Qırımda Etnografiya-Osman Aqçoqraqlı
Etnografiya (insanların yaşayış usullarını, adetlerini kosteren ilim-O.A.)yolunda Qırım yarımadası adeta bir dershane, buyük bir ameliyat hanedir.
Bugun Qırımda Tatar adıle añılan halqın çehresine, qıyafetine, adet ve şivelerine, ev yapısına, hozyaystvo(ekonomi,müteşebbis) usullarına baqacaq olsaq, bir çoq başqalıqlar korermiz.
Çehre ve qıyafet noqtasından baqıldıqta, Qırımın dağlıq ve çöl (sahra.O.A.) taraflarını tat ve noğay diyerek, iki qısımğa bolmek adet ola kelmiştir.
Halbu ki, Qırımın Tatlıq denilen dağ qısımında yaşayan tatarların çehre ve qıyafetlerinde, til ve şivelerinde, adetlerinde, yaşayış usullarında nice-nice ayrılıqlar korüriz. Dağlığın şimal arqalarındaki koylerde ve hususan Bağçasaray şehrinde çehre ayrılığı, bir birine oşamayan ve türlü halqlara oşayan çehrelerin çoqluğı etnologiya erbabını (etnograflarnı) şaşıracaq, yahut onlara ogrenmek içün buyük material verecektir.
Eski vaqıtlarda ırqları belli olmayan kimmer(iy)ler, tavrlar, skifler ve daha ileride gotlar, hazarlar, alanlar, aslar kuçük Qırımda azmı nesil qaldırdılar? bu qavmların her biri bir-birine qarışaraq, yeñi nesiller meydana ketirdi, her biri kendi tilinden, adet ve itiqadından (inançlarından)bizlere çoq şiyler qaldırdılar. Vaqıt-vaqıt dinlerini deñiştirdiler. Gotlar rum sayıldı, rumlar cineviz sayıldı, cinevizler frenk sayıldı. bir kun kendi bunlardan bir qısmı musulman oldu. Musulman olğan soñ, tatar sayıldılar.
Vaqtıle Kefe iskelesine Kavkaziya yalılarından Mısr ve Arabistan bir çoq köle, cariye satlıq insan ketirildi. Kefede, Eski Qırım, Qarasuvda ve Bağçasarayda esir bazarları var idi. Bu esirler arasında Kavkaziya dağlısından alaraq, İtaliya, İstanbul, Mısırlı, Arab, Rus ve gayrı halqlar bulunırdı. Boyle türlü halqların Qırımda bir-birine qarışması ve hepsiniñ de tatarlıq devrinde tatar namı altına kirmesi tatar yaşayışında bir çoq yeñi adetler, yañı yaşayış usulları doğmaına sebep oldu. Bu qarışmaların tilge, adetlerge, sanatke, nağış ve ziynetke, iqtisadlarğa, muzıkaya, maqamlarğa (nağmelerge O.A.) çoq-çoq tesiri oldu.
Bu qarışmadan bu kunlere qadar moğollığını coymağan çöl taraf halqı da qurtulamadılar. Anda dahi Tarhan ve Manğıt boylarında sarı saçlı ve mavı kozlü noğaylar rastkelmek mumkündir ki, bu da eski vaqıtlardaki Ukraina ile olan cenklerin neticesidir.
Vaqtıle qırğızlar kibi tögerek kiyiz evlerde (otavlarda-O.A.) yaşağan noğay halqınıñ bugunki yapıları maloros hatalarını añdırır, noğay yırları, maqamlarınıñ bir çoqları maloros maqamlarına oşar. Bunlar hep qomşudan yuqqan qarışqan şiylerdir.
Qırımın yalılarına (Kozleveden başlayaraq Kerçke barğance qadar-O.A) eskiden Yunan halqı yerleşken, kit-kite Anadoludan türkler kelgenler (Forostan Aluştaya qadar-O.A.) dağların şimal tarafında merkezi Manğup-Qale olmaq uzre Qaralez, Ozenbaş ortalarında hindo-cerman (indogerman) cınsından gotlar bulungan, XIII-ncı asırda Altun Orda devrinde Sudaq, Kefe arasında selcuk türkleri kelüp yerleşkenler (Otuz koyu mezarlığında 729 hicriy (1328 m.) tarihli mezarda Eş-şeyh Yakup el-Qunoy ve 783(1364 m.)tarihli mezarda Hacı Yahya bin Muhammed er-Raqi adlı adamların komüldigi korüle-O.A.) XVIII-inci asrın ahırlarında Yekaterinanıñ şeytanlıq siyasetile Mariupol uezdine koçürilgen rum halqından bir qısmı koçmeye istemeyerek, kendilerni musulman ilan itmişler, bunlar da bugun hep tatar namıle añılalar. Pek eski vaqıtlarda Şimaliy Qavqazdaki çerkes ve osetinlerin ecdadı olan Alan halqınıñ bir qısmı Tamañ ve Kerç taraflarından koçüp Qırımın yalılarına yerleşkenler (Bugun Aluşta ile Sudaq arasındaki koylerin çardaqlı evleri ile Şimaliy Kavkaz çerkes avulları bir-biriniñ aynı demek mumkündir.
Qırımdaki Kuçük-Ozen, Tuvaq, Usküt, Qapsihor, Şelen, Arpat, Vorun kibi koylerin yapıları Dağıstandaki çerkes ve osetin avullarına oşaması bunların aynı şarait içinde yaşadıqlarını kostermekle beraber bunların aynı şarait içinde yaşamayı seven aynı bir halq olduğını da hatire ketirmektedir.
Vaqtıle Sevastopol(Aqyar) yanındaki meşhur Hersoneste gurci halqı da oturğandır. Bugun yalı boyunda Kuku, Şuğu kibi familiyaların Gurcistan ve Acaristanda da korülmesi Qırımda tatar arasında gurci da bulundığını kosterir.
Qırımda, hususan Bağçasaray ve civarlarında, Seid ve Şerifelerin çoqluq ile korülmesi de diqqat olunacaq etnografiy bir meseledir.
Seidlerin Hazret Aliniñ neslinden,yani arabdan qopup İrandaki acemlere qarıştıqtan soñra Qırımğa kelmeleri, bugun Qırımda tatar arasında arab ve acem qanı olduğına da şuphe qaldırmaz.
Qarasuvdaki turkmenlerden ve sair halqlardan da bahs idecek olsaq, maqale uzayacağından, Qırım Tatarlarınıñ ne kibi unsurlardan teşekkül ittigi (şekillengeni) meselesini burada kesemiz.
Buraya qadar yazılan fikir ve mulahazaların(tüşüncelerin) bir qısmı qatıy tarihiy materiallar uzerine ve birazı da qıyas uzerine söylenmiştir. Bunlar daha bir çoq tedqiq ve tetebbu(inceleme) isterler.
Bunuñ içündir ki, bugunde kerek ilmiy seyahatlarğa ve kerekse mektepler tarafından yapılan ve yapılacaq ekskursiyalara(kezintilere-O.A.) baqacaq, korecek ve ogrenecek etnografiya ve tarihiy materiyal çoqtır. Eger de bu materiallar fenniy yolule toplanırsa, gayet meraqlı ve zengin muzeyler meydanğa ketirmek mumkündir.
İleri.-1926-No:2-s.13-16.
(Arab urufatında).
(Bu maqaleniñ kopiyasını bizge kafedramıznıñ ocapçesi Gayana Yuksel taqdim etti.)
İsmail Asanoğlu Kerim
Hiç yorum yok:
Yorum Gönder