Şairniñ Ekinci Omüri-Mennan Camanaqlınıñ 90 yıllığına-Safter Nagayev

Şairniñ Ekinci Omüri-Mennan Camanaqlınıñ 90 yıllığına

1976 senesi Lenin Bayragı gazetasında çalışqanda injener Enver Haliqovdan mektüp aldım. Mektüp şair Mennan Camanaqlınıñ 60 yıllığı munasebetinen teklif-muracaat tarzında yazılğan edi. Onı ''Olmez satırlar'' serlevasınen gazetanıñ 1976 senesi dekabr 11 sanında bastıq. Faal oquyıcımız, edebiyat sevdası şoyle yaza:
''Keçende elime cenkte elak olğan yazıcılarımıznıñ eserlerinden tertip etilgen On ekilerniñ hatiresi cıyıntığı tüşti. Onıñnen tanış olğan soñ, bu kitapnıñ medeniyetimizde buyük rolüni yazıp beyan etmege söz bile tapalmadım, çünki bu cıyıntıq bizim sağ olmamız ve serbestligimiz içün canlarını feda etken cenkçi şairlerimizniñ icadınen tanış ete. Olarnıñ eserler omür, Vatan, yaşlıq arzularınen tolu, yurek coşturıcı acayip ezgilerdir.
On ekiler! Olarnıñ er biriniñ omüri yaş nesil içün aqransız numünedir. Olardan biri Mennan Camanaqlı eger sağ olğan olsa, şimdi onıñ 60 yıllığı qayd olunacaq edi.

Şair ve ressam Mennan Camanaqlı 26 yaşında Aqyar( Sevastopol)ñı qorçalavda elak olsa da onıñ şiirleri halqımız arasında yaşay.

Şairniñ 60 yıllığı munasebetinen kompozitorlarımızğa şoyle bir isteknen muracat etmek isteyim.

Mennan Camanaqlınıñ 1940 senesi yazğan Yırla sen, gitaram, yırla! adlı şiirine muzıka yazsalar ve bu yır sevimli Qaytarma ansambliniñ artistleri tarafından icre etilse, şairniñ ruhuna ebediy bir hatire olur edi.

Bu yır, aynı zamanda, cebe yollarında kureşte qaramanca elak olğan diger cenkçi şairleriniñ hatiresine de bir itiram olur edi.

Bu mektüp maña şairniñ Men yaşlıq duyam şiirini hatırlattı:
Men qart olurım,
Çal tüşer başıma. Kim bile,
Kim bile, belki de
Yıltırar mañlayım.
Kulümsirep şaylı qız
Çıqar qarşıma...

Bu satırlar, cenkten evel Ayqarda yazıldı. Onıñ muellifine şimdiki serbest omürimizni kormek nasip olmadı. O, halqımıznıñ hatırasında ve edebiyatımızda işte boyle ''Men yaşlıq duyam'' degen şiirinde aytqanı kibi, kelecek kunlerniñ yırcısı olıp qaldı. O, çoq yaşamadı, lakin şerefli ve qaraman omürinen bahtımız içün kureşçilerniñ og safında bulundı, 26 yıl omür korgen bu cenkaver şairniñ adı Mennan Camanaqlı (Reşidov) edi. Eger sağ olğanda, kureş ve romantikanen tolu şiirleri içün oña teşekkür bildirir edik. Teesüf ki, o bu kunlergece yaşamadı. Oña ekinci omürni şiirleri berdi.

Mennan Camanaqlı 1916 senesi Aqşeyh rayonındaji Camanaqlı koyunde fuqare koylu Abdureşid aganıñ qorantasında doğa. Babası balalarınıñ oqumış olmalarına ayrıca diqqat ayıra. Babası Abdureşid Tair oğlu ve anası Fadime Emiramet qızı acayip qoranta saipleri olaraq, dünyağa altı oğul ve bir qız ketirip, olarnı guzel insanlar etip terbiyelegenler. Qorantanıñ dört azası- Kerim ve qardaşları Aziz, Mennan, Abhair, Fetta Ekinci cian cenkinde ellerine sila alıp Vatannı qorçalaylar. Eñ muimi şu ki, edebiyatımıznıñ eki namlı vekili-eki şair, ağa-qardaş Kerim ve Mennan Camanaqlı (asıl familiyaları Reşidov) bu qorantadan osip çıqtılar.

