daa basılmadı.
Qarılğaç
Sevinç kele, kelse guzel qarılğaç,
Kel, qarılğaç,
Kel de, baar yolun aç!
Yuzler kule, kule dünya
Sen kulseñ.
Kel, qarılğaç, kel de,bizge
Bahıt saç!
Kel, evçigiñ yasa bizim saçaqqa,
Korgenleriñ
Türkülernen ayt, yırla.
Ayt qarılğaç,
Qalmağanmı dünyada
Tınç yaşağan
Yeşil, kuçük bir ada?!
Yoqsa, er yer canlarnı şay yaqamı?
Qızıl qanlar
Er yaqtan şay aqamı?
Qayda barsañ, ayt, qarılğaç,
Yolnı aç!
Bu zavallı yureklerge Umüt saç!
1920 senesi yazılğan şiir. Tamam şu vaqıtta Qırım yarım adasında deşetli uruşlar korüginde biñlernen insanlarnıñ qanları töküle. İnsan omüriniñ qıymetli olmağan bu hışımlı kunlerde şair barışıqnı arzulay.
Şairniñ Ey, Çatır tav! şiirinde çöl şivesi elementleri çoqluqnı teşkil ete:
Başında bir oba halq cuvuqlı-catlı,
Cuvurvı şunday, turuşı azamatlı.
Tumansırap asretiñ tobeñde tütey,
Qaytarmı eken dep, kozüñ bunlar kutey.
Tarqamazmı, tumanıñ ey, Çatır tav!
Garip başıñ yetmezmi, o kunge sav?
U.Kurkçi bu edip aqqında şoyle yaza: A. Odabaşnıñ, menim fikirimce, yapqan eñ muim işlerinden biri-bizim edebiy tilimizde (nesirde) israrlı ve devamlı surette yerli Qırımtatar halq şiveleri esasında yazılğan eserlerniñ numünesini bermekten ibarettir.
Usein Kurkçi A.Odabaşnıñ Avcılar adlı ikayesi olğanı aqqında da hatırlap şoyle yaza: 1926 senesiniñ soñu, 1927 seneniñ başlarında A.Odabaş Aqmescitteki kvartirasında maña yañı yazğan ikayesini oquğan edi. İkayeniñ sujeti hatırımda yoq. Lakin bu eser o vaqıt maña olduqça teren tesir etkenini daa unutamayım. Amma bu ikayeniñ bir yerde basılğanı aqqında bilmeyim.
Abibulla Odabaşnıñ Unutmaycaq ikayesi açlıq mevzusında yazılğandır. Açlıq mevzusı yigirminci seneleri bir çoq Qırımtatar yazıcılarnıñ icadında aks olundı. Muellif Unutmaycaq ikayesinde açlıq mevzusını Esmaçıqnıñ taqdiri vastasınen aça. Eserdeki vaqialar bir qaç kun içinde olıp keçe. İkayeniñ sujet yolağını ise, esasen hatırlavlar ve dialoglar teşkil ete. Esmaçıqnıñ duyguları buyük ustalıqnen kosterile. Yaşar dudunıñ ve Esmaçıqnıñ ozüne layıq laqırdı tilleri bar. Qaramanlarğa hususiy til berilüvi ile muellif olarnıñ obrazlarını mukemmelleştire.
Boylece, inqilap ve iñqilaptan soñki devirde Abibulla Odabaş Qırımtatar edebiy tiliniñ şekillenmesinde buyük rol oynağanını koremiz. Onıñ maqale ve risaleleri bugun de halqımız içün buyük bir hazinedir.
23 Ağustos 2009 Pazar
Bekle Bizni, Qırımım!-Reşid Murad
Bekle Bizni, Qırımım!-Reşid Murad
Tuvğan tilim, milliy ruhum, yurtqa sevgimni
Yuregime aşadıñ sen gençligim zaman;
Halqımnen bir keçirdim zor, mudhiş sürgünni,
Ant etkenniñ antınen men sençünim er an...
Kozyaşlarnen, zulumlarnen ayırğan yollar
Qırq altı yıl mesafeden döndire saña,
Çevremizde dolansa da, ep muşkül allar
Yoldaşmız biz-azat millet geceden tañğa...
Kederimden kotüririm vahşiy GULAGda
Ne yerdedir ğayıp olğan qart, hor anamnı,
Yeşil Qırım maqamını taşıp qulaqta,-
Cenkten kelip, sürgün olgen mayor ağamnı.
Garip umüt asretine qavuşır ille
Qırımlılar biri qalmay türlü çağında,
Em, inşalla, merhumlarnıñ ruhları bile,
Gurbetlikten ketecektir aziz bağına...
Sen Solhatsıñ, Hansaraysıñ, ey, Qırımstan,
Gazaiysiñ, Aşıq Umer, Bikeç, Giraybay...
Çorabatır, Alimsiñ sen, Amethan Sultan...
Gizlenilgen tarihıñ nam, şuretlernen bay!
Hırpalanğan, söndirilgen variyetleriñ,
Bastırılğan, yoq etilgen qabristanlarıñ,
Dedelerden saqlı qalğan vasiyetleriñ-
Evlatlarıñ kelüvine muhtac añlarıñ...
Unutmadıq ecdatlarnıñ miras sözlerin:
Yeşil adam.
Kok ızanlar qulan Çoñğarım.
Qara, Azav deñizlerde mor saillerim.
Bağ-bağçalı mucizeli ormanım-Qırım!
İşte, mağrur tabirleriñ Qadimden qalğan
Gaspıralı İsmail Bey toprağı Vatan!
Efsaneler, çıñ-maneler, em İcret yırın
Qısmet ise, bekle biznen muqaddes QIRIM!
Tuvğan tilim, milliy ruhum, yurtqa sevgimni
Yuregime aşadıñ sen gençligim zaman;
Halqımnen bir keçirdim zor, mudhiş sürgünni,
Ant etkenniñ antınen men sençünim er an...
