Qırım tarihiy müzeyiniñ adı "La Richess" sözü fransız tilinden "baylıq" diye tercime etile. Müzeyniñ saibi Güliver Altın oña bu adnı nafile bermegendir, çünki kerçekten de mında şüreti bütün alemge tarqalğan Qırımımıznıñ,asırlar devamında tar-mar etilgen, dünya boylap saçılğan baylığı bu vatanperver insannıñ - ğayreti ile direm-direm bir yerge toplanıla.
Kollektsiyanıñ ilk ekspo¬natı - 1835 senesi basılğan Qırım ve Şimaliy Qaradeñizboyunıñ haritası - 2004 senesi fevral 14 künü Frenkistannıñ Lion şeerinde satın alınıp, fantastik qısqa müddet içinde dünyada beñzeri yoq unikal bir müzey meydanğa ketirildi. İnanması küç, lâkin kerçek, nasıldır 6-7 yıl devamında 35 memlekette bulunğan bir buçuq biñden ziyade er biri üni¬kal, bizim tarihçılarımız, alimlerimiz içün iç kerçekleşmeycek kibi körüngen hayal olğan qıymetli haritalar, resmiy vesiqalar, gravüralar, kitaplar, elyaz-malarnıñ asıl nushaları elde etildi! Bugünde bugün mezkür müzey Qırım ve qırımtatarlarnıñ XV-XX asırlarğa ait resim ve tasvirlerniñ dünya yüzünde eñ büyük kollektsiyasınıñ, unikal ilmiy kitaphane, coğrafik haritalar saibidir. Aynı bu müzeyde qırımlı alim, şair ve tarihçılarnıñ qalemine mensüp nadir elyazmalarnıñ bulundığı yerler aqqında malümat toplandı.
Em, eñ ayretlisi şu ki, Güliver Altın bu eksponatlarnı ketirmek içün bu devletlerniñ iç birisine barmadı, iş odasında kompyuter başında oturıp satın aldı. Ebet, bu cümle artında nasıl qocaman iş, yuqusız geceler, bilgi, ğayret, israrlıq turğanını tek böyle işnen oğraşqan insanlar añlay bilirler. Bu iş içün gece ve kündüzniñ farqı yoqtır, çünki Frenkistanda geceniñ der maali olğanda, kollektsioner iştirak ettigi mezat ketken devlette ise kündüz edi. Bundan da ğayrı, böyle alış-verişke qatılmazdan evel nice-nice kataloglarnı saifelemek, bu saada temelli bilgilerge malik olmaq, yani satlıqqa çıqarılğan eksponatnıñ asıl qıymetini bilmek zarur.
Bir yarım yıl degende Güliver bey internette 700-den ziyade gravüra ve litografiyalardan ibaret "Larişes" virtual müzeyni aça. Ve kene de bu - dünyada birinci ve eñ büyük virtual müzeyi oldı. Açıq rejimde ça-lışqan, yani er kes kire bilgen işbu saytnı biñlernen-millionlarnen adamlar ziyaret etti, ilmiy araştır-malarında, maqalelerinde qullandı.
Müzey açılğanından beş yıl keçken soñ müzeyniñ Qırımda birinci "Qırım hanlığınıñ XV - XVIII asırlar tarihınıñ saifelelerinden" adlı sergisi Aqmescitteki Qırımtatar sanat müzeyinde açılıp, anda hanlığımıznıñ tarihına ait eksponatlarnıñ kopiyaları numayış etildi. Sergi teşkil etilgen zaman Güliver tarihımıznıñ hanlıq devrini mükemmel ögrenip bilgen fedayi bir insan - Nariman Abdulvaap ile tanışa ve olar müzey yanında ilmiy-tedqiqat laboratoriyasını açalar. Müzey endi qırımtatarlarnıñ on üçünci — on doquzıncı asırlarğa ait edebiyatı, ilimi ve sanatı boyunca malzemelerni toplap, ilmiy kitaphaneni tekmillep başlay. Qırımlı şair ve alimlerniñ dünya boylap devlet ve şahsiy kollektsiyalarda, kitaphane ve müzeylerde, arhiv ve fondlarda bulunğan eserlerniñ köçürmeleri satın alına. 2009 senesi müzeyniñ faaliyeti Qırımda keçe. Ser¬gisi, ilmiy laboratoriyası eksponatlarınıñ öz yurtunda keçken "Larişes" yarımadanıñ köyleri ve mekteplerine "Tarih tilge kirdi" programmasınen kele. Yılnıñ soñuna barıp müzeyniñ birinci bölügi Aybar köyünde açıldı. Er bir adımı, areketinen ayrette qaldırğan Güliver Altın bu sefer de yañılıq kirsetti. Köy sakinleri sergige davetni cep telefonlarındaki SMS mesajları vastasınen aldılar.
