Adalet Ruhiyet Menzili-Çolpan ve Gasprinskiy

Adalet Ruhiyet Menzili-Çolpan ve Gasprinskiy

Keçende İsmail Gasprinskiy edebiy mirasını kozden keçirgende, onıñ 1884 senesi yazğan şı sözleribi oqup hayal deryasına daldım: Sayğılı dostlarım, bizim içün eñ eyi iş, ilim ve maarif işidir, eñ muqaddes ıntıluv-ilimge ve maarifge ıntıluvdır. Çünki insannı insan etken-emek ve bilgidir. Bilgi-tsivilizatsiyağa yetüv vastasıdır ,tsivilizatsiya ise insannıñ yaşav maqsadı ve usulıdır.

Yıllar tereninden aytılğan bu sözler guya bugun içün yañğırayatqan kibi oldı. Guya bugunniñ adamı bugunniñ nesilini qayğırıp telükelengen kibi. Ebet, tefekkür mulkiniñ aqiqiy saipleri qartaymay, olmey eken. Aksine, olar qaldırğan qıymetli hazine vaqıt keçken sayın ozüniñ yañı-yañı çizgilerini kosterip, ep renkini dülberleştirgen cilve kibi yañı-yañı mundericesini zenginleştire eken.

Biz yañı asır bosağasındamız: yañı asırda er şey başqaca olacaq, degen hayaldamız. Yarından umüt beklep yaşamaqtamız. Şairlerden birisi beklevde lezet, arzuda serbest ruh bar, degen eken. Çeşit türlü davalı vaqialarğa tolu bir asır artta qalmaqta. Lakin endi keçmişte döneyatqan asırdan alacaq uluşımız az degil. Hususan, maneviyat saasında musbet dersler kelecek nesil içün faydalı. Yigirminci asırnıñ başında teraqqiyat yoluna ıntılğan türkiy halqlar maneviyeti qıyın manialarğa rastkeldi. Hususan, şahısqa tabınuv yıllarından soñ maneviyetke ağır darbe endirildi. Şekilce milliy, munderice ceetinden sotsialistik degen çul tutmağan gaye sanat inkişafına sed çekti. Aksine bu em şekil, em munderice ceetinden sotsialistik tarzda omürge keçirilgenini endi añlap başladıq. Endi yavaş-yavaş şu devir nazariyelerine teñkidiy koz taşlamağa alışmaqtamız.

Devir talabınen keçmişke ciddiy koz taşlav, onıñ en faydalı ceetlerini belgilev ve kelecek nesillerge yetkizüv ihtiyacı şimdi pek sezilmekte. Çünki, totaliter qurum biz içün şimdi añlamaga ıntılayatqan manadaki medeniyetke muhtac degil edi, onıñ oz qiyafetine layıq silası bar edi: qorquzuv, yalannen aldatuv, guzel kelecek işandıruv, fikir ukümranlığını alemge keçirüv, bu usullarnıñ episi kutlege yat bozğuncılıq medeniyeti içün temel oldı. Şu devir medeniyeti vatanperverlikni, adaletperverlikni, milletlerara dostluqnı, beynelmilel, terbiyeni tarğıp ete edi, amma bu tarğıbat insan tabiatına sıqı aşlanmağa, kirip barmağa yol bermegen ğayeler edi. Bu ğayelerniñ maiyeti dünyada eñ alicenap yöneliş sıfatında tarğıp etildi ve onıñ tesirinde bir qaç nesil terbiyelendi. Lakin, Allağa şukürler olsun ki, onıñ devir sınavından keçe bilmesligini sezgen, ellerinden kelgeni qadar oña boysunmağan şahıslar bar edi ki, şimdi biz olarnıñ telükeleri nafile olmağanını koremiz. İsmail Gasprinskiy ve Abdulhamid Çolpan uzaqnı kore bilgen şoyle insanlardan ediler.

Biz, Qırımtatarlar-şahısqa tabınuv deviriniñ qurbanları, bu sahte ğayelerniñ zulumını digerlerine nisbeten ziyade başımızdan keçirdik. Cenk siltemi manaçığınen yurtundan quvulğan Qırımtatarlar sabıq SSSR(SSCB)'nıñ çeşit koşelerine dağıtıldı. Olarnıñ ekseriyeti Ozbekistanğa kelip tüşti. Şeerlerge ve rayon merkezlerine tüşkenlerniñ balaları rus mekteplerinde tasil aldılar. Biz kibi uzaq qışlaqlarğa tüşkenlerniñ balaları ozbek mekteplerinde oqudılar. Biz içün bu ozune has mektep oldı. Tilimiz, dinimiz, urf-adetlerimiz bir olğan türkiy halqlarnıñ medeniyetini ogrenmege merağımıznı yaşlıqta alıştırdı.

Taşkent Devlet universitetiniñ filologiya fakultetinde oquğan yıllarımda bazı muallimler Terciman gazetasını añsalar da, o qayerde ve kim tarafından neşir etilgenini, o ceditçilik areketiniñ başında kim bulunğanını aytmay ediler. Şu yılları endi Hruşöv deviri-siyasette cıllılıq kunleri başlağanındanmı, bazıda Abdulla Qadiriy, Abdurauf Fitrat, Abdulhamid Çolpan cedit burjua edebiyatınıñ vekilleri, degen mulaazalar qulağımızğa çalına edi.

Belli qırımtatar şairi, şarq edebiyatınıñ bilgiri Eşref Şemi-zade altmışıncı seneleri Ğafur Ğulam adına edebiyat ve sanat neşriyatında şarq edebiyatı bolüginiñ mudiri edi. O yurttan ayırı tüşken biz kibi yaşlarnıñ edebiyatınen hususan türkiy halqlar medeniyetleri inkişafınen meraqlanıp başlağanımıznı alğışlay edi.