Kozyaşlarnen, zulumlarnen ayırğan yollar
Qırq altı yıl mesafeden döndire saña,
Çevremizde dolansa da, ep muşkül allar
Yoldaşmız biz-azat millet geceden tañğa...
Kederimden kotüririm vahşiy GULAGda
Ne yerdedir ğayıp olğan qart, hor anamnı,
Yeşil Qırım maqamını taşıp qulaqta,-
Cenkten kelip, sürgün olgen mayor ağamnı.
Garip umüt asretine qavuşır ille
Qırımlılar biri qalmay türlü çağında,
Em, inşalla, merhumlarnıñ ruhları bile,
Gurbetlikten ketecektir aziz bağına...
Sen Solhatsıñ, Hansaraysıñ, ey, Qırımstan,
Gazaiysiñ, Aşıq Umer, Bikeç, Giraybay...
Çorabatır, Alimsiñ sen, Amethan Sultan...
Gizlenilgen tarihıñ nam, şuretlernen bay!
Hırpalanğan, söndirilgen variyetleriñ,
Bastırılğan, yoq etilgen qabristanlarıñ,
Dedelerden saqlı qalğan vasiyetleriñ-
Evlatlarıñ kelüvine muhtac añlarıñ...
Unutmadıq ecdatlarnıñ miras sözlerin:
Yeşil adam.
Kok ızanlar qulan Çoñğarım.
Qara, Azav deñizlerde mor saillerim.
Bağ-bağçalı mucizeli ormanım-Qırım!
İşte, mağrur tabirleriñ Qadimden qalğan
Gaspıralı İsmail Bey toprağı Vatan!
Efsaneler, çıñ-maneler, em İcret yırın
Qısmet ise, bekle biznen muqaddes QIRIM!
17 Ağustos 2009 Pazartesi
Buyük Qoranta-Usniye Seydametova
Buyük Qoranta-Usniye Seydametova
Bizim qorantada sekiz oğul ve uç qız bar edi. Babam ayaqqapçılıq yapa, anam ise ev işlerinen oğraşa edi. Qorantadaki balalarnıñ episi, bu cumleden, anam da, babama yardım ete edik. Epimizniñ sabadan aqşamğace çalışuvımızğa baqmadan, pek fuqare yaşay, aş-suv qıtlığından daima zamet çeke edik. Ulu Oktyabr sotsialist revolütsiyası galebe qazanğan vaqıtta babam 37 yaşında, anam ise otuz bir yaşında ediler. Yañı ayat dalğası bizlerni oz bağrına çekti. Anam, qoranta işleriniñ çoq oluvına baqmadan, likbezge kirip oquy başladı. Bu vaqıtta onıñ altı balası bar edi. Ruhaniyler şeriatqa esaslanıp, anamnıñ oquvı ustünden kulecek oldılar. Amma qadın-qızlar içün de yañı ayat yolunı açqan ulu proletar akimiyeti onıñ tarafında edi. Anam kurslarnı muvafaqiyetnen bitirdi ve çoq yıllar devamında mektep çağınace balalar muessiselerinde terbiyeci olıp çalıştı.
Babam Qarasuvbazar şeerinde ayaqqapçılıq arteli teşkil etti, onıñ reberi oldı, soñra, Tekiye koyündeki aynı şoyle artelge reis olaraq avuştırıldı. O da anam kibi likbezge qatnap, oqumaq-yazmaqnı ogrendi. O maalde yaş-qart-er kes caillikni bitirüv mekteplerinde oquy edi.
Buyüklerniñ areketlerine, ıntıluvlarına bizler de qoşuldıq. Bizlerniñ sotsialistik Vatanımızğa, Kommunist partiyasına beslegen sıñırsız sevgimiz ve sadaqatımız yañı ayat içün qızğın kureşler ketken devirde şekillendi. Bu sevgi kun-kunden arttı, pekindi, qaviy itiqadqa çevirildi. Sovet akimiyeti maña ekinci ayat berdi,-dey edi anam,-aydın, parlaq ayat. Bizler epimiz omür boyu Sovet akimiyetine borclumız. Qorantamıznıñ ayatı kun-kunden yahşılattı. Menim anam qomşumız bolşevik Yan aqaydan: Balalarımıznıñ episini buyultip, oqutıp olur ekenimmi?-dep sorağan vaqıtta Yan aqay eminliknen şoyle cevap bergen edi: Er şey istegeniñ tüşüngeniñ kibi olur, Esma, bolşevikler partiyası-fuqareler partiyası. Eñ buyük bolşevikniñ adı Lenin. O oyle yapar ki, seniñ balalarıñ bahtlı olurlar, memleketimiz içün faydalı adamlar olıp oserler.
Qırımğa aqagvardiyacılar kelgende bizim evimizde bolşevikler gizlene ediler. Olarnıñ biri-Tevfıq Qalafatov soñundan partizanlarğa qoşuldı. Ebet, menim anam-babam padişa devirindeki ayatnı eşitip degil de korip bileler. Menim bitamnıñ yani anamnıñ anasınıñ 12 balası olğan. Ulu Oktyabr sotsialist revolütsiyası galebe qazanğan vaqıtta olarnıñ tek ekisi-menim anamm ve onıñ qız qardaşı Zore sağ ekenler. Zore tizem 1920 senesi tif hastalığından oldi. Boyle alnıñ sebebi-padişa devirindeki ayatnıñ ağırlığı, dayanmaycaq yoqsullıq ve caillik edi. Qırım ekinci kere sovetleşken soñ, bizler epimiz kene mekteplerge qatnap başladıq. Balalarnıñ eñ uykenleri Cemil ve men partiya teşkilatlarınıñ tevsiyesinen partiya-sovet mektebine kirdik. Qorantamızdaki balalarnıñ episi, doquzıncı sınıftan cebege ketken ve 1944 senesi elak olğan Asandan gayrı episi aliy ve orta mahsus bilgi aldı. Cemil-pedagog ve yazıcı oldı, Yaya ve Memet ilmiy hadimler, Abibe ekim, Umer maliye hadimi, Gulsum muzıka ocası, Şukri Lihaçev adına avtomobil zavodınıñ injeneri, Refat Mosenergonıñ injeneri, Fuat işçi, bu satırlarnıñ muellifi Usniye ise yurist oldılar.
