Buyük Qoranta-Usniye Seydametova

Buyük Qoranta-Usniye Seydametova

Bizim qorantada sekiz oğul ve uç qız bar edi. Babam ayaqqapçılıq yapa, anam ise ev işlerinen oğraşa edi. Qorantadaki balalarnıñ episi, bu cumleden, anam da, babama yardım ete edik. Epimizniñ sabadan aqşamğace çalışuvımızğa baqmadan, pek fuqare yaşay, aş-suv qıtlığından daima zamet çeke edik. Ulu Oktyabr sotsialist revolütsiyası galebe qazanğan vaqıtta babam 37 yaşında, anam ise otuz bir yaşında ediler. Yañı ayat dalğası bizlerni oz bağrına çekti. Anam, qoranta işleriniñ çoq oluvına baqmadan, likbezge kirip oquy başladı. Bu vaqıtta onıñ altı balası bar edi. Ruhaniyler şeriatqa esaslanıp, anamnıñ oquvı ustünden kulecek oldılar. Amma qadın-qızlar içün de yañı ayat yolunı açqan ulu proletar akimiyeti onıñ tarafında edi. Anam kurslarnı muvafaqiyetnen bitirdi ve çoq yıllar devamında mektep çağınace balalar muessiselerinde terbiyeci olıp çalıştı.
Babam Qarasuvbazar şeerinde ayaqqapçılıq arteli teşkil etti, onıñ reberi oldı, soñra, Tekiye koyündeki aynı şoyle artelge reis olaraq avuştırıldı. O da anam kibi likbezge qatnap, oqumaq-yazmaqnı ogrendi. O maalde yaş-qart-er kes caillikni bitirüv mekteplerinde oquy edi.

Buyüklerniñ areketlerine, ıntıluvlarına bizler de qoşuldıq. Bizlerniñ sotsialistik Vatanımızğa, Kommunist partiyasına beslegen sıñırsız sevgimiz ve sadaqatımız yañı ayat içün qızğın kureşler ketken devirde şekillendi. Bu sevgi kun-kunden arttı, pekindi, qaviy itiqadqa çevirildi. Sovet akimiyeti maña ekinci ayat berdi,-dey edi anam,-aydın, parlaq ayat. Bizler epimiz omür boyu Sovet akimiyetine borclumız. Qorantamıznıñ ayatı kun-kunden yahşılattı. Menim anam qomşumız bolşevik Yan aqaydan: Balalarımıznıñ episini buyultip, oqutıp olur ekenimmi?-dep sorağan vaqıtta Yan aqay eminliknen şoyle cevap bergen edi: Er şey istegeniñ tüşüngeniñ kibi olur, Esma, bolşevikler partiyası-fuqareler partiyası. Eñ buyük bolşevikniñ adı Lenin. O oyle yapar ki, seniñ balalarıñ bahtlı olurlar, memleketimiz içün faydalı adamlar olıp oserler.

Qırımğa aqagvardiyacılar kelgende bizim evimizde bolşevikler gizlene ediler. Olarnıñ biri-Tevfıq Qalafatov soñundan partizanlarğa qoşuldı. Ebet, menim anam-babam padişa devirindeki ayatnı eşitip degil de korip bileler. Menim bitamnıñ yani anamnıñ anasınıñ 12 balası olğan. Ulu Oktyabr sotsialist revolütsiyası galebe qazanğan vaqıtta olarnıñ tek ekisi-menim anamm ve onıñ qız qardaşı Zore sağ ekenler. Zore tizem 1920 senesi tif hastalığından oldi. Boyle alnıñ sebebi-padişa devirindeki ayatnıñ ağırlığı, dayanmaycaq yoqsullıq ve caillik edi. Qırım ekinci kere sovetleşken soñ, bizler epimiz kene mekteplerge qatnap başladıq. Balalarnıñ eñ uykenleri Cemil ve men partiya teşkilatlarınıñ tevsiyesinen partiya-sovet mektebine kirdik. Qorantamızdaki balalarnıñ episi, doquzıncı sınıftan cebege ketken ve 1944 senesi elak olğan Asandan gayrı episi aliy ve orta mahsus bilgi aldı. Cemil-pedagog ve yazıcı oldı, Yaya ve Memet ilmiy hadimler, Abibe ekim, Umer maliye hadimi, Gulsum muzıka ocası, Şukri Lihaçev adına avtomobil zavodınıñ injeneri, Refat Mosenergonıñ injeneri, Fuat işçi, bu satırlarnıñ muellifi Usniye ise yurist oldılar.