Aynı zamanda Qırımnıñ 500 mektebi içün de müzeyniñ galereyaları azırlanıla. Bütün bu işlerni Güliver bey öz paralarına yapa. Müzeyniñ bütün bu işlerini közetir ekenmiz, tabiiy ki, onıñ Qırımğa kelmesini, onda bulunğan qıymetli degerliklerimizniñ asıl nushalarını öz közlerimiznen körmekni hayallarımızdan keçirip, künü kelir de bu hayal kerçekleşecegine inanmağa bile saqına edik. Ve, mına, niayet qalbimizniñ töründeki bu arzumız Güliver Altın sayesinde aqiqatqa çevirildi. Bıltır mart ayında Güliver Altın qırımtatar halqı Meclisiniñ reisi Mustafa Cemilev ile körüşip, onıñ teklifi ile müzeyni Bağçasarayğa avuştırmaq qararına kele. "Larişes" Qırımğa köçe eken!", - degen haber Qırım boylap yıldırım tezliginde tarqaldı. Ya o qayerde yerleşecek, nasıl çalışacaq — belli degil.
Müzey içün bir kereden belgilengen bina, milletimizniñ ğururı, azizi - Zıncırlı medrese yanında ta İsmail Gasprinskiy tarafından qurdırılğan yañı binada bir çoqlarnıñ közü olğanından biraz tartışmalar da olmay qalmadı. Çünki üç yıldan berli mında qırımtatar ressamlarınıñ galereyası bulunsa da, o semereli çalışmadı. İşte, bu sene yanvar 28-de "Qırım" fondı ve "Larişes" arasında bu binanı vaqtınca qullanmaq añlaşması imzalana.
Müzey aqqında yazğanımızda "dünyada birinci", "eñ büyük", "mücizeviy" kibi ibarelerni sıq olsa da, tamam yerli qullandıq. Ve baqıñ, kene de añlaşma imzalanğanından soñ böyle bir qısqa vaqıt içinde Qırımdan bu qadar uzaqta, Frenkistannıñ Lion şeerinde bulunğan bütün bir müzeyniñ eksponatlarını, em kopiya degil, asıl nushalarını köçürmek, bilhassa Ukraina gümrüginden keçirmek mümkünmi? Daa nasıldır bir ay evelsi boşatılğan bu binanıñ tamirini bitirmek, yedi sergi zalını halqqa köstermek içün azırlamaq mümkünmi? Güliver Altın ve ömür arqadaşı Ayşe hanım bunıñ mümkün olğanını isbat ettiler. 2011 senesi mayıs 27 künü Bağçasaray şeerinde "Larişes" Qırım tarihiy müzeyi resmiy şekilde qayd etilip, cedvelge alındı.
İyül 2 künü ise müzey birinci seyircilerini qabul etti. Qırım musulmanlarınıñ müftisi acı Emirali efendiniñ bu hayırlı işke fatihası alınıp, Milliy Meclis reisi Mustafa Cemilev ve Bağçasaray rayon memuriyetiniñ başı İlmi Ümerov ananeviy qızıl şeritni keskenlerinden soñ Güliver Altın ve müzey ilmiy laboratoriyasınıñ müdiri Nariman Abdulvaapnıñ peşinden içeri - er bir nesnesinden şanlı keçmişimizniñ tekrarlanmaz, alel-husus bir ğurur bağışlayıcı, qoqusı kelgen tarih alemine ayaq basamız ve fikren o devirniñ terenligine dalamız. Mına müzeyge ömür bergen ilki eksponat, çoq kereler eşittigimiz, tek internette kördigimiz harita.
