Amethan Sultan Ulu Vatan cenkiniñ başından soñuna qadar iştiraq etip, 603 cenkaver uçuş yapıp, 130 ava uruşında iştiraq etip. şahsen ozü- 30 ve gruppa olıp cenkleşkende-19 faşist samalyot(uçaq)ını tüşürdi. Eki defa Sovyetler Birliginiñ Qaramanı altın yıldızlarınen, uç Lenin ordeni, beş Qızıl Bayraq, Aleksandr Nevskiy, I dereceli Vatan cenki, Qızıl Yıldız, Urmet Belgisi ordenleri, on medalnen mukafatlandı, ekinci dereceli Devlet Mukafatınıñ laureatı, SSSR(SSCB)'de nam qazanğan sınavcı- uçucı.
Bundan tamam otuz dört yıl evelsi hızmet borcunı eda etkende facialı elak olmağan olsa Amethan Sultan bu yıl ozüniñ 85 yıllığını qayd etecek edi. Şimdiki vaqıt içün o qartlıq degil. Oña daa nice yıllar yaşamaq işlemek mumkün edi.
Amma doğma istidatlı, cesür, yorğunlıq bilmegen adamlarnıñ ekserisi teessüf ki, çoq yaşamaylar.
Ahmethan Sultan memleketimizde belli olğan evleri qarılğaç yuvaçıqları kibi dağlar eteginde yerleşken Alupka şeerçiginde 1920 senesi dünyağa keldi. Aqmescitte FZOda tasil aldı, soñra parovoz deposında ustağa şegirt oldı. Lakin o uçmaq arzusınen yaşay edi. Şu sebepten Aqmescitteki şimdi endi Amethan Sultan adını taşığan aeroklubğa qatnap, oqumağa başladı. Onı bitirgen soñ arbiy uçucı olmaq istegi onı Qaçıdaki aviatsiya oquv yurtuna alıp keldi. Bir yıl mında tasil alğan soñ yigirmi yaşında qırıcı uçucı oldı. Bu-cenk başlanmasından bir sene evel edi. Oquvını bitirgen Amethannı memleketimizniñ batıda yerleşken arbiy ava qısımlarından biri-4.nci qırıcı aviapolkqa yolladılar.
Ebet, tınç kunlerde başqa, cenk kunlerinde başqa. Faşistler memleketimizge ucüm etken soñ, bir yıl devamında Amethan ava cenki usullarını ogrendi, menimsedi, demek mumkün. O, qaradaki duşman askerlerini, maşina ve tanklarını, arbiy bazalarını bombalay edi. Lakin endi 170 kere arbiy vazifenen kokke koterilgenine, bir yıldan berli cenkleşkenine baqmadan o daa bir dane bile duşman samalyotını urıp tüşürmegen edi. Bunıñ içüno, siladaş dostları ogünde qolaysızlana, olar da sırası kelgende Ahmethannı tişlep ala ediler.
Niayet, Amethanğa ozüni kosterecek kun keldi. Bu, 1942 senesi mayıs 31 kunü oldı. O vaqıtta Amethan Moskva civarında yerleşken cebe aerodromlarından birinde hızmet eterek, nevbetçilik yapa edi. O, emir alğan daqqada avağa koterilmege azır.
Amethannı tañ maalinde: Trevoga! Kokte duşman! degen komanda ayaqqa tursattı. Amethan ve onı ozğarıp baracaq uçucı A.Strukov kendi samalyotlarına taba aşıqtılar. Maskirovkalarnı alıp taşlap, maşinalarınıñ kabinalarına oturdılar ve ardı-sıra uçuv yolağından ketip, kokke koterildiler. Amma çoqqa barmadan Strukov Amethannen bağlanıp, samalyotınıñ motorı bozulğanını bildirdi.
-Bazağa qayt!- dep emir berdi Amethan ve duşmanğa qarşı yanğız özü ketti. 3000, 4000, 5000, 6000 niayet 7300 metr yukseklikke koterilde ve duşmannıñ Yunkers bombardumanını seçti. İşte şu daqqadan aqiqiy ava cenki başlandı. Amethan bir kere, eki kere, uçünci kere Yunkerske ucüm etti ve onı ardı-sıra qurşunğa tuttı, eyecanlanğanından butün qurşunlarını atıp bitirgenine ozü bile abaylamadı.