1939 senesi bizim qorantamız Moskvağa, menim daimiy iş yerime koçti. Ulu vatan cenki başlanğanda menim yedi qardaşım cebege ketti. Ağamm Cemil ise Uzaq Şarqta hızmet ete edi. Cenk yıllarında menim anam ukümet reberiniñ uzurında bulundı. SSSR Yuqarı Soveti Prezidiumınıñ Reisi M.İ.Kalinin oña Qaraman analıq belgisini-Altın Yıldıznı taqdim etti. Taqdim eter eken, al-eval soray, nasıl istekleriñiz, ricalarıñız bar, aytıñız-dey, İsteklerim tek bir dane-tezce Galabe kelsin ve balalarımız evlerine qaytsınlar-dey. Galabeden soñ qardaşlarımnıñ beşi: Umer, Şukri, Memet, Refat ve Fuat qaytıp keldiler.

Men qorantamızdaki balalarnıñ er biri aqqında qısqadan aytmaq isteyim.

Ağam Cemil (1903-1977) bedence zayıf olıp osti. Bala ekende pek çoq hastalana edi. Şay ise on yaşından ayaqqapçılıq ustahanesinde çalışıp başladı. Sabadan aqşamğace çalışıp, evge beş kapik alıp kele edi. Yarı aç ayat onıñ sağlığını daa pek iprandırdı. Bu alnıñ neticesi olaraq, kozleri zayıflaştı. Onı Zalkind familiyalı ekim bedava tedaviyley edi. O bizim evge sıqsıq kele ve hastalarnıñ episini baqa edi. Alicenap insan Zalkind bizim hatiremizde ebediy qaldı. Ulu Vatan cenki yıllarında gitlerciler onıñ qorantasını gayıp ettiler... Deycegim, Cemil başta ayaqqapçılıq ustahanesinde, soñra, Qarasuvbazarda, Boboviçlerniñ bağçalarında çalıştı. Qırımda Sovet akimiyeti qurulğan soñ o partiya-sovet mektebinde, 1924-1928 seneleri ise Moskvada Şarq emekdarlarınıñ kommunistik universitetinde oqudı. 1929 senesi Cemil Yañı dünya gazetasında mesul redaktorı ve edebiy-bediiy jurnal İlelerniñ baş redaktorı olaraq tayinlendi. 1929 senesi partiya safına kirdi.
1930-1933 seneleri Cemil Moskvada Şarq emekdarlarınıñ kommunistik universitetinde aspiranturada oqudı. 1936 senesinece şu universitette revolütsiyon areket tarihından ders berdi.
Cemil markism-leninzm nazariyesini temelinden menimsedi ve onı emekdarlar arasında tergip etüv saasında bayağı işler yaptı. Onıñ ilerdeki işi siyasetnen ve publistsiskanen bağlı edi. O lektor olaraq, sıq-sıq çıqışlar yapa, felsefe, partiya tarihı, grajdan cenki, Rusiye halqlarınıñ millit azatlıq areketiniñ tarihı boyunca, partiyanıñ şu devirdeki siyaseti aktual problemalar boyunca maqaleler, oçerkler yazdı. Bundan soñ Cemil on sekiz yıl devamında Dalstroy siyasiy idaresinde lektor, KPSS Magadan oblast komitetinde agitatsiya-propaganda bolügi mudirniñ muavini olıp çalıştı. Ulu Vatan cenki yıllarında Cemil cebege ketmek istep, defalarca ariza berdi, ama onıñ sağlığı Vatanımıznıñ silalı mudafaacıları safında bulunmağa imkan bermedi. Namuslı emegi içün o Qızıl Yıldız ordeninen ve bir sıra medallernen mukafatlandı. Pensiyaga çıqqan soñ da cemaat işlerinde faaş iştiraq etti. On yıl devamında Moskva ve Sokolniki rayonlarınıñ partiya komitetlerinde filosofiya boyunca metodika Sovetine yolbaşçılıq yaptı, işhanelerde, teşkilatlardai muessiselerde lektsiyalar oqudı.
