Cenkten Evvelki Qırımtatar Teatri ve Dramaturgiyası ile Bağlı Bazı İstoriografiya Meseleleri-S.Kerimova-1-nci Bab

Cenkten Evvelki Qırımtatar Teatri ve Dramaturgiyası ile Bağlı Bazı İstoriografiya Meseleleri-S.Kerimova-1-nci Bab

Belli ki, Qırımda teatrniñ inkişafı qadimiy devirler ile bağlıdır. Butün SNG territoriyasında bile eñ eski teatr Qırımda, Hersoneste, miladiyden evvel uçünci asırnıñ ortalarında qurulğan teatr sayılır. Onıñ fragmentleri bu kungece saqlanğandırlar. İşbu teatr qurulğanda, 3200 (uç biñ eki yuz!) seyirci içün de yer yapıldı.
Hanlıq zamanlarına ait teatrimiz aqqında da bayağı meraqlı malümatlar bulunmaqta. Şunıñ içün teatrimizniñ tarihi ile bağlı bibliografiya bayağı keñ bir çerçive qaplamaqta.
Qırım tarihiniñ çoq meraqlı ve qıymetli lehvalarından biri-bu çeşit seyahatçılarnıñ asırlar devamında Qırım aqqında qaldırğan yazılarıdır. Kendi kozlerinen korülip yazılğan şeylerdir. Mesela flamand seyahatçısı Villem Rubruk Qırımğa 1253 senesi kelip, korgenlerini yazılı şekilde qaldırdı. Arab seyahatçısı İbn Batuta Qırımğa 1334 senesi, nemse seyahatçısı İ.Şiltberger XV asırnıñ başında, ispan seyahatçısı P.Tafur XV asırnıñ başında katolik İoann Gallifonten XIV asırnıñ soñu ve XV asırnıñ başında, leh seyahatçısı Martin Bronevskiy XVI asırda Qırımda bulunıp, korgenlerini tafsilatlı sürette yazıp qaldırdılar. Fransız alimi ve seyahatçısı Jak de Lükniñ 1625 senesi Parijde neşir etilgen kitabında Qırımnıñ turmuşı ve medeniyeti bayağı keniş kosterile. Dortelli d'Askolli, Giyyom de Boplan kibi seyahatçılarnıñ 1634 ve 1650 seneleri neşir etilgen Qırım aqqında kitapları ayrıca diqqatqa layıqtırlar. Meşhur türk seyahatçısı Evliya Çelebiniñ (XVII asır) 10 tomluq ''Seyahat kitabı''nıñ ayrı bir cıltı Qırımğa bağışlanıp soñ derece meraqlı ve mundericeli olğanından, defalarca diger tillerge, şu cumlede bir qaç kere rus tiline, çevrildi.
Ebet, onlar ve yuzlerce bu ve boyle kitaplarda Qırımnıñ başqa saaları ile beraber medeniyeti de aks ettirilip, eski teatrimiz ile bağlı parçalar da rastkelmektedir. Mesela, macaristanlı Baron de Tott Fransa konsulı sıfatında 1767-1769 seneleri Qırımda bulunğanı aqqında yazılarnı Amsterdamda 1784 senesi neşir etti. Bir qaç yıl evvel bu kitap türkçege de çevrildi. Mezkür kitaptan medeniyetimiz ve teatrimiz ile bağlı bir qaç satır misal ketireyik:
Bağçasarayda kunümize qadar itina ile saqlanmış ve bir aileniñ elinde bulunan soñ derece degerli tarihiy bir defter vardır. İlk yazarı tarafından eñ eski geleneklerin yazılmasıyla başlanan bu yazma eserde kunümize qadar kelen olaylar qaleme alınmıştır. Qırıma kelmem dolayısıyla defterin şimdiki sahibi bana kelip bazı bilgiler isteyince, bu degerli defterin mevcudiyetini ogrendim ve butün gayretlerime rağmen, onu elde edemedim. Teklif ettigim 10.000 (on biñ!) altın bile faydasız qaldı. fazla(ziyade) vaqıt bulamadığımdan, bu defterden bazı qısımşarı kopiya edemedim.