Duşman da acemi degil edi. Amethan bu uçucı 1936 senesinden berli Afrika, İtaliya, Frantsiya koklerinde defalarca uruşqanını, o da ava cenki usullarını pek yahşı bilgenini tek soñundan, yerde añladı.
Qısqası Amethan Yunkersni qurşunlap yoq etip olamadı. O ise manovr yapıp ep kete. Neşlesin?
-Taran!-degen fikir keldi aqılına. Ebet bu pek siyrek rastkelgen şey. Boyle vaqıtta ozüñni de telüke astına qoyasıñ. Amma onda tek eki yol qalğan edi. Ya duşmannı oz başına qaldıracaqsıñ, ya da taran yapıp, yani oz samalyotıñnen qaqıştırıp yoq eteceksiñ. Amethan ekinci yolnı seçti. Oz samalyotınen yunkersniñ quyruğına barıp urdı. Uçaq parça-kesek olıp dağıldı. Amma onıñnen beraber Amethannıñ ozü de baş aşağı ketip başladı. Onıñ kozlerine qaranlıq çökti, başı aylanıp, qulaqları tındı. O, bir şeyler etip duşman samolyotına saplanıp qalğan oz uçağını ondan qurtardı ve doğrulaycaq oldı. Samalyot oña boysunmadı, eo vıznen aşağı ketti. Şu vaqıtta paraşütnen sekirip yetiştirdi. Niayet, paraşüt açılıp, serbest ener eken, uzaqta duşman samalyotından sekirip yetiştirgen eki adamnı abayladı. Ebet olar endi qaçıp qurtulamazlar...
Bu ava cenki uçucımıznıñ tercimeiyalında eñ unutılmaycaq bir vaqia olıp qaldı. O aqta soñundan pek çoq yazıldı, aytıldı, talil etildi, ogrenildi.
Turmaay bo etraflarnı bombalap turğan Yunkers bunıñnen oz faaliyetini bitirdi. Onıñ parçalarını toplap, Yaroslavl şeeriniñ ortasındaki meydanğa korgezme etip qoydılar. Şeerni viranelikten qurtarğan Amethan Yaroslavl kokünde kostergen cesüriligi için Lenin ordeninen taqdirlendi, onı şeerniñ fahriy grajdanı etip sayladılar. Şeerniñ mudafaa komiteti tarafından oña takdim etilgen saatniñ ustüne: Qızıl Ordanıñ leytenantı Amethan Sultan arqadaşqa nemse-faşist samalyotını qaramanca urıp tüşürgenini içün, Yaroslavl kokünde kostergen cesürligi içün Lenin ordeninen taqdirlendi, onı şeerniñ fahriy grajdanı etip sayladılar. Şeerniñ mudafaa komiteti tarafından oña taqdim etilgen saatniñ ustüne: Qızıl leytenantı Amethan Sultan arqadaşqa nemse-faşist samalyotını qaramanca urıp tüşürgeni içün, Yaroslavl şeerniñ mudafaa komiteti adından, 1942 senesi, mayıs 31,-dep yazılğan edi.
Şundan soñ Ahmethannı cenkniñ eñ mesuliyetli, telükeli uçastkalarına yollap başladılar. Uçucı ise er yerde misilsiz qaramanlıqlar kostere edi.
O, Or qapıda duşman Heynkelini urıp tüşüre, benzin yuklü planerni yaqa, Aqyar ustünde duşmannıñ eki samalyotını urıp tüşüre, gece avına çıqıp, aqiqiy ava razvedkacısı ekenini isbatlay.