Agamız Cemil Vatanğa, partiyağa, halqqa hızmet etüvde bizim epimiz içün ornek edi. Onıñ yazıp qaldırğan bediiy eserleri şimdi de gazeta-jurnallarnıñ saifelerinde baslıp turuvı, bizim içün pek quvançlı al.
Yaya (1907-1942) fitopatologiya(osümlikşinaslıq) zanaatını menimsedi. Leningrad şeerinde aspiranturanı bitirdi, onıñ yapqan keşfiyatları 1939-1941 seneleri Butünsoyuz halq hocalığı muvafaqiyetleri sergisinde kosterildi. Biz buün qorantamıznen sergide bardıq. Sovet devletiniñ koy hocalıgı saasındaki qazançları arasında Yayanıñ da işlerini korip quvandıq, gururlandıq.
Yaya, yımşaq tabiatlı, utançaq ve işkir edi. Onıñ evine kelgende biz onı daima mikroskop başında kore edik. O muzıkanı pek seve, gitara ve mandolina çala, fotografiyanen oğraşa edi. İngliz ve nemse tillerinde serbest oquy ve yaza edi. Yaya nasıl işni tutsa da, mıtlaq soñuna alıp çıqa edi.
Yayanıñ işi ve oquvı aqqında ayrıca aytmaq isteyim. O koy hocalıgı tehnikumını ve Ulyanovskte koy hocalıgı institutını bitirdi. 21 yaşında Bahçi-Eli agrouçastkasınıñ agronomı, 22 yaşında Qarasuvbazar rayonınıñ agronomı. 1937 senesi Leningraddaki osümliklerni qorçalav Butünsoyuz ilmiy-tedqiqat institutınıñ aspiranturasını bitirdi. Şimdi bizim evimizde Yayanıñ memleketmizniñ koy hocalığı içün ameliy emiyetke malik olğan, hususan kukürtten yasalğan ilaclerniñ yüzüm hastalıqlarına qarşı qullanuvınıñ faydasını kostergen bir sıra ilmiy işler, risaleler bar. V.İ. Lenin adına Butünsoyuz koy hocalıgı akademiyasından Yayağa berilgen Fahriy Yarlıqta şoyle yazıla: Siziñ Yüzüm oidiumınıñ inkişafına iqlim faktorınıñ tesiri ve onı devalav muddetleri degen ilmiy işiñizge qıymet keserek, bu işiñiz uçünci mukafatnen taqdirlene ve Sizni bu Yarlıqnen taqdirleymiz. Yayanıñ olüminden soñ fitopatologiya iliminde krivaya Seydametova degen termin qaldı. Yayanıñ olüminden çerik asır keçken soñ Fitopatolognıñ luğatı ve qullanması kitabında (Lenin Bayragı, Kolos neşriyatı 1967 s.) Yayanıñ adını rastketirdik. Bu qullanmada onıñ Yüzüm oidiumı ve oña qarşı kureş çareleri degen işi derc olunğan.

Yaya tabiy zenginliklerden faydalanuv saasında bayağı işler yaptı. Başta yüzüm oidiumına qarşı kureş vastaları tış memleketlerden satın alına edi. Yaya Kerç kukürt kontsentratını ogrenüv ekspeditsiyasına yolbaşçılıq yaptı ve soñundan o ilacler ozümizde azırlanıp başlandı. Yayanıñ ozü bu ilaclerin qullanuv aqqında ilmiy iş yazdı. Onıñ ogünde gayet keniş ilmiy imkanlar açılğan bir vaqıtta cenk başladı. Yaya 1941 senesi Oçakov şeerinde komandirler kursını bitirgeninen cenkke ketti ve 1942 senesi elak oldı.

