Amethan Sultan(-Sovyetler Birliginiñ Qaramanları(Eki Defa Qaraman)-Ablaziz Veliyev-Ekinci Fasıl

Amethan Sultan(-Sovyetler Birliginiñ Qaramanları(Eki Defa Qaraman)-Ablaziz Veliyev-Ekinci Fasıl

İşte, butün bularnı koz ogüne alıp, 1945 senesi iyün 29-da Amethan Sultanğa Sovetler Birliginiñ eki defa Qaramanı unvanı berildi.

Cenk bitti. Tınç omür başlandı. Amethannıñ ogünde:
-Endi ne yapmalı?-degen sual peyda oldı. Lakin tınç omür tasavur etilgeni kibi tınç olmadı. Ardı-sıra Amethannıñ ogünde problem artından problem peyda oldı. İşi yurmedi. Cenk yıllarında efsanege çevirilgen insan kimsege kerek olmay qaldı.

Dost ağır kunde belli ola, deyler. Aqiqaten de şay oldı. Cenkyaver dostları- Sovetler Birliginiñ eki defa Qaramanları Vladimir Dmitriyeviç Lavrinenkov, Aleksey Alelühin, sabıq komandiri Timofey Timofeyeviç Hrükin, Aleksander İvanoviç Pokrışkin, cenk yıllarında Amethan hızmet etken polknıñ aviamehanigi İnna Pasportnikovalarınıñ yardımı sayesinde buük qıyınlıqlarnen Amethan samalyotlarnı sınav institutına sınavcı-uçucı işke yerleşe. Yañı omür başlana.

Bir qaç vaqıt sınav şartınen çalışqanını esapqa almağanda Amethan yañı işke resmiy olaraq 1948 senesi mayıs 17-de kirişe.

Boyleliknen dört ay devamında yolbaşçı teşkilatlardan, sınav işine yollamalarını rica etip çapıp-çapqalavları musbet çezile.

Sınav-tedqiqat institutında ilk olaraq o Anohinnen rastkelişe. Amethannıñ uçuv ustalığını teşkerüv oña avale etilgen edi. Anohin Amethannıñ ustalığına degerli qıymet kese. Şu vaqıtta mında çalışqan belli sınavcılar S.Maşkovskiy, I Rıbko, A.Yakimov, M. Ratsenskaya ve digerleri de Amethannıñ bu yerge işke alınmasına qoltutalar. Şundan soñ aradan deerlik yarım yıl keçkende Amethannı Tuşino aerodromına yollaylar. O anda belli planerci- S.N.Anohinniñ qadını Margarita Karlovnanen uçıp , avelenüv mektebini keçe.

Boyleliknen sınav işlerine kirişe. Başta planerlerni , soñra Yak-15, Yak-25, Mig-15, Mig-17, Mig-19, Mig-21 emde Sm-1, La-15 reaktiv ve qırıcı samalyotlarnı yañı katapult sistemini, soñra ise ağır samalyotlarğa keçip Tu-4, Tu-16,İl-28 strategik bombardirovşikni, Yak-28, An-10a, Na-1 ve onlarnen diger samalyotlarnı ilk olaraq o kokke alıp çıqa, sınay ve omürge yollanma bere.

Eñ zemaneviy uçünci ve dörtünci nesil samalyotlar sayılğan Mig-23, mig-25, Mig-29, Mig-31, Su-24, Su-27, Su-29 samalyotlarını da Amethan sınavdan keçirip, omürge yollanma bergen edi. Olar Amethannıñ facialı olüminden soñ kutleviy çıqarılıp başlandılar. Onıñ reaktiv ve qanatlı snaryadlarnı nasıl sınağanı aqqında as-uçucılar bile ayretnen yaza ve ikaye ete ediler.

