Abibulla Odabaş Ayatı ve faaliyetine dair bazı malümatlar-Cemile Asanova

Abibulla Odabaş Ayatı ve faaliyetine dair bazı malümatlar-Cemile Asanova

Abibulla Odabaş (edebiy lağabı Timurcan, Çatırtavlı) edebiyat ve maarif saasında yapqan salmaqlı işleri ile medeniyetimiz tarihında belli yer tuta. O, 1881 senesi Aluşta rayonınıñ Korbekul koyünde, Odabaş Abdureşid efendiniñ qorantasında doğdı. Qorantadaki yedi balanıñ eñ buyügi Bekir, eñ kuçügi Abibulla olğan Şarapçılıq ve tütünciliknen oğraşqan Abdureşid efendi balalarınıñ er birini oqutmağa çare tapqan.

Abibulla tirnekliknen oquy. Bir yıl içinde Qurannı ogrene. 1913 senesi Mekkege yollanıla. (A.Odabaşnıñ oğlu Çora-Batır ağanıñ hatırlavlarına kore, babasından bir tüs olaraq qalğan yeşil sarıq saqlanılıp kelingen. Boyle sarıq acılıqqa barğanlarğa berilgen. bu sarıq 1930 senesi kulak olaraq koçüvleri vaqtında gayıp olğan).

Abibulla Odabaş Mekkeden Qırımğa qaytmayıp, Stambulğa kete ve andaki darulfununlardan birine oqumağa kire. O, mındaki Qırımlı sohtalar ve talebeler ile tanışa. Şu gençler tarafından çıqarılğan, Yaş Tatar yazıları adlı elyazma jurnalınıñ azası ola. Belli alimimiz Usein Kurkçi maña A.Odabaş aqqında yazıp yollağan hatırlavında: 1913 senesi Stambulda oquğan Qırımlı studentler tarafından yazılıp neşir etilgen, Yaş Tatar yazıları toplamında A.Odabaşnıñ İsmail Bey Gasprinskiyğe bağışlap yazğan Ulu Babay şiiri bar edi. Bu meraqlı toplamda Çelebi Cihannıñ Qarılğaçlar Duası kibi acayip ikayesi, Bekir Çoban-zadeniñ Anañ qayda? adlı poeması olğanını hatırlayım,-dep yaza.

Qartayıp, çalışmağa alı qalmağan Abdureşid efendi Stambulda oquğan oğluna maddiy yardım kosterip olamağanı içün, onıñ buyük oğlu Bekir qardaşına yardım etip tura. Lakin Abibulla olarnıñ yardımınen sıñırlanmayıp, ozü de qolundan kelgenine kore, kunüni keçirmek içün ozüne iş tapa. O, mındaki panayırlarda caillerge mektüp yazmağa yardım ete, darulfununlarğa oqumağa kirecek arqadaşlarğa repetitorlıq yapa. O, şoyle çeşit usullarnen para tapıp, oz oquvını devam ettire.

1917 senesi Abibulla Odabaş Qırımğa qayta. Onıñ neşircilik faaliyeti de tamam şu sene başlana. Onıñ muarirligi altında Yeşil Ada adlı gayet qıymetli jurnal çıqıp başlay. Bu kuçük acimli jurnalnıñ omüri pek qısqa olsa da, (maddiy yetişmemezliklerden otrü) anda qıymetli bediiy eserler derc etilgeni aqqında malümatlar bar.

Yeşil Ada jurnalını azırlamağa Abibulla Odabaşnıñ qadını- Ayşe Hanım Milkaminoviçniñ yardımı çoq tiygen. Bu aqta olarnıñ oğlu Çora-Batır ağa meraqnen hatırlay. Ayşe Hanım Milkaminoviç litva tatarlarından olıp, bilgili qorantada terbie alğan. Ozü eser yazmasa da, eserler aqqında belli bir fikir yürutmek qabiliyetine malik olğan Ayşe hanımnıñ qocasına yardımı çoq toqunğan.