Amethan aqqında arbiy publitsist N. Kostin şoyle yaza: Bir kun Amethan Sultannı polk komandiri polkovnik Şestakov çağırıp, oña, muim emiyeti olğan perepravanı qorçalamaqñı avale ete. Gvardiyalı kapitan Amethan Sultan kunü bir gruppa samalyotnen pereprava rayonına uçıp kele. Ava açıq. Yer yahşı korüne. Olar dört biñ beş yuz metr yukseklikke koterileler. Saat on birde uç gruppa duşman samalyotı Azav deñizi taraftan perepravağa taba uçıp keteyatqanını koreler. Eñ ogde yigirmi dane Heynkel-III, olarnıñ artından yigirmi dane Yu-88 ve kene yigirmi dane Heynkel III kete. Faşist bombardmanları endi perepravağa yaqınlaşayatqanda Amethannıñ komandası ucüm etip başlay. Bir kereden dört Heynkelni urıp tüşüreler. Duşman esini toplap, ucümge keçeyatqanda, Amethan uçünci gruppanıñ komandiri, uçuci Safonovdan haber ala. Onıñ samalyotınıñ motorı bozulğan. Amethan oña:
-Aerodromğa qayt!-dep emir bere. Şu arada duşman samalyotlarından kene bir gruppa daa peyda ola. Amethan ve Pavel Golovaçov, de töpeden, de aşağıdan ucüm etip, eki Yunkersni daa urıp tüşüre. Uyken leytenant Borisov da bir Yunkersni urıp tüşüre. Duşmannıñ altmış samalyotından iç biri perepravağa bomba taşlap olamay, qaçıp keteler. Boyleliknen Amethan yolbaşçılığında uçqan altı şain-Borisov, Golovaçov, Malkov, Safonov, Logkiy ve Amethannıñ ozü sayı ceetten on kere çoq olğan duşman uçaqlarınıñ on fayızını urıp tüşüreler, qalğanlarını ise keri qaçmağa mecbur eteler. Bu uruşta bizim tek bir samalyotımız zararlana, lakin o da oz yerimizge barıp qona.
Aqşam gvardiyalı polkta arbiy ava quvetleriniñ komandanı general Hrükin Amethanğa şoyle dey:
-Sen Sovetler Birligi Qaramanı unvanına layıq bir adamsıñ, ukümet saña bu yuksek unvannı berecegine men eminim, sağ ol, qaraman!
Aradan bir ay keçken soñ-1943 senesi avgust 24-te SSSR(SSCB) Yuqarı Şurasınıñ Prezidiumı Amethan Sultanğa Sovetler Birliginiñ Qaramanı unvanını berüv aqqında Ferman çıqardı.
Qırımtatar cenkçileriniñ qaramanlıqları ve cesürlikleri aqqında o vaqıtta gazetalarda deerlik er kun yazıla edi. Mesela Krasnıy Krım gazetası 1943 senesi sentyabr 24 sanında Tatar halqınıñ oğul ve qızları degen maqale basıp çıqardı. Aşağıda onı olğanı kibi ketiremiz:
Bugun biz yurtdaşımız, Qızıl Ordunıñ şanlı cenkçisi, qırıcı aviatsiyanıñ gvardiyalı kapitanı, Sovetler Birliginiñ Qaramanı Amethan Sultannıñ qaramanane işleri aqqındaki bildirüvni basamız.
Amethan Sultan Alupka şeerinde-kuneşli Qırımnıñ işte bu acayip, dülber koşesinde yaşadı ve terbiyelendi. Tatar halqınıñ sadıq oğlu Ulu Vatan cenkiniñ ilk kunlerinden başlap nemse-faşist basqıncılarını amansız qırdı.
Onıñ acayip cesürlikleri aqqında kitaplar yazmaq mumkün. Qorqu bilmez qartal Amethan Sultan nemse oña ucüm etkenini beklep oturmay. Onıñ ozü duşmannı araştırıp tapa ve ateşin sovet vatanperverine has cesürliknen faşistlerge ucüm ete ve olarnı yoq ete.
Olar cenk başlanğandan berli faşistlerniñ 40 samalyotını urıp tüşürdiler. Tek Taranrog içün olğan soñki uruşlarda Amethan Sultannıñ ozü duşmannıñ 11 samalyotunu urıp tüşürdi.
Sovet ukümeti batır tatarnı qayd etti. Onıñ koküsini Lenin, Qızıl Bayraq, Qızıl Yıldız ordenleri yaraştıra. SSSR(SSCB) Yuqarı Şurası Prezidiumınıñ Fermanınen 1943 senesi avgust 24-te Amethan Sultanğa Sovetler Birliginiñ Qaramanı unvanı berildi.
Qızıl Orduda boyle qaraman tatarlar az degiller. Qırımtatar halqınıñ biñlernen eñ yahşı oğulları Sovetler Birligindeki rus ve diger halqlarnen qol-qolğa berip, ozüniñ umumiy duşmanı olğan nemse-faşist basqıncılarına qarşı qorqu bilmeyip kureşe. Qızıl Ordu saflarında, partizan otryadlarında tatar halqınıñ oğul ve qızları ruslarnen bir safta oz Vatanınıñ azatlığı ve mustaqilligini qaramanlarca imaye etip faşistlerni amansız yoq etmekteler.