1939 senesi bizim qorantamız Moskvağa, menim daimiy iş yerime koçti. Ulu vatan cenki başlanğanda menim yedi qardaşım cebege ketti. Ağamm Cemil ise Uzaq Şarqta hızmet ete edi. Cenk yıllarında menim anam ukümet reberiniñ uzurında bulundı. SSSR Yuqarı Soveti Prezidiumınıñ Reisi M.İ.Kalinin oña Qaraman analıq belgisini-Altın Yıldıznı taqdim etti. Taqdim eter eken, al-eval soray, nasıl istekleriñiz, ricalarıñız bar, aytıñız-dey, İsteklerim tek bir dane-tezce Galabe kelsin ve balalarımız evlerine qaytsınlar-dey. Galabeden soñ qardaşlarımnıñ beşi: Umer, Şukri, Memet, Refat ve Fuat qaytıp keldiler.
Men qorantamızdaki balalarnıñ er biri aqqında qısqadan aytmaq isteyim.
Ağam Cemil (1903-1977) bedence zayıf olıp osti. Bala ekende pek çoq hastalana edi. Şay ise on yaşından ayaqqapçılıq ustahanesinde çalışıp başladı. Sabadan aqşamğace çalışıp, evge beş kapik alıp kele edi. Yarı aç ayat onıñ sağlığını daa pek iprandırdı. Bu alnıñ neticesi olaraq, kozleri zayıflaştı. Onı Zalkind familiyalı ekim bedava tedaviyley edi. O bizim evge sıqsıq kele ve hastalarnıñ episini baqa edi. Alicenap insan Zalkind bizim hatiremizde ebediy qaldı. Ulu Vatan cenki yıllarında gitlerciler onıñ qorantasını gayıp ettiler... Deycegim, Cemil başta ayaqqapçılıq ustahanesinde, soñra, Qarasuvbazarda, Boboviçlerniñ bağçalarında çalıştı. Qırımda Sovet akimiyeti qurulğan soñ o partiya-sovet mektebinde, 1924-1928 seneleri ise Moskvada Şarq emekdarlarınıñ kommunistik universitetinde oqudı. 1929 senesi Cemil Yañı dünya gazetasında mesul redaktorı ve edebiy-bediiy jurnal İlelerniñ baş redaktorı olaraq tayinlendi. 1929 senesi partiya safına kirdi.
1930-1933 seneleri Cemil Moskvada Şarq emekdarlarınıñ kommunistik universitetinde aspiranturada oqudı. 1936 senesinece şu universitette revolütsiyon areket tarihından ders berdi.
Cemil markism-leninzm nazariyesini temelinden menimsedi ve onı emekdarlar arasında tergip etüv saasında bayağı işler yaptı. Onıñ ilerdeki işi siyasetnen ve publistsiskanen bağlı edi. O lektor olaraq, sıq-sıq çıqışlar yapa, felsefe, partiya tarihı, grajdan cenki, Rusiye halqlarınıñ millit azatlıq areketiniñ tarihı boyunca, partiyanıñ şu devirdeki siyaseti aktual problemalar boyunca maqaleler, oçerkler yazdı. Bundan soñ Cemil on sekiz yıl devamında Dalstroy siyasiy idaresinde lektor, KPSS Magadan oblast komitetinde agitatsiya-propaganda bolügi mudirniñ muavini olıp çalıştı. Ulu Vatan cenki yıllarında Cemil cebege ketmek istep, defalarca ariza berdi, ama onıñ sağlığı Vatanımıznıñ silalı mudafaacıları safında bulunmağa imkan bermedi. Namuslı emegi içün o Qızıl Yıldız ordeninen ve bir sıra medallernen mukafatlandı. Pensiyaga çıqqan soñ da cemaat işlerinde faaş iştiraq etti. On yıl devamında Moskva ve Sokolniki rayonlarınıñ partiya komitetlerinde filosofiya boyunca metodika Sovetine yolbaşçılıq yaptı, işhanelerde, teşkilatlardai muessiselerde lektsiyalar oqudı.
Agamız Cemil Vatanğa, partiyağa, halqqa hızmet etüvde bizim epimiz içün ornek edi. Onıñ yazıp qaldırğan bediiy eserleri şimdi de gazeta-jurnallarnıñ saifelerinde baslıp turuvı, bizim içün pek quvançlı al.
Yaya (1907-1942) fitopatologiya(osümlikşinaslıq) zanaatını menimsedi. Leningrad şeerinde aspiranturanı bitirdi, onıñ yapqan keşfiyatları 1939-1941 seneleri Butünsoyuz halq hocalığı muvafaqiyetleri sergisinde kosterildi. Biz buün qorantamıznen sergide bardıq. Sovet devletiniñ koy hocalıgı saasındaki qazançları arasında Yayanıñ da işlerini korip quvandıq, gururlandıq.
Yaya, yımşaq tabiatlı, utançaq ve işkir edi. Onıñ evine kelgende biz onı daima mikroskop başında kore edik. O muzıkanı pek seve, gitara ve mandolina çala, fotografiyanen oğraşa edi. İngliz ve nemse tillerinde serbest oquy ve yaza edi. Yaya nasıl işni tutsa da, mıtlaq soñuna alıp çıqa edi.