Yeşil Ada jurnalı 1917 senesinden ta 1920 senesine qadar neşir olunğan. 1921 senesi Abibulla Odabaş yañı jurnal çıqaruv meselesinen çapa-çapqalay ve, niayet, Bilgi adlı jurnalnıñ çıqarılmasına nail ola. Yeşil Ada jurnalı bizim kungece saqlanılıp yetişmegen olsa da, bir vaqıtlar andan koçürilip alınğan bazı bir şiirler Ferğanada yaşağan ocapçe Revide Gafarovada bar. Bilgi jurnalınıñ asıl nushaları ve kopiyaları Moskvadaki Lenin adına ve diger buyuk kitaphanelerde bulunmaqtadır. Bu jurnalda A.Giraybay, Ş.Bektore, U. İpçi kibi acayip şair ve yazıcılarımıznıñ ilk bediy tecribeleri derc olunğan.

1925 senesi Aqmescitte Oquv işleri serlevalı buyük kolemli bir jurnal neşir oluna başlay. Jurnalnıñ baş redaktorı-Maarif İşleri Komissarı Usein Baliç ile Halq Komissariatınıñ ilmiy katibi- Abibulla Odabaş basılacaq materiallarnı diqqatnen kozden keçireler. Şu jurnalnıñ ozünde Abibulla Odabaş İş Mektebi 1925 s. Mekteplerde imla ve arif meselesi (1925 s.) İmla meselesi etrafında (1926 s.) kibi bir sıra acayip maqaleleri basılğan.

Bibliografik malümatlarğa kore, olarda til, elifbe, şive diger meselelerge ayrıca diqqat etilgen. Aynı şı meselelerge ait maqalelerde Bakuda, Qazanda çıqqan kitaplar aqqında da malümatlar, türkologlar sezdleri ve kongressleri hususında haberler bildirile.

Abibulla Odabaşnıñ publitsistikasına ait bibliografik kartotekalarğa nazar taşlasaq, onı meraqlandırğan mevzulardan biri daa pedagogika meseleleri olğanını koremiz. Onıñ pedagogikanen bağlı fikirleri Bakuda açılmış mektepler (1925 s.)i Oca arqadaşlara (1925 s.) kibi maqalelerde beyan olunğan.

Abibulla Odabaş yigirminci seneleri metodik risaleler ustünde de çoq çalışa. Bu risalelerniñ adlarını yazıcınıñ oğlu Çora-Batır ağa Moskvadaki Lenin adına kitaphaneniñ Himkide bulunğan filialından araştırıp tapqan. Yigirminci seneleri neşir olunğan Qırımtatar oquv kitaplarınıñ adlarını oquyıcılarımıznıñ diqqatına teklif etemiz: Türk-tatar tili 1928 s. (A.Odabaş ve Umer Acı-Asan); Tatar tili, Türk Tatar tili 4-5 sınıflar içün, 1924 s. Oquv kitabı 1924 s. (A.Odabaş ve Umer Acı-Asan); Rukovodstvo dlya izuçeniya krımskotatarskovo yazıka (A.Odabaş ve İ.Kaya). Bu risale uç defa, yani 1924, 1925, 1926 seneleri neşir olunğan. Anda, kitapnıñ Kiriş qısmında tilimiz ve onıñ inkişaf yolları aqqında meraqlı izaatlar bar. Derslikniñ başında ise Qırımtatar tilini tez ogrenüv yolları kosterilgen.

Yigirminci seneleri yazıcınıñ yaratıcılığı yukseldi. Şimdilik elimizde onıñ tek Qarılğaç, Balqurtçıqlar, Ey Çatır tav kibi şiirleri, Unutmaycaq (1923 s.) ikayesi olsa da, Usein Kurkçi ve Çora-Batır ağanıñ aytqanlarına kore, Abibulla Odabaşnıñ edebiy eserleri daa bar. Olarnı aramaq ve tapmaq kerek. Çora-Batır ağa tapqan Ya tüşse, Oy suvuq yaramay, Qışta, Çalışır ve oqurmız, Yapraqlar sarardı, Yunus Qırmısqa , Oz kozüm, Beyram ayı kibi eserler balalar içün yazılğandır.