Qızıl Ordu duşmanğa amansız darbe endirmekte Bizim şanlı cenkçilerimiz keniş cebe boylap Dneprge yaqınlaylar. Taman ve Temrük, Melitopol (Qızıl Yar) ve Zaporoje, Kiyev ve Dnepropetrovskta cenkler kete. Endi Qırım bosağasında uruşlar barmaqta.
Tatar halqınıñ oğul ve qızları ! Sizniñ nemse qulluğından azat olacaq saatleriñiz yaqınlaşmaqta! Qızıl Orduğa ve partizanlarğa Qırımnı nemse-faşist basqıncılarından temizlemege yardım etiñiz! Nemselerni qorqu bilmez cenkçi, Sovetler Birliginiñ Qaramanı Amethan Sultan döggen kibi dögüñiz!Gitlercilerni(Hitlercilerni) amansız qırıñız! Olarğa şeyleriñizni Qırımdan alıp çıqıp ketmege , sovet adamlarını qulluqqa aydap alıp ketmege yol bermeñiz!
Nemse basqıncılarına olüm!
Krasnıy Krım gazetasınıñ aynı şu sanında Stalin Qartalı-Qaramanğa şan-şerefler! degen, şahsen Amethanğa bağışlanğan aşağıdaki maqale basılğan:
Qırımtatar halqınıñ tarihı sevimli Vatanına sadıq olğan oz oğlanlarınıñ pek çoq qaramanane cesürliklerini bile. Halq bahtı içün kureşte ozüni şuretlendirgen halq şanlı işleri ala bugun halq añında yaşay. Oz omürini qırımtatar halqınıñ eyiallığına bağışlağan yigit Azamat oğlu Alimni hatırlañız. Qaraman ecdatlarımıznıñ şan-şureti bizlerni şimdi de ilhamlandıra. Sovet halqınıñ nemse basqıncılarına qarşı alıp barğan Ulu Vatan cenkinde biñlernen qırımtatar yigitleri iştirak eteler. Olardan biri qırıcı aviatsiyanıñ gvardiyalı kapitanı, qırımtatar batırı Amethan Sultandır. Oña SSSR(SSCB) Yuqarı Şurası Prezidiumınıñ 1943 senesi avgust 24-teki Fermanınen Sovetler Birliginiñ Qaramanı unvanı berildi.
Amethan Sultan faşist basqıncılarına qarşı kureşte aqransız qaramanlıq ve cesürlik kosterdi. Ulu Vatan cenkiniñ ilk kunlerinden başlap qorqu bilmez qartalımız oz dostlarınen birlikte Vatanımıznıñ şan-şerefi ve mustaqilligi içün kureşte 40-tan ziyade nemse samalyotını yoq etti. Taranrog içün kureşte o, 11 duşman samalyotını şahsen ozü yoq etti.
Alupka şeerinde cenübiy yalınıñ kuneş nurları astında doğıp osken cesür yigit, tatar halqınıñ bahtı içün kureşken Amethan Sultan ozüniñ qaraman ecdatlarınıñ sadıq devamcısıdır.
Sovetler Birliginiñ Qaramanı Amethan Sultanğa şan-şerefler! Ulu Vatan cenkiniñ qaramanlarına şan-şerefler!
Gazetanıñ aynı şu sanında VKP(b) Qırım oblast komitetiniñ katibi V.Bulatov, Qırım ASSR (Qırım ASSC) Yuqarı Şurası Prezidiumınıñ Reisi A.Menbariyev ve Qırım ASSR Sovnarkomınıñ reisi İ. Seyfullayevniñ Amethan Sultanğa Sovetler Birliginiñ Qaramanı unvanı berilgeni munasebetinen yollağan tebriknameleri de basılğan.
Stalingrad cebesinde eki taraftan millionlarnen canlı quvet, biñlernen tank ve samalyotlar, çoqtan-çoq diger arbiy tehnika toplandı. Cenkniñ taqdiri çoq ceetten bu yerdeki vaziyetke bağlı olacaq edi. İşte boyle mesuliyetli devirde Amethan Sultan hızmet etken polknı da Stalingradğa yollaylar. Sovet uçucıları pek buyük zorluqlarğa qalsalar da bu yerde kutleviy qaramanlıq numünelerini kosterdiler. Amethan Stalingrad kokünde kostergen ustalıgı, qaramanlıgı ve cesürliginen
pek çoqlarını ayrette qaldırdı.