Mesela, Amethannıñ boyle bir sınav uçuşını belli arbiy jurnalist A.Mistakidi 1972 senesi şoyle ikaye etken edi:
Adette korülmegen bu samalyotnıñ kabinasına başta Amethan oturdı. O idare etken bu samalyotnıñ başqalarından bir farqı daa şunda edi ki, onıñ oz başına uçuşı keçüvi, onı avağa alıp çıqqan taşıyıcı samalyotnıñ suratına bağlı degil edi. Ondaki raketa dvigateli taşıyıcı samalyotnıñ kogertesinden koçürile edi, bundan soñ ise Amethannıñ samalyotı ondan ayrılması kerek ola edi.

Tayin olunğan yukseklikte Amethan dvigatelni koçürmek içün zarur olğan işlerni yaptı, lakin motor işlep başlamazdan evel, taşıyıcı samalyottan ayrıluv mehanizm işledi: samalyot-raketa baş aşağı avdarılıp ketti. Yerden seyir etken turğan adamlar şu oñmağır asma qazandan qara noqtanıñ ayrılmasını ve aq bulut şekilindeki paraşütnıñ açılmasını sabırsızlıqnen beklep turdılar. Uçucı yer tartuvınıñ qaviy pancalarından qurtulamaz, dep zan etilgen bir vaqıtta., Amethan divgatelni koçürdi.

Uçucı olaraq ozüni tutmağa bilüv onıñ daimiy yoldaşı edi, cebelerde aşlanğan cesürligi ve yerligi ise onıñ harakteriniñ esasını teşkil ete edi.

Amethan tez uçucı samalyotlarnı nasıl etip qondurğanını kozetken adamlar ondan evel de, ondan soñ da boyle şey bir daa kormediler. Kok yüzüniñ samalyot kelgen tarafı ter-temiz, ufaq bir aq bulut bile yoq. Aradan bir bir-eki daqqa keçe. Mına, meteorit tezliginen yerge kelici noqta peyda ola ve ep büyükleşe. Zan etersiñ, tek manövra yapmağa degil, asla uçmaga bile iqtidarı olmağan bir şey kosmik yuksekliklerden yıldırım tezliginen yerge tüşmekte.

Bu tüşken şeyniñ samalyot olğanına insannıñ tasavurı inanmay edi. Zan etersiñ, başqa çare yoq,o mıtlaqa yerge kelip urulacaq. Lakin tamam yerniñ ustüne keleyatqanda, başqa iç bir türlü uçucı apprata içün mumkün olmağan tezliknen beton meydanğa basıştırıp, samalyotnıñ artında fuzelaj tübündeki lıcalarnıñ tütünli izini qaldıra edi. Bu qonuvnı seyir etkende insan mucize korgen kibi ola edi. Albu ise, bu, onıñ uçuşlarından yalıñız biri edi...

Cenkten soñ 23 yıl devamında Amethan sınav aerodromında çalışıp, cemi 170-ten ziyade samalyotnı sınavdan keçirdi. Olarnıñ ekserisi unikal konstruktsiyadaki uçaqlardır.

İnsannı kosmosqa uçurmaq gayesi konkretleşken soñ yigirmi qadar uçucını seçip alğan ediler. Soñundan olarnıñ erkanı deñişip turdı ve, niayet, olardan 5-6 adam ayırıp alınıp, intensiv azırlıq başlandı. Eñ murekkep trenajorlar,tsentrifugalar, barokameralarda, meşguliyetler keçüvnen bir sırada çekisizlik vaziyetinde uçuvğa da ayrıca diqqat etildi. İşte şu vaqıtta Amethan da ileride uçacaq kosmonavtlarnen meşguliyetler keçirip başladı. Yani samalyotneñ buyük yükseklikke koterilipi kosmonavtlar içün çekisizlik vaziyetini doğura edi. Boyleliknen Amethan Yuriy Gagarin, Andriyan Nikolayev, Pavel Popoviç, German Titov, Anatoliy Kartaşovlarnen birlikte yıllar boyu meşğuliyet keçip, kosmosqa yol açqan edi.

Soñki vaqıtta Amethanğa dostları: Ametka! Yaşıñ aman-aman ellige kelip otura, uçmaq ağırlıq etmeymi, raatlanmaysıñmı?-dey ekenler. Kimerde Amethannıñ ozüne de boyle fikirler keleturğan. Amma butün añlı omüri uçuvnen bağlı adam içün uçuvdan vazgeçmek gayet ağır edi.