Yayanıñ işi ve oquvı aqqında ayrıca aytmaq isteyim. O koy hocalıgı tehnikumını ve Ulyanovskte koy hocalıgı institutını bitirdi. 21 yaşında Bahçi-Eli agrouçastkasınıñ agronomı, 22 yaşında Qarasuvbazar rayonınıñ agronomı. 1937 senesi Leningraddaki osümliklerni qorçalav Butünsoyuz ilmiy-tedqiqat institutınıñ aspiranturasını bitirdi. Şimdi bizim evimizde Yayanıñ memleketmizniñ koy hocalığı içün ameliy emiyetke malik olğan, hususan kukürtten yasalğan ilaclerniñ yüzüm hastalıqlarına qarşı qullanuvınıñ faydasını kostergen bir sıra ilmiy işler, risaleler bar. V.İ. Lenin adına Butünsoyuz koy hocalıgı akademiyasından Yayağa berilgen Fahriy Yarlıqta şoyle yazıla: Siziñ Yüzüm oidiumınıñ inkişafına iqlim faktorınıñ tesiri ve onı devalav muddetleri degen ilmiy işiñizge qıymet keserek, bu işiñiz uçünci mukafatnen taqdirlene ve Sizni bu Yarlıqnen taqdirleymiz. Yayanıñ olüminden soñ fitopatologiya iliminde krivaya Seydametova degen termin qaldı. Yayanıñ olüminden çerik asır keçken soñ Fitopatolognıñ luğatı ve qullanması kitabında (Lenin Bayragı, Kolos neşriyatı 1967 s.) Yayanıñ adını rastketirdik. Bu qullanmada onıñ Yüzüm oidiumı ve oña qarşı kureş çareleri degen işi derc olunğan.
Yaya tabiy zenginliklerden faydalanuv saasında bayağı işler yaptı. Başta yüzüm oidiumına qarşı kureş vastaları tış memleketlerden satın alına edi. Yaya Kerç kukürt kontsentratını ogrenüv ekspeditsiyasına yolbaşçılıq yaptı ve soñundan o ilacler ozümizde azırlanıp başlandı. Yayanıñ ozü bu ilaclerin qullanuv aqqında ilmiy iş yazdı. Onıñ ogünde gayet keniş ilmiy imkanlar açılğan bir vaqıtta cenk başladı. Yaya 1941 senesi Oçakov şeerinde komandirler kursını bitirgeninen cenkke ketti ve 1942 senesi elak oldı.
Abibe (1912) başta ebanay tehnikumını, soñra meditsina institutını bitirdi. Hastalığı sebebinden cebeğe alınmadı. 1943 senesinece Başqırdstannıñ Fedorovskiy rayonında rayon sağlıq saqlav bolüginiñ mudiri olıp çalıştı. Soñra Mosqvağa keldi ve ekim olaraq 35-nci hastahanede çalıştı. 1947 senesi Abibe partiya safına kirdi. Şu sene Latviya respublikasına yollanıldı. Riga şeerinde sağlıq saqlav noqtalarını tiklev ve teşkil etüv işlerinde aktiv iştiraq etti. Abibeniñ 44 yıl devam etken ekimlik işiniñ 38 yılı Latviyada keçti. Onıñ emegi bir sıra medallernen ve Fahriy yarlıqlarnen taqdirlendi. O memleketimizde sağlıq saqlav hızmetiniñ alacısı. Şimdi de cemaat işlerine faal qoşula.
Umer (1941) başta rabfaknı, soñra iqtisadiyatçılar kursını bitirdi, ordu hızmetine çağırılğan soñ, arbiy-deñiz aviatsiyası mektebinde oqudı. 1940 senesinden KPSS azası. Ulu Vatan cenkiniñ iştiraqçisi. 1947 senesi ordu hızmetinden qayttı ve pensiyağa çıqqance Riga şeerindeki elektroarmatura zavodında partiya komitetiniñ sekretarı olıp çalıştı. Defalarca rayon Sovetine deputat saylandı. Onıñ çoq yıllıq emegi Qızıl Yıldız ordeninen ve bir çoq medallernen taqdirlendi.
Gulsum (1918-1981) Çaykovskiy adına Moskva konservatoriyasınıñ studenti olğan yıllarda kontsert brigadalarınen bir qaç kere cebege bardı. Berlinni işğal etken sovet askerlerine berilgen birinci kontsertte bizim Gulsum de iştiraq etken edi. O Germaniya uzerinden qazanılğan galebe içün degen medalini gururnen taşıy edi.
Şukri (1920) orta mektepni bitirgeninen ordu hızmetine çağırıldı ve Finlandiyanen olğan cenkte iştiraq etti. 1942 senesi Lepel arbiy mektebinde oqudı. 1943 senesi partiya safına kirdi ve şu seneden cenkniñ soñunace şimaliy-şarqiy cebede hızmet etti. 1946 senesi cebeden qayttı. 1951 senesi Moskvadaki koy hocalığını mehanizmleştirüv ve elektrikleştirüv institutını bitirdi ve 25 yıl devamında Moskvadaki Lihaçev adına avtomobil zavodında injener olıp çalıştı, ordenlernen ve medallarnen mukafatlandı.
Memet ve Asan-egizler (1924) orta mektepni bitirgen soñ cebege çağırıldılar amma çeşit qısımlarda cenkleştiler. Memet Voronejden Berlingece olğan cebe yolunı keçti. 1942 senesi piyade askerler arbiy mektebini bitirdi. 1943 senesiniñ yanvar ayında goñülli kursantlarnen beraber cebege ketti. 1947 senesi ordu hızmetinden qayttı. 1947-1953 seneleri Moskvadaki tericilik institutında oqudı, soñra çoq yıllar devamında ihtisası boyunca çalıştı. Soñ yigirmi yıl Moskvadaki meditsina-biologiya institutınıñ bolük mudiri olıp çalıştı. Uç qızı ve dört torunı bar.
Asan cebede radist edi. 1944 senesi duşman arqasında qala ve elak ola.
Refat ve Fuat-egizler (1927). Refat 1944 senesiniñ başında goñülli olaraq ordu hızmetine ketti, anda arbiy mektepni bitirdi. Ulu Vatan cenkiniñ soñki uruşlarında iştiraq etti. 25 yıl devamında Mosenergonıñ uyken ustası olıp çalışa. 1974 senesinden KPSS azası. 1971 senesi onıñ adı zavodnıñ Urmet kitabına yazıldı.