Sekizinci ava ordusınıñ komandanı general Hrükinniñ teşebbüsinen Stalingrad yaqınlarında aslar polkı meydanğa ketirile. Bu polkqa tüşmek içün eñ azdan duşmannıñ beş samalyotını urıp tüşürmek kerek edi. Amethan bu polkqa birinciler sırasında tüşe. Çünki onıñ esabında bayağı çoq urıp tüşürilgen samalyot bar edi. Çoqqa barmadan Amethannı eskadrilyağa komandir tayin eteler.
Bu cebede Amethan 110 kere ava cenkinde iştiraq etip, şahsen özü 6 ve gruppa olıp 7 samalyotnı urıp tüşüre.
Arbiy Jurnalist, mayor Suçenikov ozüniñ Kok yuzüniñ şorbacısı Amethan oçerkinde şoyle bir levhanı hatırlay:
Stalingradnıñ tütünli kokünde otkerilgen uruşlardan biri Amethannıñ aqılında siñip qaldı. Aqiqaten o keresindeki uruş onıñ içün klassik bir uruş edi.
Ştabdan haber keldi: nemseler muim bir obyektimizni bombalay ekenler. Duşman samalyotlarını yaqalamaq emiri Amethannıñ eskadrilyasına berildi. Komandir birinciler sırasında kokke koterildi ve aytılğan ava yolunen ketti. Onıñ kozüne eki dane, ME-109 samalyotı ilişti. Amethan maşinasını olarğa taraf çevirdi. O, buyük bir suratnen yuqarıdan ve arttan ucüm etti ve... avada qara tütün uzandı. Duşmannıñ bir samalyotı taş kibi yerge avdarıldı.
Amethan bir daa yuqarığa atılıp çıqtı ve ekinci samalyotqa ucüm etti.
Amethan ozüniñ bu sevimli uruş usulını polk komandirinden ogrendi. O, duşmannıñ samalyotını da urıp tüşürdi. Bunıñ episi bir qaç daqqa içinde olıp keçti.
Ulu Vatan cenki yıllarında Amethannıñ adı tillerde destan oldı, efsanege çevirildi. Onıñ ozgün cenk yapuv usulı deysiñizmi, aqılğa yatmağan çezimler tapuvı deysiñizmi, er biri aqqında ilmiy iş, kitaplar yazmaq mumkün.
O, Rostov, Bryansk, Cenübiy- Garp, Stalingrad, Cenüp, 4-inci Ukraina, 3-nci Belorusiye cebelerinde, Qırımnıñ azat etilmesinde iştiraq etti. Soñki yeñişli uruşını Berlin uzerinde keçirdi. O, bundan bir qaç ay evelsi, daa tam aytacaq olsaq 1945 senesi yanvar 18-de Gumbinnen Malvişkin yanında dört biñ metr yukseklikte 25 nemse samalyotına qarşı yañğız özü çıqıp, 3 duşman samalyotını urıp tüşürdi.
Polk komandiri, Sovetler Birliginiñ eki defa Qaramanı, gvardiyalı mayor V.D.Lavrinenkov 1945 senesi aprel ayında Amethannu eñ yüksek mukafatqa-eki defa Sovetler Birliginiñ Qaramanı unvanına taqdim eterek şoyle raport yazğan edi:
Amethan Sultan arqadaş cebelerde cesürlik ve qaramanlıq numünelerini kosterdi. Ava uruşını alıp barmaq ustalığını tolusınen ogrengen bu ala dereceli qırıcı uçucı polkımıznıñ eñ yahşı aslarından biri adını yapqan işlerinen qazandı. Samalyotnı canbazlıqnen idare etken, onıñ taktik ustünliklerinden bilip faydanlanğan, gitlerci uçucılarınıñ zayıf taraflarını yahşı bilgen , duşman tahnikasınıñ zarar ketirilebilecek yerlerini ogrenip alğan Amethan Sultan duşman ustünden 30 ava uruşında yeñdi. Nemse tutıp alıcılarına qarşı kureşte cesürlik ve qaramanlıq kostergeni, 603 defa muvafaqiyetnen uruş uçuşlarında galip çıqqanı şahsen ozü duşmannıñ 30 samalyotını ve gruppanen alınıp barılğan ava uruşlarında 19 samalyotını urıp tüşürgeni içün Amethan Sultan arqadaş eki defa Sovetler Birliginiñ Qaramanı unvanı berilmesine degerlidir
Hiç yorum yok:
Yorum Gönder