Birinci zal. Meşur topograf Ahmed Qırımiy adını taşığan Qırım toponimiyasınıñ zalı.
- Mında bugünde-bugün ğayet aktual olğan, Qırımnıñ asıl adlarını köstergen XVI-XX asırlarğa ait haritalarnıñ asıl nushaları bulunmaqta. Bulardan yalıñız ekisi köçürme olıp Ahmed Qırımiy kendisiniñ XVIII asırda yapqan haritalarınıñ köçürmesidir. Qırımnıñ evelki, öz adlarını ğayrıdan tiklev işine müzeyimiz de küçük bir isse qoşar, degen ümüttemiz, — dey alçaqgöñülliliknen Güliver bey.
- Dünyalar açıla, dünyalar! - diye lafqa qoşula Nariman oca. - On altıncı asırda Avropa Qırımnı böyle tanır edi. Artıq, müzeyge kelgen er bir insan, bilhassa tarihımızğa şübe ile baqqan bilmirler Simferopolniñ Aq-mescit olğanını, Feodosiyanıñ Kefe olğanını, yarımadada bugün izleri silingen biñlernen köyler olğanını inkâr etilmeycek delillerden körerler!Musulman matbaası XVIII asırda İstanbulda başlana. Onı açqan İbrahim Müttefirqa isimli insannıñ yanında çalışqan ve ilk kitaplarını bastırğan beş-altı adamnıñ üçü qırımtatarlar - Ahmed Qırımiy, Abdullah Qırımiy ve İbraim Qırımiy ediler. Ulu mütefekkirimiz İsmail Gasprin-skiyden bir yarım asır evel de er saada birinciler sırasında olğanımız kibi bu saada da bizim alimlerimiz ögde ediler.
Digerlerinden yaraşıqlığı, zenginliginen ayrılıp, "Devlet" adını taşığan bu zalda 350 yıllıq devletçiligimizniñ temeli qoyulğan, ondan evel eki asır devamında ciannı titretken Altın Ordu deviriniñ tarihına ait vesiqalarnıñ asıl nushalarını, hanlarımıznı tasvirlegen resimlerni, nadir elyazma-larnı, Qırım aqqında unikal kitaplarnı köremiz. Er bir eksponatnıñ yanında bulunır ekensiñ, bütün vu-cudıñnı büyük bir eyecan, söznen ifadelenmegen duyğu sarıp ala. Alımıznı añlağan Güliver bey ve Nariman oca izaat bereler:
- Şimdi sizler unikal bir daqqalarnı yaşamaqtasıñız. Qırım hanlığınıñ devirini aks ettirgen dünyada başqa iç bir yerde bu qadar eksponatnı körmezsiñiz. Mında hanlarımıznıñ sımaları, milliy ressamlıq nümüneleri, mırzalarımız, elçilerimiz, qalğa ve hanağalarıznıñ resimleri numayış etile. Bu kitaplarğa diqqat etiñiz: İsveç arhivlerinde bizim hanlarımıznıñ yazğan 200-den ziyade qanun ve fer-manlarınıñ qısqa mündericesi berile. Bu divar yanında da biraz toqtalıñız: mında 20 yıldan ziyade tahtta ükümranlıq etken ve aynı zamanda parlaq şair, istidatlı bestekâr Ğazı Geraynıñ mektüplerinen, muzıka ve nazm eserlerinen tanış olmaq imkânıñız bar. Mına bu ise 16-ncı asırğa ait elyazma - Şerif Kefeviy elyazmasıdır.
Divar köşesinde asılı lâle resimi süs içün qoyulğan, dep bellemeñiz. Ebet, ebet, bu Qırım lâlesi. Bilesiñiz Avropağa lâleler ilkide İstanbuldan keti-rildi. Ya İstanbulğa olar qaydan keldiler? Menba-larda oquymız ki, 1560 se¬nesi Türkiyege Kefeden qır lâleleri alıp kelingen.