1970 senesi oktyabr 23-te Amethannıñ 50 yıllığı buyuk tantananen qayd etildi. Yubilyarğa semetdeşleri Qırımtatarlar da pek original bahşış azırlap edie ettiler.

Onı~h yubiley tantanasında memleketniñ belli aviakonstruktorları-Tupolevniñ konstruktorlıq bürosı kollektivi adından-SSSR(SSCB)de nam qazanğan sınavcı-uçucı İvan Moiseyeviç Suhomlin ve birinci klasslı sınavcı-uçucı Eduard Vaganoviç Yelyan, İlüşinni~h konstruktorlıq bürosı kollektivinden-SSSR(SSCB)de nam qazanğan sınavcı-uçucı Yakov İliç Vernikov, Yakovlevniñ konstruktorlıq burosınıñ kollektivi adından Baş konstruktor Yakovlevniñ muavini-Kerim Bekiroviç Bekirbayev, Mikoyannıñ konstruktorlıq bürosı kollektivinden SSSR(SSCB)de nam qazanğan sınavcı-uçucı, aviatsiya general-mayorı Grigoriy Aleksandroviç Sedov, Suhoynıñ konstruktorlıq bürosından-SSSR(SSCB)de nam qazanğan sınavcı-uçucı, Sovetler Birliginiñ Qaramanı Vladimir Sergeyeviç İlüşin, akademik S.P. Korolövnıñ firmasından SSSR(SSCB)re nam qazanğan sınavcı-uçucı, Sovetler Birliginiñ Qaramanı Sergey Nikolayeviç Anohin, Amethannıñ cenkaver dostları Aleksey Ryazanov, Pavel Golovaçov, beraber sınav uçuvlarını otkergen arqadaşları V. Vasin, A. Bogorodsiky, V.Podhalüzin ve digerleri çıqışta bulunıp, efsaneviy asnı can-yurekten hayırlaylar.
Bu tantana Amethannıñ omürinde unutılmaycaq eyecanlı kun oldı. Albu ise taqdir şu bahıtlı daqiqalardan soñ oña olğanı-olacağı uç ay yedi kun omür qaldırğan eken.
Bayram keçe. Kene adiy iş kunleri başlana. 1971 senesi fevral 1 kunü Amethan nevbetteki sınav uçuvına kete. Şu kunü o, astına eksperimental dvigatel asılğan Tu-16LL-uçucı laboratoriyası sınavdan keçirmek kerek edi.
Sergey Anohinniñ şu yerde çalışqan oğlu- Sergeyniñ soñundan ikaye etkenine kore olur uçuv aldından Amethannen rastkelişip korüşken, ozara subetleşkenler.
Bir vaqıt menim keyfim bugunki kibi yaramay olmağan edi. Ne içün olğanını ozüm de bilmeyim,-dep şikayetlengen o kunü Amethan.
-Uçuvnı toqtatıñız, bu sizniñ qoluñızda, ya olmasam kimnendir deñişiñiz,-degen Sergey.
-İş çıqarmaq istemeyim.-degen Amethan.
Boyleliknen ekipaj azaları samalyotnı qabul etip, iş yerlerine oturalar ve kokke koterile, soñ belli olğanına kore, olar ebediylikke uçıp keteler...