Qırım Giray sadece(yalıñız) iyi bir sofrayla yetinmiyordu, er türlü eglenceye açıq bir adamdı. Qalabalıq (çoq adamlı) bir orkestra, maaşla(paralı) tuttugu soytarılar(şaqabazlar) kundüzleyin onu meşgul eden siyasiy meselelerden ve savaş azırlıqlarından iç olmazsa geceleri uzaq qalmasını saglıyordu.
Olüm cezası berilgen bir adamnı azar etken soñ.Bu haberin sağladıgı neşe(quvanç) sanatçılarnıñ oynadıgı bir komediya ile devam etti. Gosteri boyunca Qırım Giray yeñi duydugı Moler teatrosı aqqında bana bir sürü sual sordu. Molerin komediyalarındaki tipler uzerinde tartıştıq.
Teatrimizniñ tarihinde meşhur fransız komedigrafı Moler ile baglı daa bir meraqlı fakt belli. Nemse tarihçisi Teodor Mundtnıñ haberine kore, 1760 seneleri Bağçasaraydan Parijge yollanılğan bir mektüpte Lüdovik XV-niñ şahsiy katibi Rufinge Molerniñ Tartüf eseri Qırımtatarcağa çevrilmesi istenile!
Tartüf pesasınıñ mundericesini ogrengende, Qırım Giraynıñ oña ayrıca diqqatı ve merağı añlaşılğan kibi ola.
Pesada Tartüf Allağa soñ derece sığınğan bir faqır sıfatında varlıqlı Orgonnıñ horantasına soqula. Qısqa muddet içinde çeşit aynecilik, ayın--oyun ve kozboyav dua ve vaazlarınen ev sahibiniñ, yani Orgonnıñ, eñ yaqın adamı ola. Atta ki, Orgonnıñ qadını Elmira, oğlu Damis ve qızı Mariana oña Tartüf kibi yaqın olamaylar. Şunıñ içün eñ sonuñda horantasına işançını gayıp etken Orgon, ozüniñ evini ve butün mal-mulküni Tartüfqa vasiyet ete. Tartüfniñ intriga ve kozboyavcılıq maareti o derecege yete ki, atta Orgon Tartüfniñ zamparalığını kendi kozlerinen korip, anasına, Pernel hanımğa, añlatacaq olğanda, Pernel hanım oğluna degil de, Tartüfqa ziyade inana. Tartüfniñ ilekãr ve insafsız areketleri neticesinde Orgon ve butün horantası aman-aman evsiz-barqsız bir faqır alına kelecek edi. Ama Fransanıñ qıralı Lüdovik XIV-niñ otkür zeyni de adaletsever goñlü Orgonnı iflas ve perişanlıqtan qurtardı.
İşte, boyle bir psihologik durum ve içtimaiy añlayışlar Qırımda olmaması ve cemiyet arasında yalandan sofulıq marazı yayramaması içün padişanıñ idare-i-adilanesi kerek edi.
Hanlıq devrindeki teatrimiz hususında bibliografiya tizilirken, mutlaq Qarakoz yahut Qarakoz ve Acıvat kibi halq kolge oyunlarına diqqat etmeli. Bu oyunlar yuzyıllarca halqımıznıñ arasında yurip, milliy teatrmizniñ ilk adımları sayılır. Qarakoz ve Acıvat kibi personajlar çeşit tillerge uyıp, em hanlarnıñ tarihiy seferlerini, em halq agzında yurgen masallarnı, em de çeşit latifelerni sujet ve stenariy olaraq qullandılar. Qarakoz ve Acıvat personajlarınıñ oynağan klassik sujetleri türk alimi Cevdet Qudret tarafından Qarakoz serlevası altında 1968, 1969 ve 1970 seneleri 3 cılt şeklinde İstanbulda neşir etilgendir.
Qırımda Qarakoz oyunları aqqında V.V.Ugrinoviçniñ Starıye Traditsii Krimskih Tatar maqalesinde de meraqlı şeyler rastketiremiz.
Bo soy halq oyunları aqqında professor Sevinç Soqullınıñ Türk teatrosında komediyanıñ evrimi monografiyasında tafsilatlıca malümat almaq mumkün. Ve kene o devirler ile baglı araştırmalardan A.Z. Soysalnıñ Hanlıq devrinde Qırım-türk kültürü kitabını baqmalı.