1928 senesi A.Odabaş Veli İbrahimovnıñ işi-nen yaqalanıp, Mosqvada Butırka türmesinde bir qaç vaqıt yata. 1934 senesi o, qorantasınen korüşe. Şundan soñ, qorantası Orta Asiyağa koçip kete. 1937 senesi Ayşe hanım kocası vefat etkeni aqqında haber ala. Amma ala daa bu kungece bu hususta iç bir türlü resmiy haber yoq. Bunıñ içün de, onıñ ilmiy bibliografiyasını yazğanlar çoq yañı malümatlarğa rastkele bileler.

Revide Gafarovanıñ yardımı ile tapılıp alınğan Abibulla Odabaşnıñ Qarılğaç şiirine diqqat eteyik. Bu şiir oktyabr dörtte, 1920 senesi Yeşil Ada jurnalında derc olunğan soñ, bizim kundelik matbuatımızda daa basılmadı.

Qarılğaç

Sevinç kele, kelse guzel qarılğaç,
Kel, qarılğaç,
Kel de, baar yolun aç!
Yuzler kule, kule dünya
Sen kulseñ.
Kel, qarılğaç, kel de,bizge
Bahıt saç!
Kel, evçigiñ yasa bizim saçaqqa,
Korgenleriñ
Türkülernen ayt, yırla.

Ayt qarılğaç,
Qalmağanmı dünyada
Tınç yaşağan
Yeşil, kuçük bir ada?!
Yoqsa, er yer canlarnı şay yaqamı?

Qızıl qanlar
Er yaqtan şay aqamı?
Qayda barsañ, ayt, qarılğaç,
Yolnı aç!
Bu zavallı yureklerge Umüt saç!

1920 senesi yazılğan şiir. Tamam şu vaqıtta Qırım yarım adasında deşetli uruşlar korüginde biñlernen insanlarnıñ qanları töküle. İnsan omüriniñ qıymetli olmağan bu hışımlı kunlerde şair barışıqnı arzulay.
Şairniñ Ey, Çatır tav! şiirinde çöl şivesi elementleri çoqluqnı teşkil ete:

Başında bir oba halq cuvuqlı-catlı,
Cuvurvı şunday, turuşı azamatlı.

Tumansırap asretiñ tobeñde tütey,
Qaytarmı eken dep, kozüñ bunlar kutey.
Tarqamazmı, tumanıñ ey, Çatır tav!
Garip başıñ yetmezmi, o kunge sav?

U.Kurkçi bu edip aqqında şoyle yaza: A. Odabaşnıñ, menim fikirimce, yapqan eñ muim işlerinden biri-bizim edebiy tilimizde (nesirde) israrlı ve devamlı surette yerli Qırımtatar halq şiveleri esasında yazılğan eserlerniñ numünesini bermekten ibarettir.

Usein Kurkçi A.Odabaşnıñ Avcılar adlı ikayesi olğanı aqqında da hatırlap şoyle yaza: 1926 senesiniñ soñu, 1927 seneniñ başlarında A.Odabaş Aqmescitteki kvartirasında maña yañı yazğan ikayesini oquğan edi. İkayeniñ sujeti hatırımda yoq. Lakin bu eser o vaqıt maña olduqça teren tesir etkenini daa unutamayım. Amma bu ikayeniñ bir yerde basılğanı aqqında bilmeyim.

Abibulla Odabaşnıñ Unutmaycaq ikayesi açlıq mevzusında yazılğandır. Açlıq mevzusı yigirminci seneleri bir çoq Qırımtatar yazıcılarnıñ icadında aks olundı. Muellif Unutmaycaq ikayesinde açlıq mevzusını Esmaçıqnıñ taqdiri vastasınen aça. Eserdeki vaqialar bir qaç kun içinde olıp keçe. İkayeniñ sujet yolağını ise, esasen hatırlavlar ve dialoglar teşkil ete. Esmaçıqnıñ duyguları buyük ustalıqnen kosterile. Yaşar dudunıñ ve Esmaçıqnıñ ozüne layıq laqırdı tilleri bar. Qaramanlarğa hususiy til berilüvi ile muellif olarnıñ obrazlarını mukemmelleştire.

Boylece, inqilap ve iñqilaptan soñki devirde Abibulla Odabaş Qırımtatar edebiy tiliniñ şekillenmesinde buyük rol oynağanını koremiz. Onıñ maqale ve risaleleri bugun de halqımız içün buyük bir hazinedir.