Amethannıñ facialı elak oluvı er kesni sarsıttı. Bu şeyge kimseniñ inanacağı kelmey edi. Çünki Amethan samalyotnı qurtarmağa, esen-aman yerge qondurmağa bir fayız imkan olsa bile ondan faydalanmağa bilgen uçucı edi. Demek iç bir türlü şans olmadı. Kokte parça-kesek olğan samalyotnıñ qaldıqları bir qaç kilometr etrafqa dağılıp ketken. Bundan bir qaç yıl evelsi Amethan Sultan aqqında pek yahşı vesiqalı povest yazğan ve felaketniñ tedqiqatlarınen şahsen alaqadar olğan Yevgeniy Bessçetnov bu mudhiş manzaranı dokumental vesiqalar esasında şoyle tasvirley:
Qazadan soñ araştırıcılarnıñ koz ogünde pek fena bir manzara peyda oldı. Amethan komandir kreslosında otura ve o ozüni qurtarmaq içün bir türlü areket bile etmegen. Yerge uruluvınıñ kuçünden onıñ başındaki şlemofon atılıp çıqqan ve ogge sürülgen, şturvalnıñ boynuzı uçucınıñ qursağına kirip ketken. Şu oğursız kunü kiygen yap-yañı kurtkası omuzında bir qaç yerinden patlağan, sanki dersiñ birev onı ustranen bir qaç yerinden kesken. Og oturğıçta oturğan ekinci uçucı Benediktovnı arça tereginiñ pıtağı yengilden sıqqan. Mihaylovskiyni qaburgasınıñ aşağı qısımdan ekige bolgen. Şu uçuşqa oz ricasınen ketken Loha Vorobey bus-butün edi, tek yanğan...
Amethan Sultan 1971 senesi fevral 8-de Moskvadaki Novodeviçe qabristanında defn etildi.
İşte şay.
Halqımıznıñ gururı, iftiharı, Milliy areketimizge qoltutqan ve elingen kelgeni qadar yardım etken Amethannıñ qısqaca omüri boyle.
O ,cenk yıllarında nasıl qaramanlıqlar kostergen olsa, tınç omür yıllarında da oyle qaramanlıqlar kosterdi. Bunıñ içün ordenlernen, Devlet mukafatınen taqdirlendi, SSSR(SSCB)'de nam qazanğan sınavcı-uçucı unvanına layıq tanıldı.
Qırımtatar halqı bar eken, Amethan, onıñ adı, yapqan qaramanlıqları unutılmaz. Bugun Alupqada onıñ eykeli Aqmescitte onıñ adına meydan, yañı qurulğan mikrorayonlarda Amethan adına soqaqlar, Alupqada onıñ muzeyi, Moskva civarındaki Jukovsiy şeerçiginde onıñ adını taşığan soqaq, Aqmescitte onıñ adına aeroklub bar. Biñlernen balalarımız gururnen Amethan adını taşıylar.
Şairlerimiz, bestekarlarımız Amethanğa bağışlap yırlar, şiirler, destanlar, povestler yazdılar, yazalar ve ileride de yazarlar. Çünki qaramanlar olmeyler.
Merhum şairimiz Reşid Murad bundan aman-aman 50 yıl evelsi qaramanımzğa şoyle satırlar bağışlağan edi:
Ana Vatan çelik quşqa mindirdi,
Qattı cenkler berdi saña olmez şan.
Er bir oqıñ cavğa deşet-kin edi,
Bizler içün goñül edi, Amethan!