1783 senesi Qırım Rusiye imperiyası tarafından basılıp alınğan soñ, biñlerce adamlarımıznıñ dalğa-dalğa hicretleri Qırımnı ertaraflama teren durğunlıqqa alıp keldi. Aman-aman 100 yıl devamında Vatanımızda medeniyetniñ nefes alması hususında bile malümat yoq derecesinde. 1832 senesi Qazanda basılğan Seid Muhammed Rizanıñ As-seb-us seyar fi ahbar mulüki tatar(Yedi seyare yahut Tatar Hanları aqqında haberler), 1870 senesi İstanbulda basılğan Halim Giraynıñ Gülbüni Hanan(Hanlarnıñ gulbağçası) ve Qırımnıñ ozünde rus ruhunıñ yayılmasına hizmet etken bazı ufaq-tüfeq kitapçelerinden başqa iç bir şey korünmey...
Bu durğunlıq ve qara boşluq yalıñız İ.Gasprinskiyniñ 1883 senesi meydanğa kelgen Terciman gazetası ile artıq çekilmege başlay.
Bugunde qolumızda bulunğan İ.Asanoglu Kerimniñ Terenlik(Taşkent.-G.Gulam adına edebiyat ve sanat neşriyatı-1988).XIX asırnıñ soñu ve XX asırnıñ başında Qırımtatar bediy sözüniñ evrimi kibi monografiyaları İ.Gasprinskiyniñ canlı tarihi, bunıñ devamı Medeniy Esnas kitapları, aileviy arhivimizde bulunğan eski matbuatımızdan biñlerce fotokopiya ve mikrofilmler ve teatrimiz ile bağlı soñ vaqıtlarda çeşit yerlerde basılğan parçalar esas qaynaqlarnı teşkil etmekteler.
Teatrimiz aqqında quru haberlerden eñ ustün turıp, sahna sanatımıznıñ içten kostergen, onı koz ogünde bayağı aydın canlandırğan, ebet, Celal Meinovnıñ 1925 senesi Yeñi dünya gazetasında (noyabr 17, ve devamı İleri jurnalı 1926-No:1.-s.40-45) basılğan Qırımda Tatar teatrosı serlevalı maqalesidir. 1881 senesi doğğan Celal Meinov genç çağında teatrge ayrıca aveslik kosterip Bağçasarayda XIX asırnıñ soñunda teşkil etilgen teatr destesine (truppasına) qoşula. Çeşit roller oynap oz artistlik istidadını vira arttıra. Şu vaqıtlarda oynalğan pesalarnıñ aman-aman episinde iştiraq ete. Şunıñ içün onıñ yuqarıda añılğan maqalesi esasen hatırlavlar uzerinde qurulğandır. Gayet zeka bir genç olıp universitetke kirmek içün rusçanı mukemmel ogrene. Şoyle ki, atta D.N. Mamin-Sibiryaknıñ Kok boyun(Seraya Şeyka) ve Perelıginniñ Tavşan kibi eserlerini rusçadan qırımtatarcağa çevirip, birincisini Sankt-Peterburgda, ekincisini Bağçasarayda, Terciman gazetasınıñ matbaasında, 1909 senesi ayrı kitapçıqlar şeklinde bastıra. Bilgenimiz kibi, soñundan (1920-nci seneleri)Celal Meinov kendisini Qırımnıñ eñ meşhur artist ve rejissorı olaraq tanıttı.
Tercimanda basılğan teatr aqqında parçalarğa kelince, birinci informatsiya 1886 senesi fevral 4 ve 7-de çıqqan nushalarında Mihayil efendiniñ evinde tatarca qoyulğan oyun, ve seyirciler arasında tatarlarnen beraber qaraim ve urum yaşları bulunğanı aqqındadır.
1892 senesi de sahna sanatınıñ bir türü olğan tsirk ile bağlı haber berile. Avgust ayınıñ 23-de çıqqan nushasında Bağçasarayğa İtalyadan kelgen K.Muminonıñ tsirki hususında aytılıp,bir qaç kunlerden berli çeşit oyunlar, şu cumlede oqumış eşek ile halqnı eglendirip, triko kiyimini birinci defa korgen halqñı şaşırtqanı tariflene.