Mına bu resim ise o qa¬dar meraqlı ki, özüñiz baqıñız. 1632 senesine ait gravüra. Hasan Lâgari degen alim barotnen toldurılğan topnı yaqıp özüni kökke uçurta ve 200 metr yükseklikke köterile. Onı bugün ra-keta yapıcılıqnıñ babası olaraq tanıylar. Ya bizge bu insannıñ ne alâqası bar? Alim sultannıñ ğadabına oğrap Qırımğa sürgün etile ve ömüriniñ soñuna qadar hanımıznıñ yanında alim olaraq hızmet ete.
Ya 1678-1788 senelerde neşir etilgen gazetalarda Qırım aqqında yazılğan maqalelerni, haberlerni körmek, meşur baron de Tott, Şarl de Peysonel, Mund eserlerini öz közleriñiznen körmekni iç tasavur ettiñizmi? Epimiz içün hayal olıp körüngen şeyler bugün artıq ögümizde! Güliver ve Nariman beylerniñ biri-birini tekmillegen, biri-birinden eyecanlı ikâyeleri ve kördiklerimiz tesiri altında bugünki accı aqiqatnı terk eterek, asırlarnı aşıp aqıl ve idrak, ilim ve ince sanat, dülberlik, nefislik alemine dönemiz. Ve kene de alıp barıcılarnıñ sesleri bizni endi XIX asırğa, Raffe, Bossoli tasvirlegen Qırımğa seyaat yapmağa davet eteler. Dörtünci ve beşinci zallar halqımız tarihınıñ eñ qanlı devirine qaytara. 1941-1944 senelerde Qırımğa bastırıp kirgen almanlar yerli sakinlerni resimge çekeler. Bugün o alman askerleriniñ bala ve torunları dünya mezatlarında satqan fotolarnı Güliver Altın satın ala. Kimgedir aynı bu eksponatlar kerek olmağan bir şey olıp körünir, lâkin bu da tarihımıznıñ bir parçasıdır. Bu fotosüretler Qırım ve qırımtatarlarnıñ Ekinci cian cenki devrindeki qıyafetini aks ettire. İlle şu zaldaki resimlerge işmar etken bazı şo¬vinist internet saytları endi "qırımtatarlar natsistlerniñ fotolarından ibaret müzey açtılar" demekten utan-madılar. Amma Almaniyada almanlar Reyhstag divarlarında rus askerleri qaldırğan "zdes bıl Vasâ", "Tut bıl Petâ" kibi "imzalarını" ne içündir özleri içün masharalı dep saymadılar ve silmediler, aksine şu yazılarnı qaldırğan insanlarnıñ izlerini araştırıp taptılar. Teessüf ki, sürgünlikni aks ettirgen fotolar yoqtır. Bu facia tek qartlarımıznıñ ikâyelerinde tasvirlenip, aksini bediiy eserlerde taptı. Sürgünlik mevzusındaki eñ büyük türkümni ressam Rustem Eminov yarattı. Müzeyniñ sürgünlik zalı R. Eminovnıñ "Unutma" şiarınen birleştirilgen eserlerinden ibarettir.
Müzeyniñ altıncı ve yedinci zallarında zemaneviy qırımtatar ressamlarınıñ eserleri numayış etilip, Güliver Altınnıñ aytqanına köre, mındaki eksponatlar daima deñiştirilip turacaq.
Müzey zalları boylap seyaattan soñ muşavere odasında bu vaqia hususında fikir paylaşıldı. Milliy Meclis reisi Mustafa Cemilev, Amerikadan kelgen milliy areket iştirakçisi Fikret Yurter, Bağçasaray rayon devlet memuriyetiniñ başı İlmi Ümerov, regional meclisniñ reisi Ahtem Çiygoz, Bağçasaray medeniy-tarihiy zapovedniginiñ müdiri Yevgeniy Petrov müzeyniñ faaliyetine yüksek qıymet kestiler. Qalbinde tolup-taşqan quvanç, ğururını gizlep olamağan Güliver Altın müzey açılması ve mında ketirilmesiniñ tarihını ayta. Böyle nadir kollektsiyanı nasıl devletten nasıl bir devletke köçüreyatqanını añlağan, esas zenaatı boyunca adliyeci olğan Güliver bey er bir adımını qanunnıñ noqtası-virgüllerine barğance resmiyleştirip, yüzlernen vesiqalar azırlağanına baqmadan eksponatlarnen yüklü maşina Ukraina gümrüginde 10 saat devamında tutula.