Abibe (1912) başta ebanay tehnikumını, soñra meditsina institutını bitirdi. Hastalığı sebebinden cebeğe alınmadı. 1943 senesinece Başqırdstannıñ Fedorovskiy rayonında rayon sağlıq saqlav bolüginiñ mudiri olıp çalıştı. Soñra Mosqvağa keldi ve ekim olaraq 35-nci hastahanede çalıştı. 1947 senesi Abibe partiya safına kirdi. Şu sene Latviya respublikasına yollanıldı. Riga şeerinde sağlıq saqlav noqtalarını tiklev ve teşkil etüv işlerinde aktiv iştiraq etti. Abibeniñ 44 yıl devam etken ekimlik işiniñ 38 yılı Latviyada keçti. Onıñ emegi bir sıra medallernen ve Fahriy yarlıqlarnen taqdirlendi. O memleketimizde sağlıq saqlav hızmetiniñ alacısı. Şimdi de cemaat işlerine faal qoşula.

Umer (1941) başta rabfaknı, soñra iqtisadiyatçılar kursını bitirdi, ordu hızmetine çağırılğan soñ, arbiy-deñiz aviatsiyası mektebinde oqudı. 1940 senesinden KPSS azası. Ulu Vatan cenkiniñ iştiraqçisi. 1947 senesi ordu hızmetinden qayttı ve pensiyağa çıqqance Riga şeerindeki elektroarmatura zavodında partiya komitetiniñ sekretarı olıp çalıştı. Defalarca rayon Sovetine deputat saylandı. Onıñ çoq yıllıq emegi Qızıl Yıldız ordeninen ve bir çoq medallernen taqdirlendi.

Gulsum (1918-1981) Çaykovskiy adına Moskva konservatoriyasınıñ studenti olğan yıllarda kontsert brigadalarınen bir qaç kere cebege bardı. Berlinni işğal etken sovet askerlerine berilgen birinci kontsertte bizim Gulsum de iştiraq etken edi. O Germaniya uzerinden qazanılğan galebe içün degen medalini gururnen taşıy edi.

Şukri (1920) orta mektepni bitirgeninen ordu hızmetine çağırıldı ve Finlandiyanen olğan cenkte iştiraq etti. 1942 senesi Lepel arbiy mektebinde oqudı. 1943 senesi partiya safına kirdi ve şu seneden cenkniñ soñunace şimaliy-şarqiy cebede hızmet etti. 1946 senesi cebeden qayttı. 1951 senesi Moskvadaki koy hocalığını mehanizmleştirüv ve elektrikleştirüv institutını bitirdi ve 25 yıl devamında Moskvadaki Lihaçev adına avtomobil zavodında injener olıp çalıştı, ordenlernen ve medallarnen mukafatlandı.

Memet ve Asan-egizler (1924) orta mektepni bitirgen soñ cebege çağırıldılar amma çeşit qısımlarda cenkleştiler. Memet Voronejden Berlingece olğan cebe yolunı keçti. 1942 senesi piyade askerler arbiy mektebini bitirdi. 1943 senesiniñ yanvar ayında goñülli kursantlarnen beraber cebege ketti. 1947 senesi ordu hızmetinden qayttı. 1947-1953 seneleri Moskvadaki tericilik institutında oqudı, soñra çoq yıllar devamında ihtisası boyunca çalıştı. Soñ yigirmi yıl Moskvadaki meditsina-biologiya institutınıñ bolük mudiri olıp çalıştı. Uç qızı ve dört torunı bar.

Asan cebede radist edi. 1944 senesi duşman arqasında qala ve elak ola.