Soñundan Qırımtatar halqınıñ belli erbapları olacaq İ.Lemanov, S.Hattatov ve Mansurskiy kibi gençler tarafından nasıldır tatarca numayışlar kostergenleri hususında Tercimannıñ 1897 senesi mart 3-te çıqqan nushasında haber berile. Bu gençler soñundan da çeşit spektakllerde iştiraq etken ediler. İ.Lemanovnıñ ise Zıncırlı medrese de arapça ders bergenini koz ogüne alsaq, din hadimleriniñ arasında da o zamanda teatrge avesli bir çoq progressiv şahslarnıñ şu cumlede Zıncırlınıñ meşhur muderrisi Acı Abibulla Efendi bulunğanını koremiz.
O devirde sahna sanatına sıcaqlıq ve sevgi Aqmescitteki talebeler de besley ediler. 1898 senesi yanvar 6-daki nushada mezkür talebelerniñ muzıkal tedbirlerinde (kendileriniñ mektep orkestri de bar eken) deklamatsiya ve sahna sanatı kosterilgeni ve davet etilgen musafirlerniñ goñülleri gayet hoş olğanı haber etile.
Bir qaç aydan aynı mektepniñ talebeleri demiryol ile Bağsarayğa kelip, şeerniñ merkeziy caddesinden yuzlernen Bağçasaray talebeleriniñ ozdurılması ve muzıka çalıp keçmeleri, ve aqşam Hansaray azbarında kontsert ile çeşit numayışlar, illüminatsiyalar ve dans teşkil etkenlerinen yerli cemaatqa bir bayram bağışlağan kibi oldular. Muzıka ve sahna oyunlarına avesli yaşlarnıñ avtoriteti o qadar kuçlü edi ki, Kok-Koz koyunden mırza Seidbeek Bulgakov şu mekteplileri Kok-Kozge ve Yaylağa kelmeleri içün kerekli miqdarda faytonlar yibergendir (Terciman:-1898.-Mayıs 10).
Zanımızca, XIX asırnıñ soñunda Qırımtatar medeniyeti ve teatri aqqındaki bibliografiyağa daa eki meraqlı malümatnı qoşmaq kerek: 1.Tercimannıñ 1899 senesi fevral 21 nushasındaki haberni. Mında kene de Aqmescitteki tatar mektebiniñ fevral 18-de keçirgen tedbiri aqqında söz yürütilip, tedbirniñ soñunda Tatar horantasında musafir qabul etme merasimi adlı sahna oynalğanı aytıla. Pek meraqlısı şu ki, bu sahna oyunında tatar hanımları da iştiraq etkenler. (Celal Meinovnıñ teatrimiz aqqında mezkür maqalesinde tatar qızınıñ sahnağa çıqması:1906 sene-diye kosterile). Bu aqşamnıñ teşebbüsçisi ise İ.Gasprinskiyniñ ozü olıp, mektepke er vaqıt ve bu keresinde da maddiy yardımlarda bulunğan mırza İsmail Mustafazadeğe gazeta arqalı ayrıca teşekkürler bildirile. 2.Kene şu senesi aprel 6-da basılğan nushada Bağçasarayda muvaffaqiyetli olaraq bir spektakl qoyulıp 228 ruble tüşken paranı (yanğan Grodno şeeriniñ-S.K.) muhtaclarına konderilmesi aqqında haberlerdir.