Mennan, belli şair Kerim ağasınıñ tesirinde ose. Aqmescitte ulke numüne-tecribe mektebinde oquy, aqrandaşları Bekir Vaap ve Reşid Muradnen dostlaşa. Soñ qurucılıq tehnikumını bitire. Şu yılları edebiyatnen meraqlanğan yaşnıñ qısqa vaqıt içinde gazeta ve jurnallarda teren mundericeli şiirleri derc olunalar. İşte onıñ o vaqıt yazğan şiirlerinde otuzıncı seneleriniñ esas mevzuları yetekçi rol oynadı.

Mennan 1938 senesiniñ oktyabr ayında ordu saflarına çağırıldı. Aqyarda deñizci olaraq hızmet etti. Hızmetten qaytıp, deñizci buşlatını çıqarıp yetiştirmey, cenk başlandı. Tekrar Aqyarğa ketti, anda duşmannen cenkleşti. Aqyarnı qorçalavda 1942 senesi elak oldı.

Kene şu yılı İzvestiya gazetasında yazıcı Yevgeniy Krigerniñ Aqyar yaşay adlı oçerki basıla. Bu oçerkte tuvğan topragımıznı faşist esaretinden azat etüvge yaş canlarını bağışlağan qaraman deñizcikerniñ arasında Mennan Reşidovnıñ adı da añıla.

Şair 1940 senesi Aqyarda arbiy hızmette bulunır eken, Yırla sen, gitaram, yırla! serlevalı şiirinde şoyle degen edi:
Ayrılıq tüşti bizge de,
O meni ozgardı deñizge...
Yaş şair bu şiirinde guya keri qaytmaycağını añlağan kibi, sevgen qızınen sağlıqlaşa ve bir daa qaytmay. Vatan oğrunda kureşte canını feda etti. Mennan ağasınıñ qarısı Raşida apteniñ qardaşı Galeynen dost edi. Cenkten soñ Qazan şeerinde yaşağan Galey Useinovnen bağlanıp, onıñ Mennan aqqında hatırlavlarınen meraqlanğanımnı bildirdim. Galey menim ricamnı memnünliknen yerine ketirip, dostu aqqında hatırlavlarını yolladı ve o , biraz qısqartılıp, gazetamızda basıldı. Onıñ elinde Mennannıñ Aqyardan yollağan uç mektübi saqlanğan. Bu mektüplerniñ er birinden onıñ cenk ateşi içinde bile şair olaraq qalğanı, dostlarını, doğmuşlarını, tuvğan halqını ne qadar teren bir duygunen sevgeni açıq-aydın korüne. 1941-1942 seneleri yazılğan bu mektüplerden ağır çarpışmalarda bile aqiqiy şairniñ şiiriy nefesini sezmemek mumkün degil.
Adamnıñ is-duygusı onıñ söz baylığından ziyade olsa yazmaq pek kuç ola eken. Men yaşlıqtan beraber osken, oquğan can dostum, Mennan Reşidov aqqında yazmaq istep qoluma qalem aldım. Men tapqan sözler Mennannı insan olaraq, kureşçi olaraq kostermekten acizler. Menim bu acayip insanğa olğan sevgim tilimizdeki yahşı sözlerniñ episinden de yuksektir.
Yaş şair ve ressam Mennan Reşidov icadiy omüriniñ baarinde Qırım topragını qorçalayaraq qaramanca elak oldı. 1942 senesiniñ oktyabr ayında Moskva radiosından Bizim deñiz yalısındaki bastionımız- Aqyarda qızğın cenk kete Politrabotnik Reşidovnıñ bolügi şeeriñ er bir evini, er bir soqağını qattı turıp qorçalay degen sözlerini eşittim. Lakin men şu daqqada ateşli soqaq boyu duşmanğa doğru keteyatqan dostum Mennannıñ açuvlı yüzüni, nefretnen yanğan qara kozlerini kordim.