1979 senesi SSSR Halq hocalığı muvafaqiyetleri sergisiniñ tunç medalinen, sonra SSSR energetikasınıñ ve elektrifiqatsiyasınıñ alacısı nişanınen taqdirlendi.
Fuat 1944 senesi goñülli olaraq cebege ketti. Radiolokatsion donatmanıñ operatorı olıp hızmet ete. O cenkten soñ çoq yıllar devamında Taşkent şeerindeki abraziv malları zavodında tezyacı olıp çalıştı, şimdi pensiyada.
Menim oğlum Necat (1923-1948)1941 senesiniñ avgust ayında cebeğe çağırıldı, artilleriya polqınıñ bolük komandiri olaraq Leningradnı duşmandan qorçalav oğrundaki uruşlarda iştiraq etti. O mektep ralesinden dos-doğru cebege ketken yaşlarnıñ biri edi. Olar Vatannı qorçalavdan gayrı işni bilmey ediler. Bizim qorantamızdan beş adam mektepni bitirgeninen cebege ketti. Bular menim qardaşlarım Asan, Memet, Refat, Fuat ve menim oğlum Necat, Menim oğlum Leningrad duşman sarımından azat olğance anda cenkleşe. Ordudan KPSS azalığına kandidat olıp qayttı. Kelgeninen pioner lagerine fizkultura terbiecisi olıp işke kirdi. Kuzde Moskvadaki fizkultura institutına kirdi... 1948 senesiniñ aprel ayında Necat Larisa adlı qızğa evlendi. Şu seneniñ iyün ayında Larisa Pragağa fizkulturacılar paradına kete edi. O apayını ozğarıp, Belorusiye vokzalından iş yerine keteyatqanda, gece qaranlığında ayağı demir yolda avtomat strelkanıñ arasına kirip qala. Bir kunden soñ hastahanede keçindi. Menim oğlum episi olıp 25 yıl yaşadı. Onıñ cebedeki hızmetleri Cenkaver hızmetleri içün, Leningradnıñ mudafaası içün medallerinen taqdirlengen edi.
Menim aqayım Menzaatov Ablalim Cantemiroviç (1899-1977). Biz onıñle beraber 48 yıl yaşadıq. Ablalim 1922 senesinden VLKSM, 1926 senesinden KPSS azası. Şarq emekdarları kommunistik universitetini bitirdi, ocalıq yaptı. Ulu Vatan cenkinde iştiraq etti. Cenkten soñ kinematografiya sistemasında çalıştı.O , Sovet akimiyeti doğğan kunden başlap, ozüniñ taliyini onıñle sıqı bağlağan nesilniñ vekili edi. Namuslı hızmeti içün bir sıra medallernen ve Fahriy Yarlıqlarnen taqdirlendi.
Zanımca, menim ana-babamnıñ ve olarnıñ balalarınıñ ayat yolları Ulu Oktyabr sotsialist revolütsiyası galebe qazanğandan soñki devirdeki pek çoq sovet aileleri içün harakterli olsa kerek.
Ulu Oktyabr sotsialist revolütsiyasınıñ 70 yıllıq bayramı-sotsializmniñ muim yeñişidir. Nesiller deñişe, amma sadaqat qala. Vatanğa, halqqa, Kommunist partiyasına sadaqat sovet halqını nice qıyınlıqlardan alıp keçti. Bizim birligimiz, dostluğımız ve sadıqlığımız nice sınavlardan keçti. Sadaqatnı nesiller muqaddes ayat kibi bir-birlerine teslim eteler. O nesilden-nesilge keçerek, zenginleşe, pekine. Halqlarğa azatlıq bergen Ulu Oktyabrniñ gayeleri ebediy yaşaycaq.
Bizim qorantada sekiz oğul ve uç qız bar edi. Babam ayaqqapçılıq yapa, anam ise ev işlerinen oğraşa edi. Qorantadaki balalarnıñ episi, bu cumleden, anam da, babama yardım ete edik. Epimizniñ sabadan aqşamğace çalışuvımızğa baqmadan, pek fuqare yaşay, aş-suv qıtlığından daima zamet çeke edik. Ulu Oktyabr sotsialist revolütsiyası galebe qazanğan vaqıtta babam 37 yaşında, anam ise otuz bir yaşında ediler. Yañı ayat dalğası bizlerni oz bağrına çekti. Anam, qoranta işleriniñ çoq oluvına baqmadan, likbezge kirip oquy başladı. Bu vaqıtta onıñ altı balası bar edi. Ruhaniyler şeriatqa esaslanıp, anamnıñ oquvı ustünden kulecek oldılar. Amma qadın-qızlar içün de yañı ayat yolunı açqan ulu proletar akimiyeti onıñ tarafında edi. Anam kurslarnı muvafaqiyetnen bitirdi ve çoq yıllar devamında mektep çağınace balalar muessiselerinde terbiyeci olıp çalıştı.
Babam Qarasuvbazar şeerinde ayaqqapçılıq arteli teşkil etti, onıñ reberi oldı, soñra, Tekiye koyündeki aynı şoyle artelge reis olaraq avuştırıldı. O da anam kibi likbezge qatnap, oqumaq-yazmaqnı ogrendi. O maalde yaş-qart-er kes caillikni bitirüv mekteplerinde oquy edi.