Fursat ile faydalanaraq, oynağanı belli olğan ve belli olmağan, ama XX asırnıñ başında Bağçasarayda Zıncırlı medresesiniñ kutüphanesinde bulunğan pesa kitaplarınıñ seçilme ve qısqaca cedvelini beremiz:
1.Müsap istipdat (Sevaplı zulum), 2. Ehemiyet, 3.Ermeni mazlumları(zulumğa oğratılğan ermeniler), 4.Haydar muallin Naci, 5.Bir hafiye ailesi(Bir şpionnıñ horantası), 6.Athari (Qurtulış), 7.Qadın qatili, 8.Yıldız şeytanı, 9.Zavallı çocuq (Türk yazıcı ve dramaturgı Namıq Kemalnıñ pesası), 10.Taassüp ve istipdat(Fanatizm ve zulum), 11.Jontürk/Bu sözniñ asıl manası genç türk demek. Jontürkler teşkilatı 1889 senesi peyda olıp, maqsadları feodal-klerikal qurumını yıqmaq edi/, 12.İstipdatın soñ kunü,13. Tam müstebit (Soñ derece zalım), 14. Rasçotle mesnet(Menfaatqarlı yardım), 15. Tencere yuvarlandı, qapağını buldu, 16.Bir zalımın endamı (Bir zalımnıñ soñu), 17.Feryat ve istipdat, 18. Genç zabitler (Genç ofitserler), 19. Ya gaziy, ya şehit, 20. İza ve istihza (Gayıplar ve eglenceler).(Bu malümatlar Terciman gazetasınıñ 1910 senesi iyun 11-de çıqqan nushasında bulunmaqtalar).
Yalıñız Qırımtatarca olğan pesalarnıñ cevdelini yapacaq olsaq, yuqarıdaki haberler yeterli degildir. İ.Keriminiñ Yıldızda (1999.-No:3,4) basılğan dramaturgiyamız aqqında parçasında XX asırnıñ başında Qırımtatarca neşir etilgen pesalardan beşi kosterile. Ve onıñ ayrıca qayd etkenine kore, bular yalıñız bulunğan, tapılğan soylarıdır. Şu ile ileride daa tapılması mumkünatı ihtimal etile. Soñki vaqıtlarda kendimiz tarafımızdan elde etilgen mazı meraqlı malümatlarnı qoşaraq, mezkür cedvelni yañıdan baqıp çıqayıq.
1.Ozenbaşlı S.A. Olacağa çare olmaz(Komediya. 3 perde). Basılmasına ruhset verildi:Sankt-Peterburg.-Aprel 1.-Sene 1902.-şeher Bağçasaray.-matba-i-Terciman (23 s.).Bu pesa cenkten soñ arap urufatından kirip urufatına çevrilip yañıdan neşir etildi: İ.Kerim. Qırımtatar edebiyatı. Aqmescit.-Qırımdevoquvpedneşir.-1995 (352 s.).-S.97-110. Bu yerde pesanıñ tekstinden gayrı, muellifi aqqında bayağı tafsilatlı malümatlar, bibliografik cedvel ve qıyın añlaşılğan sözlerniñ añlatmaları berile.
2.Ayvazov A.S. Neden bu hala qaldıq./Kak mı doşli do jizni takoy(Z perdeli pesa). Baku.-Kaspiy ve füyuzat/progress-S.K. matbaasında tab olunmıştır. Hicriy 1325 (Miladiy 1907). Alupqa-Qırım.(78 s.).Kitapnıñ soñunda A.S. Ayvazov pesanıñ yazğan tarihini boyle bere: yanvar 11.-1907 sene. Alupqa. Rus alimi P.Falevniñ haerine kore, bu pesa başta Fuyüzat jurnalında 1907 senesi 12-nci nomerinden başlap basılğandır (İzvestiya Tavriçeskoy Uçenoy Arhivnoy Komissii.1918.-No54).
Bu pesa soñ senelerde filologiya fenleri namzeti, dotsent Ş.E.Yunusov tarafından arapçadan kiril urufatına çevrilip ayrı kitap şeklinde neşir etildi (A.S.Ayvazov. Neden bu ala qaldıq/pesa/.Aqmescit.-Qırımdevoqupedneşir.-1997-80s.).
1977 senesiniñ yazında ve 1999 senesi noyabrinde İ.Kerim Bakuda bulunırken, Azerbaycan İlimler Akademiyası ve Azerbaycan Devlet Universitetiniñ türkologiya bolümini ziyaret etti. İşte, o yerdeki kutüphanelerniñ kataloglarında A.S.Ayvazovnıñ 1906 ve 1907 senelerinde neşir etilgen Füyüzat jurnalında basılğan maqaleleriniñ cedvelini rastladı. Onıñ haberine kore, Ayvaznıñ teatr ile bağlı parçaları daa ogrenilmegendir. Bibliografiyamız içün daa bir meraqlı faktnı kostereyik: 1930-ncı seneleri neşir etilgen Azerbaycan Sovet Entsiklopediyasında A.S. Ayvazov ve O.Aqçoqraqlı aqqında ayrı maqaleler bardır.
