Toğaybey-Canmuhammed (XVII asır)

Toğaybey

poema
(parçalar)

(Polşa Qıralınıñ Seytde yapqan çıqışından)

Ol zeman lehli qıralı neyledi,
Yedi bekler beklerin cem eyledi.
Em dahi bayarlarnı ketirdiler,
Bir aliy meclis qurıp oturdılar.
Başladı qıral sözün ol dem aman:
Biliriz fırsat keçip bu zaman,
Mende olan mal hazine, kimde var,
Moskov, nemse, fransız illeri,
Er birisi berir maña askeri.
İşte bu yıl ben sefer qılsam kerek,
Qırımtatar halqını qırsam kerek...

(Pototskiyniñ qıralnıñ sözlerine nisbeten bergen cevabı)

Tatar halqı, ki acep halqtır, biliñ,
Tezine olmaz, bar, ulu tedarik qılıñ.
Duşmanımızdır bizim, ki qorqarız,
Sanki qurttır, qoyun kibi urkeriz.
Kelip onlar yel kibi eser gider,
Nice yuz biñ askeri basar gider,
Em sen bu sene tedarek qılasıñ,
Nemse, fransızdan asker alasıñ,
Ki acep beader olur er biri,
Biz qoyuñız sanki, onlardır borü.

Kelecek sene ulu sefer qılayım,
Ucümle barıp Qırım halqın qıralım.
Bu yıl destir vir baña, barayım,
Ozu qazağınıñ alını qarayım.
Eger mutiy olmasa, qılıç urayım,
İlin, koyin-cumlesini alayım.
Ozu uzerine nice isar qalayım,
Qırq biñ askernen anda ben varayım,
Seraskeriñ olıp, azır turayım.

(Ukraina getmanı Bogdan Hmelnitskiyniñ mezkür vaziyetnen çıquv yollarını arağanı aqqında)

Ol zaman Ozu halqınıñ atamanı
Maliska idi Batavskiy duşmanı.
Ol Maliska işitti bu haberi,
Aqlı ketti başından tarı-marı.
Cumle Ozu Qazağın cem eyledi,
Muarebe ateşin şem' eyledi...

(Maliska, Batavskiy-Qırımtatarlarnıñ laqırdı tilinde B.Hmelnitskiyniñ (Maliska) ve Pototskiyniñ (Batavskiy adları. İzaat ve remarkalar Yunus Qandımnıñ.)

(B.Hmelnitskiyniñ elçileri Qırım Hanı III İslam Gerayğa ukrain halqınıñ poloniya şlâhtasına qarşı kureşlerinde yardım sorap kelgenleri aqqında)

Didiler ki,ey bizim sultanımız,
Baş urıp, selam qıldı atamanımız.
Batavskiy seksen biñ asker ile,
Kelmek içün tedrik idti bize.
İlimizi, koyimizi yıqsa kerek,
Cümlesini ep ota yaqsa kerek.
Kelecek yıl em Qırıma kelse kerek,
Qırım halqın qoymayıp alsa kerek.

(Toğaybeynen Bogdan Hmelnitskiyniñ Poloniyalılarnen olğan çarpışmaları aqqında)

Bir dahi Ozu Qazaqları keldiler,
Ol Toğaybey, ol saatte neyledi.
Zari qılıp, ah... fiğan eyledi,
Atamane didi imdi ne duralım?
Durmayalım, eman qılıç uralım.
Ol Toğaybey qazaq ile bi keman,
Kâfirin qarşı(sı)na çıqıp urdı eman.
Ozu halqı cumle qarşı turdılar,
Bir-birine top, tüfekler urdılar.
Em semaden qudret oqun attılar,
Bir saatte ol kâfiri qırdılar,
Çoq askerler anda telef odılar.

(Toğaybeyniñ Ukraina ve ukrain halqını duşmandan qorçalavda oz canını ortağa qoyup, batırlarca cenkleşkeni aqqında)

Ol Toğaybey Qazaq ile bi keman,
Kâfirniñ qarşısına turdılar eman.
Ğazılar onı korip, qılıç urur,
Sanarsıñ ki, qıyamet qopmıştır.
Toğaybey ortada curür idi,
Sanarsıñ sarğuş arslan kibi idi.
Eline elmaz qılıç almış idi,
Dünyanıñ varlığını unutmış idi.
Kimse söz itmeyüp, ol dem zi bea,
Eybet ile korünirdi, acder bea.

Ol Toğaybey yene kirdi
Qılıçını boyandırdı al qane.
Bindigi at, esbabı qan idi,
Şekli insan, sureti arslan idi.

Meydan içine kirip oynar idi,
Sanarsıñ ot kibi yanar idi.
İç olüm kelmez idi oynine,
Şoyle bil ki, bir qurt kibi korüne.
...................................

Şarqa, ğarba çıqmıştır onıñ adı,
Cian içre bellidir onıñ namı.
Ne yere varsa ol er zaman
Feth ider o, sanki oldır qaraman.