Buyüklerniñ areketlerine, ıntıluvlarına bizler de qoşuldıq. Bizlerniñ sotsialistik Vatanımızğa, Kommunist partiyasına beslegen sıñırsız sevgimiz ve sadaqatımız yañı ayat içün qızğın kureşler ketken devirde şekillendi. Bu sevgi kun-kunden arttı, pekindi, qaviy itiqadqa çevirildi. Sovet akimiyeti maña ekinci ayat berdi,-dey edi anam,-aydın, parlaq ayat. Bizler epimiz omür boyu Sovet akimiyetine borclumız. Qorantamıznıñ ayatı kun-kunden yahşılattı. Menim anam qomşumız bolşevik Yan aqaydan: Balalarımıznıñ episini buyultip, oqutıp olur ekenimmi?-dep sorağan vaqıtta Yan aqay eminliknen şoyle cevap bergen edi: Er şey istegeniñ tüşüngeniñ kibi olur, Esma, bolşevikler partiyası-fuqareler partiyası. Eñ buyük bolşevikniñ adı Lenin. O oyle yapar ki, seniñ balalarıñ bahtlı olurlar, memleketimiz içün faydalı adamlar olıp oserler.
Qırımğa aqagvardiyacılar kelgende bizim evimizde bolşevikler gizlene ediler. Olarnıñ biri-Tevfıq Qalafatov soñundan partizanlarğa qoşuldı. Ebet, menim anam-babam padişa devirindeki ayatnı eşitip degil de korip bileler. Menim bitamnıñ yani anamnıñ anasınıñ 12 balası olğan. Ulu Oktyabr sotsialist revolütsiyası galebe qazanğan vaqıtta olarnıñ tek ekisi-menim anamm ve onıñ qız qardaşı Zore sağ ekenler. Zore tizem 1920 senesi tif hastalığından oldi. Boyle alnıñ sebebi-padişa devirindeki ayatnıñ ağırlığı, dayanmaycaq yoqsullıq ve caillik edi. Qırım ekinci kere sovetleşken soñ, bizler epimiz kene mekteplerge qatnap başladıq. Balalarnıñ eñ uykenleri Cemil ve men partiya teşkilatlarınıñ tevsiyesinen partiya-sovet mektebine kirdik. Qorantamızdaki balalarnıñ episi, doquzıncı sınıftan cebege ketken ve 1944 senesi elak olğan Asandan gayrı episi aliy ve orta mahsus bilgi aldı. Cemil-pedagog ve yazıcı oldı, Yaya ve Memet ilmiy hadimler, Abibe ekim, Umer maliye hadimi, Gulsum muzıka ocası, Şukri Lihaçev adına avtomobil zavodınıñ injeneri, Refat Mosenergonıñ injeneri, Fuat işçi, bu satırlarnıñ muellifi Usniye ise yurist oldılar.
1939 senesi bizim qorantamız Moskvağa, menim daimiy iş yerime koçti. Ulu vatan cenki başlanğanda menim yedi qardaşım cebege ketti. Ağamm Cemil ise Uzaq Şarqta hızmet ete edi. Cenk yıllarında menim anam ukümet reberiniñ uzurında bulundı. SSSR Yuqarı Soveti Prezidiumınıñ Reisi M.İ.Kalinin oña Qaraman analıq belgisini-Altın Yıldıznı taqdim etti. Taqdim eter eken, al-eval soray, nasıl istekleriñiz, ricalarıñız bar, aytıñız-dey, İsteklerim tek bir dane-tezce Galabe kelsin ve balalarımız evlerine qaytsınlar-dey. Galabeden soñ qardaşlarımnıñ beşi: Umer, Şukri, Memet, Refat ve Fuat qaytıp keldiler.
Men qorantamızdaki balalarnıñ er biri aqqında qısqadan aytmaq isteyim.
Ağam Cemil (1903-1977) bedence zayıf olıp osti. Bala ekende pek çoq hastalana edi. Şay ise on yaşından ayaqqapçılıq ustahanesinde çalışıp başladı. Sabadan aqşamğace çalışıp, evge beş kapik alıp kele edi. Yarı aç ayat onıñ sağlığını daa pek iprandırdı. Bu alnıñ neticesi olaraq, kozleri zayıflaştı. Onı Zalkind familiyalı ekim bedava tedaviyley edi. O bizim evge sıqsıq kele ve hastalarnıñ episini baqa edi. Alicenap insan Zalkind bizim hatiremizde ebediy qaldı. Ulu Vatan cenki yıllarında gitlerciler onıñ qorantasını gayıp ettiler... Deycegim, Cemil başta ayaqqapçılıq ustahanesinde, soñra, Qarasuvbazarda, Boboviçlerniñ bağçalarında çalıştı. Qırımda Sovet akimiyeti qurulğan soñ o partiya-sovet mektebinde, 1924-1928 seneleri ise Moskvada Şarq emekdarlarınıñ kommunistik universitetinde oqudı. 1929 senesi Cemil Yañı dünya gazetasında mesul redaktorı ve edebiy-bediiy jurnal İlelerniñ baş redaktorı olaraq tayinlendi. 1929 senesi partiya safına kirdi.
1930-1933 seneleri Cemil Moskvada Şarq emekdarlarınıñ kommunistik universitetinde aspiranturada oqudı. 1936 senesinece şu universitette revolütsiyon areket tarihından ders berdi.
Cemil markism-leninzm nazariyesini temelinden menimsedi ve onı emekdarlar arasında tergip etüv saasında bayağı işler yaptı. Onıñ ilerdeki işi siyasetnen ve publistsiskanen bağlı edi. O lektor olaraq, sıq-sıq çıqışlar yapa, felsefe, partiya tarihı, grajdan cenki, Rusiye halqlarınıñ millit azatlıq areketiniñ tarihı boyunca, partiyanıñ şu devirdeki siyaseti aktual problemalar boyunca maqaleler, oçerkler yazdı. Bundan soñ Cemil on sekiz yıl devamında Dalstroy siyasiy idaresinde lektor, KPSS Magadan oblast komitetinde agitatsiya-propaganda bolügi mudirniñ muavini olıp çalıştı. Ulu Vatan cenki yıllarında Cemil cebege ketmek istep, defalarca ariza berdi, ama onıñ sağlığı Vatanımıznıñ silalı mudafaacıları safında bulunmağa imkan bermedi. Namuslı emegi içün o Qızıl Yıldız ordeninen ve bir sıra medallernen mukafatlandı. Pensiyaga çıqqan soñ da cemaat işlerinde faaş iştiraq etti. On yıl devamında Moskva ve Sokolniki rayonlarınıñ partiya komitetlerinde filosofiya boyunca metodika Sovetine yolbaşçılıq yaptı, işhanelerde, teşkilatlardai muessiselerde lektsiyalar oqudı.