3.Tohtarğazı U.Ş. Mollalar proyekti 1909 senesi yazıldı. 1930-ncı seneleri A.S.Puşkin adına Qırımtatar tili, edebiyatı ve tarihi ilmiy-teşkerüv İnstitutı tarafından bulınıp işlenildi. Cenkten soñ kiril harfleri ile eki defa neşir etildi: 1.Dermenci A. ve digerleri. Edebiyat hrestomatiyası. Taşkent.-Uqituvçi.-1971 (43 s.).-S.49-69;2.Altañlı A. ve digerleri. Saadet içün. Taşkent.-G.Gulam adına edebiyat ve sanat neşriyat.-1976(140 s.).-S.32-52.
4.Bolatukov U. Ayşe hanım/Qırım mırzaları hayatından komediya, 3 perdeli/.Aqmescit.-Qırım ocağı matbaasım-1917(68 s.).Pesanıñ soñ saifesinde muellif eserniñ yazma tarihçesini boyle kostergendir:1916.- Yanvar 24-iyun 5. Ve muqaddeme yerine boyle bir nazm parçasını da kirsetkendir: Kerek degil baña kokler! Kerek degil qara yer!... Mırza, alup benim kozgümi, Şuña sıq-sıq qaray ber! Varsun, baqsun bukuzgüye şu doğacaq mırzalar! Belki keçmez onlara Bizde olan fenalar...(Buyuk harflerle asıl metindeki yañı satırlar belgilendi- S.K.). Bu yerde daa bir gayet meraqlı şey bar. Pesanıñ basılma yeri Qırım ocağı matbaası-deye haber berile. Mesele şunda ki, bu matbaanıñ idarecisi ve aynı serlevha altında (Qırım ocagı)gazetasını Ablakim İlmiy neşir ete edi. Bu gazetanıñ birinci nomeri 1917 senesi iyün 20-de çıqtı. İşte, şu qalabalıq bir zamanda gazetanıñ ayatı ne qadar devam etti. bugun belli degil. Ama onıñ matbaasında basılğan kitaplar pek siyrektir. Şunıñ içün bu kitapnıñ neşir etilgen matbaası itibarı ile de ayrıca qıymeti bardır.
5.Ozenbaşlı A. Yıqıntılar astında. Drama: Bağçasaray.-1917 (63 s.). /Bu eser aqqında informatsiyanı İ.Kerim Moskvadaki merkeziy kutüphaneniñ kataloglarında korip, şifrini yazıp alsa da /BG-42 kesir 41/,kitap ala bulunmadı. Biz bir qaç defalar Moskva ve Sankt-Peterburg (M.E. Saltıqov-Şedrin adına) kutüphanelerine mektüpler ile muracaat etsek de, butün cevaplarında: Vaş zakaz na kopiyu No... ne vıpolnen, tak kak izdaniye, ukazannoye v Vaşem pisme v biblioteke ne imeetsya deye yazdılar. Şimdi eserniñ ozü elimizde bulunmasa da, o aqqında eski matbuatımızda basılğan boyle 2 meraqlı haberler bardır:1. Bu kunlerde Ahmed efendi Ozenbaşlınıñ Qırımtatarı turmuşına aiti açıq lisanle yazılmış Yıqıntılar astında namlı eseri tab olunıp çıqacaqtır. Fiyatı 150, poçta masrafı ile 165 kapiktir. Adresi:Bağçasaray, A.Tarpinniñ kitap tükanı (Millet gazetası.-1917.-Sentyabr 10).2.Ekinci haber rusça çıqqan gazetadan alındı. Bunı bizge genç muharririmiz Eldar Seitbekirov berdi. İ. Kerimniñ tercimesinde: Amet efendi Ozenbaşlınıñ yañı kitabı matbaa yuzuni kordi. Muellifniñ bu birinci kitabıdır. Kitapnıñ serlevası Yıqıntılar astında olıp, bu yerde Qırımtatarlarnıñ turmuş levhası çoq ayın ve zengin renkler ile berilip, şu cumlede dağ tübündeki evçiklerde esir tüşken kibi, durumda bulunğan Qırım qadınınıñ mahzun ayatı kosterilmekte. Pesanı yazğan yaş muellifi selamlap, oña doğmuş edebiyatı uzerindeki çalışmalarında icadiy muvaffaqiyetler tileymiz.(Golos Tatar.1917-Oktyabr 14).