Refat ve Fuat-egizler (1927). Refat 1944 senesiniñ başında goñülli olaraq ordu hızmetine ketti, anda arbiy mektepni bitirdi. Ulu Vatan cenkiniñ soñki uruşlarında iştiraq etti. 25 yıl devamında Mosenergonıñ uyken ustası olıp çalışa. 1974 senesinden KPSS azası. 1971 senesi onıñ adı zavodnıñ Urmet kitabına yazıldı.
1979 senesi SSSR Halq hocalığı muvafaqiyetleri sergisiniñ tunç medalinen, sonra SSSR energetikasınıñ ve elektrifiqatsiyasınıñ alacısı nişanınen taqdirlendi.

Fuat 1944 senesi goñülli olaraq cebege ketti. Radiolokatsion donatmanıñ operatorı olıp hızmet ete. O cenkten soñ çoq yıllar devamında Taşkent şeerindeki abraziv malları zavodında tezyacı olıp çalıştı, şimdi pensiyada.

Menim oğlum Necat (1923-1948)1941 senesiniñ avgust ayında cebeğe çağırıldı, artilleriya polqınıñ bolük komandiri olaraq Leningradnı duşmandan qorçalav oğrundaki uruşlarda iştiraq etti. O mektep ralesinden dos-doğru cebege ketken yaşlarnıñ biri edi. Olar Vatannı qorçalavdan gayrı işni bilmey ediler. Bizim qorantamızdan beş adam mektepni bitirgeninen cebege ketti. Bular menim qardaşlarım Asan, Memet, Refat, Fuat ve menim oğlum Necat, Menim oğlum Leningrad duşman sarımından azat olğance anda cenkleşe. Ordudan KPSS azalığına kandidat olıp qayttı. Kelgeninen pioner lagerine fizkultura terbiecisi olıp işke kirdi. Kuzde Moskvadaki fizkultura institutına kirdi... 1948 senesiniñ aprel ayında Necat Larisa adlı qızğa evlendi. Şu seneniñ iyün ayında Larisa Pragağa fizkulturacılar paradına kete edi. O apayını ozğarıp, Belorusiye vokzalından iş yerine keteyatqanda, gece qaranlığında ayağı demir yolda avtomat strelkanıñ arasına kirip qala. Bir kunden soñ hastahanede keçindi. Menim oğlum episi olıp 25 yıl yaşadı. Onıñ cebedeki hızmetleri Cenkaver hızmetleri içün, Leningradnıñ mudafaası içün medallerinen taqdirlengen edi.

Menim aqayım Menzaatov Ablalim Cantemiroviç (1899-1977). Biz onıñle beraber 48 yıl yaşadıq. Ablalim 1922 senesinden VLKSM, 1926 senesinden KPSS azası. Şarq emekdarları kommunistik universitetini bitirdi, ocalıq yaptı. Ulu Vatan cenkinde iştiraq etti. Cenkten soñ kinematografiya sistemasında çalıştı.O , Sovet akimiyeti doğğan kunden başlap, ozüniñ taliyini onıñle sıqı bağlağan nesilniñ vekili edi. Namuslı hızmeti içün bir sıra medallernen ve Fahriy Yarlıqlarnen taqdirlendi.

Zanımca, menim ana-babamnıñ ve olarnıñ balalarınıñ ayat yolları Ulu Oktyabr sotsialist revolütsiyası galebe qazanğandan soñki devirdeki pek çoq sovet aileleri içün harakterli olsa kerek.

Ulu Oktyabr sotsialist revolütsiyasınıñ 70 yıllıq bayramı-sotsializmniñ muim yeñişidir. Nesiller deñişe, amma sadaqat qala. Vatanğa, halqqa, Kommunist partiyasına sadaqat sovet halqını nice qıyınlıqlardan alıp keçti. Bizim birligimiz, dostluğımız ve sadıqlığımız nice sınavlardan keçti. Sadaqatnı nesiller muqaddes ayat kibi bir-birlerine teslim eteler. O nesilden-nesilge keçerek, zenginleşe, pekine. Halqlarğa azatlıq bergen Ulu Oktyabrniñ gayeleri ebediy yaşaycaq.