Mennannıñ cenkniñ çeşit vaqıtlarında yollağan uç mektübinden numüneler ketirem. Olarnıñ er biri Reşidovnıñ ateş içinde de şair olıp qalğanını, dostlarını, doğmuşlarını, tuvğan halqını ne qadar teren sevgenine misal olabilir.
Birinci mektübinde şoyle yaza:
Meraba, dostum Galey, Mektübimniñ ilk satırında saña cenkaver flot selamı yollayım. Vaqıt oyle kete ki, atta men onıñ esabını da coyam. Mektübiñde qazanlılar tarafından begenilgenimni yazasıñ... olarğa da selam ayt.

Galey, bizim portfelimizde menim şiir defterim bar edi. Şunı muqaytlıqnen saqlamañnı rica etem. Azat hatın redaktsiyasından maña şair Şamilniñ adresini yolla.
Qazandan qaytqan soñ (o, 1941 senesiniñ aprel ayında Qazanğa otpusqağa kelgen edi). Volga ozenine ve onıñ yalısındaki tarihiy şeerge bağışlap bir seçim şiirler yazdım. Şimdi bir qaçınıñ mundericesini qısqadan yazam. Soñ şiirlerni de yollarım.

İsteseñ kedayıñ olayım. Bu şiir Volgağa bağışlana. Tañda qudretli ozen yalısından Tatarstan topragına baqam. Volga dalgalarınıñ şıpıldısı tañda tarlağa çıqqan kolhozcılarnıñ şen yırına zil tut. Butün barlıq kuneniñ qırmızı nurlarına çomğan. Ozennen, halqnen birlikte men de yırlayım. Çünki men, Qırımnıñ kedayı, isteysiñmi, Volga, seniñ de kedayıñ olayım.

Ekinci şiirimniñ serlavası Selbi yanında seni bekledim. Sevimli qıznen selbi yanında korüşmege söz beriştik. Aqşam. Kuneşniñ sarı tögeregi ufuqta qırmızı şavl qaldırıp oz yatağına ketti, şu daqqası ay çıqtı. Yanaşamda bulbul yırlay, guya o da Qazan musafirini selamlamaqta edi. Sus, ey , bulbul. Yuregimde keder bar. Yarem kelmedi.

Qabirniñ yanında degen uçünci şiirim Tatarstan şairi Gabdulla Toqaynıñ hatiresine bağışlana.

Şimdi Qızıl Ordu ve Flotumıznıñ cenkaver işleri aqqında yazam. Omür deñişti, şairniñ mevzusı da deñişe. Lakin şairniñ mevzusı omürni deñiştirmek içün kureşe.

Menim adresim: Qara deñiz flotu. 1007 E. Deñiz poçta bolügi, ştab B.O.
Selamnen M.Reşidov.
1941 senesi, iyul 8.

Mennannıñ ekinci mektübi nemse faşistlerine qarşı nefret duygusınen tolıp-taşqandır.

Meraba Galey. Saña bir qaç mektüp yazğan edim. Cevap kelmedi. Ağamnıñ qorantası (Mennan Reşidov şair Kerim Camanaqlınıñ doğmuş qardaşıdır.) şimdi sizde eken. Olarnıñ cumlesine hususan kuçük İldusqa selam ayt. Vatanımız qıyın kunlerni başından keçirmekte. Duşman kun-kunden yüzsüzlene, canavarlaşa. Bir çoq şeer ve koylerimiz okkupatsiyada qaldılar. Halqımıznıñ iradesi daa bir sınavdan keçmekte. Bizim şeerimiz ateş alqasınen sarıldı. Deñizcilerimizniñ fedakarlığına duşman bile şaşmaqta. Ebet, o adam sıfatlı ayvanlar bizlerni ayat kureşine ne davet etkeni qaydan bilsinler?

Cumlege selam söyle. Mektüp yaz. Siziñ Mennan, 1942 senesi, yanvar 20.
Uçünci mektüp 1942 senesiniñ avgust 15-inde yazılğan. O nisbeten qısqa edi.