Tekrar qayd etemiz ki, bu neşir olunğan pesalar-yalıñız tapılğan soylarıdır. Ama soñ vaqıtlarda alınıp barılğan intensiv araştırmalar, zanımızca, daa bir çoq neticeler bere bilip, o zamanda basılğan qırımtatarca pesalarnıñ sanını çoqlaştırır.
Şimdi ise 1920 ve 1930-ncı senelerde çıqqan dergi (Jurnal) ve bazı gazeta materyallarını saifelep teatrimiz ile bağlı bibliografik qaynaqlarnı kozden keçireyik. Ama bir qaç söz eñ zayıf ogrenilgen 1917-1921 seneleri arasındaki devir aqqında da aytmaq kerek. O devirde uç-dört türlü gazeta ve dergi neşir olundı. Bularnıñ eñ bellisi Millet gazetasıdır. Bundan soñ, yuqarıda añılğan Ablakim İlmiyniñ Qırım ocağı gazetası, Vrangel devrinde Abibulla Odabaş tarafından çıqarılğan Yeşil Ada dergisi ve Qırımtatar cemiyet hayriyesiniñ 1919-1920 senelerinde İstanbulda neşir etken Kok kitap almanıhı ve kene de İstanbulda 1918-1919 seneleri S.Sudiniñ muharrirliginde çıqqan Qırım dergisini de ayrıca qayd etmeli. Kok kitaptaki Bekir Çoban-zadeniñ Yeñi uyanan tatarlıq (1920.s.21-29), Acı Adilniñ Panturkizm (1920-s.123) ve Memet Niyaziyniñ bir çoq şiirleri medeniyetimizniñ esabına kirsetile bilir. Millette ie (1917-1920) medeniyetimiz, şu cumlede teatrimiz hususında, bir çoq parçalar olğanı içün, bu qaynaqnı da ayrıca qayd etip keçemiz.
1920 ve 1930 senelerde Qırımtatarca nasıl dergi ve gazetalar neşir etildi? Bu kungece matbuatımızda buña tumanlı levhalar berilip kelmekte. Teatrimizniñ tarihini ogrenirken, bu meselege az buçuq terence dalmaq istedik. O devirde qırımtatarca basılğan matbuatnıñ tek adlarını sayacaq olsaq, aşağıdaki sıra meydanğa çıqa.
1920 seneleriniñ başında neşir etilgen: yaşlar içün Qırım haberleri gazetası, Osman Deren-Ayırlınıñ muharrirliginde Doğru yol gazetası, Kefede 1923 senesinden çıqarılıp başlanğan Qızıl şarq gazetası, Bağçasaraydaki Sanayı-nefise tehnikumınıñ naşir efkarı (matbaa organı)Arqadaş gazetası (1917 senesinden çıqarılğandır), İlk adım gazetası, Yoq olsun cahillik gazetası, Qarmaq gazetası, Pedkadrolar ocağı gazetası, Politotdel bayrağı i Udarnik (1076/biñ yetmiş altı/nomeri çıqqandır!), Nazik kultura ve bularnıñ içinden eñ devamlıları Yaş quvvet ve Yeñi dünya gazetaları. Jurnallardan ise:A.Odabaşnıñ muharrirliginde 1921 senesinden çıqarılğan Bilgi, Mamut Nedimniñ muharrirliginde 1923 senesinden Yañı Çolpan, 1924 senesinden Asriy musulmanlıq, 1925 senesinden Oquv işleri, 1926 senesinden İleri, 1927 senesinden A.S. Ayvazovnıñ muharrirliginde Koz aydın, 1930 senesinden Proletar medeniyeti, aynı seneden Bolşevik yolu, 1932 senesinden Sovet qadınlığı, soñra Qadınlıq sotsializm yolunda, aynı vaqıtları ayda bir kere çıqqan siyasiy, ilmiy, pedagojiy ve usuliy jurnal Komunist terbiyesi, 1936 senesinden Ebebiyat ve kultura, 1940 senesinden Sovet Edebiyatı ve bir çoq digerleri. (Teatrmiz ile bağlı bibliografiyanıñ tolu variantını Yıldızda bastırğan edik-S.K.)