Bu yerde bir baqıştan zarif, yuvaş olıp körüngen Ayşe hanım öyle bir metin irade, qudretini numayış ete ki, gümrükçiler keri çekilmege mecbur olalar. Gümrükçiler böyle davranlamalarınıñ sebebi añlaşıla ebet. Qırım ve qırımtatar halqı tarihına ait bu qadar resmiy vesiqalar, deliller, isbatlar sahte tarihçılarnıñ uydurmalarına balta saplaycaq, qırımtatarlarnıñ nasıl bir qudretli devletçilikke saip olğanlarını açıqlaycaq. Bu milletniñ tek adı bile siyaset olğan vaqıtta böyle bir bomba patlavınen teñ olğan vaqia! - Biz halqımıznı tek tarihımıznı bilerek saqlaya ve qorçalaya bilirmiz. Tarihımız ise özüñiz iqrar olğanıñız kibi pek zengin ve şanlıdır.
Hanlığımıznıñ tarihı, ebet, belli, amma bizim maqsadımız onıñ içki mündericesini, onıñ teren felsefesini, qırımtatar tsivilizatsiyasınıñ terenligini köstermek edi. Angi devlette han öz fermanlarını şiir şekilinde ilân etken? Angi dev-letniñ ükümdarları degil tek siyasetçi, belki aynı zamanda teñi ve beñzeri yoq bestekâr, şair olğan? Bütün bular tek bizim tarihımızda yer ala.
Biz bugün kollektsiyamıznıñ dörtte bir qısmını ketire bildik ve elbet de, onı bütünleyin mında ketirmek, er keske açmaq ister edik. Amma bugünniñ aqiqatı sizge belli, inşalla, bu niyetimizge de irişecegimizge işançımız kâmil, — dedi Güliver Altın ve oña bu işinde yardımcı olğan başta aile azalarına, ar-qadaşlarına samimiy minnetdarlığını bildirdi.
Müzey açılışını hanlar deviri muzıkasını ğayrıdan tiklegen ve bugünimizde yaşatqan "Maqam" ansambli yaraştırdı. İyül 3 künü ise müzey Qırımnıñ çeşit yerlerinden kelgen alimler ve ziyalılarnı qarşıladı.
Tarihtan ve edebiyattan kollektsionerlerniñ tabiatını bilgenimiz alda şunı eminliknen aytmaq mümkün ki, daa yaş, lâkin endi adını, em tek özüniñ degil de, bütün qırımtatar halqınıñ adını tanıtqan Güliver Altın kerçekten de cesürlik yaptı. Vatanı ve milletiniñ baylığını bir yerge toplap, onı kene yurtuna qaytardı. Onıñ müzeyine yapqan seyaattan soñ er bir qırımtatar adamı ondan ayrıca bir is-duyğular ile, bam-başqa bir insan, daa da doğrusı şanlı ecdatlarınıñ munasip devamcısı olğan aqiqiy qırımtatar olaraq çıqa.
Güliver mubalâğasız pek büyük işniñ tü bünden çıqtı ve bu işni daa devam etmek meramında. Cemaatımıznıñ vazifesi ise - böyle vatanperver ve milletperver insanlarğa elimizden kelgeni qadar yardım bermek, olarğa qoltutmaqtır. Bala ve torunlarımıznı, bilhassa milletini, dinini begenmeyip, başqa dinge dönmege azır olğan, öz tilini, tarihını bilmegen caillerni mıt laqa ketirmek kerek ki, na¬sıl bir baylıqnıñ saibi olğanını añlasın!
Güliver Altın ve Nariman Abdulvaap kelecekte bu müzeyni aqiqiy ilim ocağına, medeniyet ve tasil merkezine çevirmek niyetindeler. "Larişes"niñ faaliyetine baqıp bu hayal da pek tez vaqıtta kerçekleşecegi şek-şübesizdir.
Zera BEKİROVA
Yañı dünya №26 (1097), 2011 s., iyül 8
Hiç yorum yok:
Yorum Gönder