Agamız Cemil Vatanğa, partiyağa, halqqa hızmet etüvde bizim epimiz içün ornek edi. Onıñ yazıp qaldırğan bediiy eserleri şimdi de gazeta-jurnallarnıñ saifelerinde baslıp turuvı, bizim içün pek quvançlı al.
Yaya (1907-1942) fitopatologiya(osümlikşinaslıq) zanaatını menimsedi. Leningrad şeerinde aspiranturanı bitirdi, onıñ yapqan keşfiyatları 1939-1941 seneleri Butünsoyuz halq hocalığı muvafaqiyetleri sergisinde kosterildi. Biz buün qorantamıznen sergide bardıq. Sovet devletiniñ koy hocalıgı saasındaki qazançları arasında Yayanıñ da işlerini korip quvandıq, gururlandıq.
Yaya, yımşaq tabiatlı, utançaq ve işkir edi. Onıñ evine kelgende biz onı daima mikroskop başında kore edik. O muzıkanı pek seve, gitara ve mandolina çala, fotografiyanen oğraşa edi. İngliz ve nemse tillerinde serbest oquy ve yaza edi. Yaya nasıl işni tutsa da, mıtlaq soñuna alıp çıqa edi.
Yayanıñ işi ve oquvı aqqında ayrıca aytmaq isteyim. O koy hocalıgı tehnikumını ve Ulyanovskte koy hocalıgı institutını bitirdi. 21 yaşında Bahçi-Eli agrouçastkasınıñ agronomı, 22 yaşında Qarasuvbazar rayonınıñ agronomı. 1937 senesi Leningraddaki osümliklerni qorçalav Butünsoyuz ilmiy-tedqiqat institutınıñ aspiranturasını bitirdi. Şimdi bizim evimizde Yayanıñ memleketmizniñ koy hocalığı içün ameliy emiyetke malik olğan, hususan kukürtten yasalğan ilaclerniñ yüzüm hastalıqlarına qarşı qullanuvınıñ faydasını kostergen bir sıra ilmiy işler, risaleler bar. V.İ. Lenin adına Butünsoyuz koy hocalıgı akademiyasından Yayağa berilgen Fahriy Yarlıqta şoyle yazıla: Siziñ Yüzüm oidiumınıñ inkişafına iqlim faktorınıñ tesiri ve onı devalav muddetleri degen ilmiy işiñizge qıymet keserek, bu işiñiz uçünci mukafatnen taqdirlene ve Sizni bu Yarlıqnen taqdirleymiz. Yayanıñ olüminden soñ fitopatologiya iliminde krivaya Seydametova degen termin qaldı. Yayanıñ olüminden çerik asır keçken soñ Fitopatolognıñ luğatı ve qullanması kitabında (Lenin Bayragı, Kolos neşriyatı 1967 s.) Yayanıñ adını rastketirdik. Bu qullanmada onıñ Yüzüm oidiumı ve oña qarşı kureş çareleri degen işi derc olunğan.
Yaya tabiy zenginliklerden faydalanuv saasında bayağı işler yaptı. Başta yüzüm oidiumına qarşı kureş vastaları tış memleketlerden satın alına edi. Yaya Kerç kukürt kontsentratını ogrenüv ekspeditsiyasına yolbaşçılıq yaptı ve soñundan o ilacler ozümizde azırlanıp başlandı. Yayanıñ ozü bu ilaclerin qullanuv aqqında ilmiy iş yazdı. Onıñ ogünde gayet keniş ilmiy imkanlar açılğan bir vaqıtta cenk başladı. Yaya 1941 senesi Oçakov şeerinde komandirler kursını bitirgeninen cenkke ketti ve 1942 senesi elak oldı.
Abibe (1912) başta ebanay tehnikumını, soñra meditsina institutını bitirdi. Hastalığı sebebinden cebeğe alınmadı. 1943 senesinece Başqırdstannıñ Fedorovskiy rayonında rayon sağlıq saqlav bolüginiñ mudiri olıp çalıştı. Soñra Mosqvağa keldi ve ekim olaraq 35-nci hastahanede çalıştı. 1947 senesi Abibe partiya safına kirdi. Şu sene Latviya respublikasına yollanıldı. Riga şeerinde sağlıq saqlav noqtalarını tiklev ve teşkil etüv işlerinde aktiv iştiraq etti. Abibeniñ 44 yıl devam etken ekimlik işiniñ 38 yılı Latviyada keçti. Onıñ emegi bir sıra medallernen ve Fahriy yarlıqlarnen taqdirlendi. O memleketimizde sağlıq saqlav hızmetiniñ alacısı. Şimdi de cemaat işlerine faal qoşula.
Umer (1941) başta rabfaknı, soñra iqtisadiyatçılar kursını bitirdi, ordu hızmetine çağırılğan soñ, arbiy-deñiz aviatsiyası mektebinde oqudı. 1940 senesinden KPSS azası. Ulu Vatan cenkiniñ iştiraqçisi. 1947 senesi ordu hızmetinden qayttı ve pensiyağa çıqqance Riga şeerindeki elektroarmatura zavodında partiya komitetiniñ sekretarı olıp çalıştı. Defalarca rayon Sovetine deputat saylandı. Onıñ çoq yıllıq emegi Qızıl Yıldız ordeninen ve bir çoq medallernen taqdirlendi.