Cenkten evvelki teatrimiz aqqında toplanğan bu bibliografiya qaynaqları korgenimiz kibi, sahna sanatımız ve dramaturgiyamıznıñ çeşit devirlerdeki ayatını em çevre bir çizgi, yani kontur şeklinde, em de bir çoq incelikleri ile kostermektedir. Ebet, bibliografiya menbaları toplanırken, içindeki malümatlar bazan mahsus Entsiklopediya, monografiya, çoq tomluq edebiyat tarihleri ve çeşit spravoçnik ve luğatlar ile qıyas etilip, keregi taqdirde doğrultıldı ve toldurıldı. Çaresi olğanda, añılğan pesalarnıñ yazılğan yahut oynalğan tarihleri, sujetleri, muellifleri ve sahnalaştırma incelikleri aqqında da qısqadan haber berildi. Qaynaqlarnıñ originallarında kozge korüngen qoşma malümatlar, yani artistlerniñ fotosüretleri, oynalğan roller ve spektakllerden fotolevhalar ve diger meraq doğurğan şeyler belgilendi. Bazıda başqa-başqa qaynaqlarda bulunğan faktlar bir yerge ketirilip, qısqadan olsa da, izaat etildi. Teatrimizniñ cenkten evvelki tarihini ogrengence, bularsız tasavurımız ya yañlış, ya da tolusız ve tumanlı çıqacağı şubesizdir.
Ama bu qaynaqlar da tolulıqtan mahrumlar. Yuzlerce gayet ozgün ve qıymetli maqale ve malümatlar eskide neşir etilgen gazeta ve jurnal cıltlarınıñ yetişmegen yahut bus-butün gayıp olğan nushalarında qalıp ketti. Yalıñız Terciman gazetasını alsaq, bugunde onıñ Aerika, Türkiye yahut Rusiyedeki tolu kollektsiyaları aqqında çoq aytılsa da, aqiqatta olar da tolulıqtan uzaqlar. Aynı şeyni eminliknen 1917-20 seneleri çıqqan Millet,1918-41 seneleri çıqqan Yeñi dünya, soñra Yaş quvvet gazetaları ve bir talay jurnallarımız aqqında aytmaq mumkün.
Kitaplarğa kelsek, bularnıñ bibliografiyası, bizce, iç işlenilmegendir. Qıyas eteyik: Abrar Karimullin cenkten evvelki Qazantatar kitap neşiri meselesini ogrengende, eski tipografiyalarnıñ arhivlerini koterip, yuzlernen saife bibliografiyası olğan beş kitap bastırdı! Bizde bu şey yapılmadı.
Daa ayrıca turğan bir mesele bar ki, o da diger milletlerniñ matbaalarında bizim medeniyetimiz, ve şu cumlede teatrimiz, ile bağlı malümatlardır. Mesela, bizim yuqarıda bergen bibliografiyamız arasında boylesi korünmekte: Taşkentte, Qizil Uzbekiston gazetasında 1934 senesi (iyul 9) basılğan İlyas Tarhannıñ Ucüm pesası aqqında material!!! Yahut bizim tilimiz, edebiyatımız ve medeniyetimiz ile bağlı parçalarnı boyle menbalarda da rast ketiremiz: Pravda gazetası 1937 Fevral 25 Çitatel i pisatel gazetası 1928 aprel 7, Literaturnoye obozreniye jurnalı 1937 no:9, başqırtça çıqqan Oktyabr jurnalı 1935 No:5-6, Krasnaya nov jurnalı 1927 no:11 ukraince çıqqan Çervoniy Şlah jurnalı 1927 no:11, Studii z Krimu (1930) qazantatarca çıqqan Bizning yul jurnalı 1928 no:1, Novıy Vostok 1924 no:5, Drujba narodov 1940 no:5, Prosveşeniye natsionalnostey 1931 no:11 ve çoqtan-çoq digerleri. Şunıñ içün bibliografiya uzerinde bu çalışmamız arada olğan bir netice sıfatında qabul etilmeli.