Talağanda halfnı qaşqır azğını
Dostlarıñnen bulutlarğa çıqtıñ sen.
Heynkeller, Messlerniñ quzğunı
Yaşınıñnı çıqarırmı esinden!

Aydutlarnı polklar tutqanda topqa
Ekipajnen yükseldiñ sen bulutqa...
Quçaq kerip qarşıladı Alupqa
Zafer tañı kelip kirgende yurtqa...

Pilot korsem sen tüşesiñ hatrıma
Barışıq halq yaş şaini, qaraman!
Lirikamnıñ vatanperver satrına
Eki yıldız taqıp kirdiñ, Amethan!

Halq bahtını cenk ateşi almasın,
Balaçıqlar kulüşsin meydançada.
Qart anaylar, qızlar yolda qalmasın,
Kör oğlunı seyir eteyik sanada...

Şereflep biz seni ostürgen yurtnı
Halqımıznen yırlaycaqmız er zaman,-
Semalarğa alıp çıq sen o yırnı
Bir reaktiv samalyotday, Amethan!

Amethan Sultannı zamandaşları şoyle hatırlaylar
Fransua de Joffr-Normandiya-Neman sovet-fransız aviapolkınıñ uçucısı:
-Men dostum, mayor Amethan Sultan aqqında toqtalmaq isteyim. O, meşur tarannı birinci qullanğan uçucılardan biridir. Siz taran ne olğanını bilesiñizmi? Bu, rus uçucısınıñ eñ yuksek fedakarlıgıdır, o, qurşunı bitken soñ ozüniñ maşinasını duşman samalyotınıñ ustüne taşlay ve onı oz maşinasınen barıp ura.

E.V.Yelyan-Sovetler Birliginiñ Qaramanı, SSSR(SSCB)de nam qazanğan sınavcı-uçucı, sesten tez uçqan birinci tu-144 yolcular taşuv samalyotınıñ komandiri:
-Amethan oyle bir uçucı edi ki, nasıl bir işke tutunmasın, onıñ elinden er şey kele edi. Boyle ekinci bir sınavcı-uçucı men de bilmeyim, başqaları da bilmeyler.

S.N.Anohin-Sovetler Birliginiñ Qaramanı, SSSR(SSCB)de nam qazanğan sınavcı-uçucı:
-Ozümniñ butün uçucılıq omürimde tap bu derecede cumert istidatqa malik olğan başqa bir uçucını kormedim. Amethan yañı maşinalarnıñ iç birinden qorqmay edi..

A.V.Vorojeykin-Sovetler Birliginiñ eki defa Qaramanı, aviatsiya general-mayorı:
-Nemseler: Ahtung! Ahtung! Avada Amethan Sultan! degen tenbiyeni eşitkende, şaşmalap başlay ve çaresini tapıp, onıñnen rastkelişmemege tırışa ediler.

Amethan Sultan aqqında çoq yazıldı ve daa çoq yazılacaqtır, çünki onıñ parlaq ayatı, misli korülmegen qaramanlıqları, onıñ efsaneviy adı tillerde destan oldı.

V.D.Lavrinenkov-Sovetler Birliginiñ eki defa Qaramanı, aviatsiya general-polkovnigi, Amethan Sultan hızmet etken 9-ncı gvardiyalı aviapolknıñ komandiri:
-Amethan qarardan ziyade cesür ve insaniyetli yigit. O, şahsen menim ozümni çoq kereler ava cenkinde olümden qurtardı. O, Stalingrad cebesinde adsız-esapsız uruşlarda iştiraq etti ve er seferinde yeñip çıqtı.

P.Golovaçöv-Sovetler Birliginiñ eki defa Qaramanı, aviatsiya general-mayorı, Amethannıñ cenk arqadaşı:
-Amethan uruşta iç bir şeyden qorqmay, qararsız cesür ve batır edi. Aynı zamanda Amethan ayınıq aqıllı, esapkar bir uruşçı edi, uruşnı oz faydasına neticeleycek eñ doğru qararnı bir ande tapmağa bilgen bir adam edi.

Y.A.Garnayev-Sovetler Birliginiñ Qaramanı, SSSR(SSCB)'de nam qazanğan sınavcı-uçucı:
-Amethanğa tecribe olaraq katapult kursüsini sınamaq vazifesi berildi. Atuv mehanizminiñ tsilindri sınavcı paraşütçini koterip atayatqanda patladı, yaqarlıq bakını teşti. Benzini kabina içine aqtı. Yanğın çıqıp samalyot patlaybile. Oyle ise de Amethan tatlı canından ayrılacağına baqmay, samalyotnı yerge esen-aman qondurdı, arqadaşı ve samalyotını telef olmaqtan qurtardı.
G.M.Şiyanov-Sovetler Birliginiñ Qaramanı, SSSRde nam qazanğan sınavcı-uçucı:
Amethannıñ tercimeyyalı tekrarlanmaz bir şeydir. Boyle incelikleri teñeştirüv sayesinde añlamaq mumkün, deyler. Lakin Amethannı iç kimsenen teñeştirmek mumkün degil. Onda er şey: iş uslübi de, işke tutunuvı da ozüne kore edi.

Amet Mefayev-Qırımtatar şairi:

Amethan,
Vatandaşım, gururım,
Evalla, sınmaz qanatlarıña!
Al, saña bahşış bu yırım,-
Saña ve safdaşlarıña!