Gulsum (1918-1981) Çaykovskiy adına Moskva konservatoriyasınıñ studenti olğan yıllarda kontsert brigadalarınen bir qaç kere cebege bardı. Berlinni işğal etken sovet askerlerine berilgen birinci kontsertte bizim Gulsum de iştiraq etken edi. O Germaniya uzerinden qazanılğan galebe içün degen medalini gururnen taşıy edi.
Şukri (1920) orta mektepni bitirgeninen ordu hızmetine çağırıldı ve Finlandiyanen olğan cenkte iştiraq etti. 1942 senesi Lepel arbiy mektebinde oqudı. 1943 senesi partiya safına kirdi ve şu seneden cenkniñ soñunace şimaliy-şarqiy cebede hızmet etti. 1946 senesi cebeden qayttı. 1951 senesi Moskvadaki koy hocalığını mehanizmleştirüv ve elektrikleştirüv institutını bitirdi ve 25 yıl devamında Moskvadaki Lihaçev adına avtomobil zavodında injener olıp çalıştı, ordenlernen ve medallarnen mukafatlandı.
Memet ve Asan-egizler (1924) orta mektepni bitirgen soñ cebege çağırıldılar amma çeşit qısımlarda cenkleştiler. Memet Voronejden Berlingece olğan cebe yolunı keçti. 1942 senesi piyade askerler arbiy mektebini bitirdi. 1943 senesiniñ yanvar ayında goñülli kursantlarnen beraber cebege ketti. 1947 senesi ordu hızmetinden qayttı. 1947-1953 seneleri Moskvadaki tericilik institutında oqudı, soñra çoq yıllar devamında ihtisası boyunca çalıştı. Soñ yigirmi yıl Moskvadaki meditsina-biologiya institutınıñ bolük mudiri olıp çalıştı. Uç qızı ve dört torunı bar.
Asan cebede radist edi. 1944 senesi duşman arqasında qala ve elak ola.
Refat ve Fuat-egizler (1927). Refat 1944 senesiniñ başında goñülli olaraq ordu hızmetine ketti, anda arbiy mektepni bitirdi. Ulu Vatan cenkiniñ soñki uruşlarında iştiraq etti. 25 yıl devamında Mosenergonıñ uyken ustası olıp çalışa. 1974 senesinden KPSS azası. 1971 senesi onıñ adı zavodnıñ Urmet kitabına yazıldı.
1979 senesi SSSR Halq hocalığı muvafaqiyetleri sergisiniñ tunç medalinen, sonra SSSR energetikasınıñ ve elektrifiqatsiyasınıñ alacısı nişanınen taqdirlendi.
Fuat 1944 senesi goñülli olaraq cebege ketti. Radiolokatsion donatmanıñ operatorı olıp hızmet ete. O cenkten soñ çoq yıllar devamında Taşkent şeerindeki abraziv malları zavodında tezyacı olıp çalıştı, şimdi pensiyada.
Menim oğlum Necat (1923-1948)1941 senesiniñ avgust ayında cebeğe çağırıldı, artilleriya polqınıñ bolük komandiri olaraq Leningradnı duşmandan qorçalav oğrundaki uruşlarda iştiraq etti. O mektep ralesinden dos-doğru cebege ketken yaşlarnıñ biri edi. Olar Vatannı qorçalavdan gayrı işni bilmey ediler. Bizim qorantamızdan beş adam mektepni bitirgeninen cebege ketti. Bular menim qardaşlarım Asan, Memet, Refat, Fuat ve menim oğlum Necat, Menim oğlum Leningrad duşman sarımından azat olğance anda cenkleşe. Ordudan KPSS azalığına kandidat olıp qayttı. Kelgeninen pioner lagerine fizkultura terbiecisi olıp işke kirdi. Kuzde Moskvadaki fizkultura institutına kirdi... 1948 senesiniñ aprel ayında Necat Larisa adlı qızğa evlendi. Şu seneniñ iyün ayında Larisa Pragağa fizkulturacılar paradına kete edi. O apayını ozğarıp, Belorusiye vokzalından iş yerine keteyatqanda, gece qaranlığında ayağı demir yolda avtomat strelkanıñ arasına kirip qala. Bir kunden soñ hastahanede keçindi. Menim oğlum episi olıp 25 yıl yaşadı. Onıñ cebedeki hızmetleri Cenkaver hızmetleri içün, Leningradnıñ mudafaası içün medallerinen taqdirlengen edi.
Menim aqayım Menzaatov Ablalim Cantemiroviç (1899-1977). Biz onıñle beraber 48 yıl yaşadıq. Ablalim 1922 senesinden VLKSM, 1926 senesinden KPSS azası. Şarq emekdarları kommunistik universitetini bitirdi, ocalıq yaptı. Ulu Vatan cenkinde iştiraq etti. Cenkten soñ kinematografiya sistemasında çalıştı.O , Sovet akimiyeti doğğan kunden başlap, ozüniñ taliyini onıñle sıqı bağlağan nesilniñ vekili edi. Namuslı hızmeti içün bir sıra medallernen ve Fahriy Yarlıqlarnen taqdirlendi.
Zanımca, menim ana-babamnıñ ve olarnıñ balalarınıñ ayat yolları Ulu Oktyabr sotsialist revolütsiyası galebe qazanğandan soñki devirdeki pek çoq sovet aileleri içün harakterli olsa kerek.
Ulu Oktyabr sotsialist revolütsiyasınıñ 70 yıllıq bayramı-sotsializmniñ muim yeñişidir. Nesiller deñişe, amma sadaqat qala. Vatanğa, halqqa, Kommunist partiyasına sadaqat sovet halqını nice qıyınlıqlardan alıp keçti. Bizim birligimiz, dostluğımız ve sadıqlığımız nice sınavlardan keçti. Sadaqatnı nesiller muqaddes ayat kibi bir-birlerine teslim eteler. O nesilden-nesilge keçerek, zenginleşe, pekine. Halqlarğa azatlıq bergen Ulu Oktyabrniñ gayeleri ebediy yaşaycaq.
Kaydol:
Kayıtlar (Atom)