Kimseden mektüp almayım. Bizimkilerniñ alı ne oldı? Maña Kerimniñ, Abhairniñ adreslerini yolla. Anama, Reşidege, Gumerge, Sabrige ve hususan kuçük İldusçikkke ve Feridege selam ayt. Resiminni yollayım.
Aqyarda cenk qızğınlaşqandan qızğınlaştı. Ortalıq yana. Lakin bizim deñizcilerimiz kattı turıp kureşeler. Eger Aqyar teslim olsa, mende yaşamağa uquq qalmaycaq. Aydı, yahşı niyet eteyik. Biz olarnı mından bir tamam quvıp çıqarırmız.
Cumle tanış-bilişlerge selam ayt. Selamnen Mennan.
Bu, Mennannıñ soñki mektübi edi. Cenk bitti. Men araştıruv işlerini başladım. 1958 senesi noyabr 22-de arbiy-deñiz flotunıñ serjantı Mennan Reşidov aqqında bergen malümatqa kore, onıñ 17 dane mukafatı olğan.
Lakin nasıl mukafatlar olğanı ve ne içün berilgeni daa belli degil eken.
1960 senesi Mennannen beraber olğan bir adamnı rastketirdim. Onıñ sözlerine kore, Mennannıñ bolügi qorçalağan ev tamamınen yanğan. Olar ise yanayatqan evden çıqıp olmağanlar. Mennan elak oldı,-dedi o sözüniñ soñunda. Men oña inanmadım. Menim içün Mennan daima yaşay. Boyle adamlarnıñ olgenine inanmaq mumkün deil.

Bir keresi esli-başlı jurnalistlerimizden biri, yaşlarğa çoq yardımda bulunğan şair Reşid Murad odamızğa sürip keldi. Daima şaqanen, bizni mısqıldap: Sizler ana tilini ogrengence, tatarca gazeta oquğanlar qalmaz,-dey turğan edi. Bu keresi şaqasını sozmadı ve yanıma kelip, omuzıma eline qoydı:
-Olan , saña borclum. Menden saña bir oqa. Çoqtan hayallanıp yurgen niyetimni sezdiñmi yoqsa? Candan aziz dostlarım Mennan Camanaqlıve Bekir Vaap aqqında yazıp, çoq savap qazandıñ. Çoqtan berli olar aqqında yazmaq istesem de, olarnı hatırlağanda yuregim sızlay, elime qalem alğanımnen Aqmescitniñ Subhi soqağında nasıl yurgenimiz kozüm ogünde canlanai-dedi muğayıp.
-Sağ oluñız, sizden eyi söz eşitecek kun de bar eken. Men cenk şeitleri-yazıcılarımıznıñ eserlerini toplap neşir etmek isteyim...
-Şay dese?! Niyetiñ eyi, Aydı, eserlerini topla.
Men Mennan ve Bekir aqqında hatırlav yazarım...
Edebiyatqa emin adımlarnen kirgen Mennan Camanaqlı qaleminen vatanperverlik, qaramanlıq duygularını aks ettirgen bir sıra eserler doğurdı. Ondan bizge çoq edebiy asabalıq qalmağan olsa da, onıñ şiirlerinden halqımıznıñ otuzıncı yıllardaki omür tarzınıñ nabızını açıq-aydın duymaq mumkün.

Bu yerde kene de şairniñ yaqın dostu Reşid Muradnıñ oña bağışlağan Uyken Matros şiirini hatırlamaq yerlidir:

Kim eken yalıda, uçurım yerde
Okenen qaş çatıp, serilip yatqan?
Qanlanğan elinen mauzerini
Sıqqan o , korgende titreycek duşman.
Saçını yel taray, kozleri açıq,
Elinden silanı sağ duşman almaz!
Olmekçün olmegen, yurtuna sadıq
Ketken o. Boyleler yatqa qul olmaz!
Qartalday döğüşken bir gaflet saat.
Duşmanlar ezildi bitmegen faqat...
Aygidi yigitke bir yurek daa,
Aygidi matrosqa ekinci ayat!
Yanında kitabı ve açıq mektüp.
Matemki fesiniñ lentaları da...
Dalğalar şuvulday yuzünden opip,
Siyarğan sailler efsane ayta.

Şair ve ressam Mennan Camanaqlınıñ hatırası bugun de nesiller tarafından itiramnen añılmaqta.



Safter Nagayev