Ana Sevgisi-Ablakim Cemilev

Ana Sevgisi-Ablakim Cemilev

Otuz uç senesi tarlada işlep,
Aşaycaq aşıñnı taşıdıñ evge.
Zayıflap, esiñni coydıñ sen işte...
Yaramaz oğlunı yurekten sevgen
Rahmetli anamnı unutmam iç de!

Hayırsız sürgünlik ağlattı seni,
Amansız zalımğa bağlattı seni.
İçimde ot yana, sönermi eken?
Serbest halq qulluqqa konermi eken?
Adalet halqıma yardımcı olsun!

Orduğa ketkende urbamnı saqlap,
Sağınsa çıqarıp qoqlağan anam.
Cenkten soñ korgende meni qucaqlap
Zor-zıqı esiñni topladıñ anam,-
Kozlerim körlenir seni unutsam.

Yuqusız geceler keçirgen anam,
Aybetlep sütüni içirgen anam.
Bağrında sesimni kestirgen anam,
Er vaqıt temiz-pak kezdirgen anam,
Sevip em ozüni sevdirgen anam.

Men seni sayğınen, sevginen añam,-
Tilimde Alla ve sen barsıñ anam,-
Muqaddes, sıñırsız ana sevgisi,
Yadımdan silinmez yırı, ezgisi,
Moñlu kok kozleri, sözleri, sesi...

Aqmescit Ş.
Yanvar, 1996 s.

Yolcum Men-Ablakim Cemilev

Yolcum Men-Ablakim Cemilev

Yolcum men, aldımda soñı yoq yollar,
Enişli-yoquşlı, aylançıq olar.
Uralnıñ sırtından yurtuma qadar
Vatanım-Qırımdır, milletim-Tatar.

Yolcum men, çekişem yolda bir özüm,
Tanışım tanımay, aylana korse.
Kimsege kerekmey aytacaq sözüm,
Gurbetim, araycaq adam yoq olsem.

Yolcum men, gemige oturdım kene,
Aldımda dalğalı, açuvlı deñiz.
Sılcıra, sekire em de bellene,
Epkinnen dalğanı yarıp gemimiz.

Ava sert, kok alçaq, qat-qat, qap-qara,
Dalğanı yel quva, qutura deñiz.
Er dalğa kopürip bizni ozğara,
Gemimiz dersiñ çöp, pek çoq halq essiz.

Eminim, yurtuma açılır yollar-
Hayırlı yollar ber halqıma Allam!
Toplaşıp çıqsınlar yolğa yolcular-
Hor halqım pek çoqtan oz yurtuna zar...


Krasnovişersk rayonı
Pesçanka koyu, 1953 s.

Qambır Felek-Ablakim Cemilev

Qambır Felek-Ablakim Cemilev

Askerler silalı, açuvlı em de
Balalar seskenip ağlaşa evde,
Yaş-yavqa yuk taşıy, ıñrana qartlar,
Qırımdan acele quvula Halqlar.

Şaşmalap, zoraki çıqtı halq yolğa,
Sostavlar yöneldi ilden uzaqa.
Tatarnı bıraqıp azır tuzaqqa,-
Uralğa, Sibirge ve başqa yaqqa.

Uralda askerniñ yekane qızı,
Qadını Cumada, cebede ozü,
Betini kirletken yollarnıñ tozı,
Yuregi yaralı, qızarğan kozü.

Halqnıñ koz yaşından dımlandı topraq,
Golde suv tuzlandı, tuzlandı çoqraq.
Zayıflar keçindi, qart, qartiy aqsaq...
Bilmeyim bu alğa kim dayanacaq.

İnsannıñ omüri-taqdiri onıñ,
Sürgün halq amansız zalımnıñ qulu.
Ayağı tırşavlı, kozleri moñlı,
Sürgünler hor-aqır,sürgünler soluq.

Uzaq, sarp yollarnı unutmaz kimse,
Ağır, zor yıllarnı unutmaz kimse.
Esiñni coyarsıñ tüşüñde korseñ,
Yekane balañnıñ cesedini sen.

Aqmescit ş. Yanvar (Ocaq), 1997 s.

Cuma: Samarqand vilayetindeki bir koy(Demiryol Stantsiyası-İstasyonı)

Mezar Başında-Ablakim Cemilev

Mezar Başında-Ablakim Cemilev

Seitbilal dostuma


Tamanda toqtadıq, gemiden atlap,
Araya-soraya qabriñni taptım.
Aldıña çökip men, belimni qatlap,
Ketirgen gulümni saña uzattım...

Kok-temiz, yer-tegiz, taptalğan topraq,
Yanında şırılday aqa bir çoqraq.
Mezarlıq seniñ de eviñ olacaq,
Çoq yazıq çet yerde-koyuñden uzaq.

Otuzda doğdıq biz, oqudıq, ostik,
Ta yap-yaş ekende pek yaqın dosttıq.
Ne tapsaq ekimiz ekige boldik,
Açlıqqa dayandıq, horluqqa kondik.

Uralda qış suvuq, etrafta dağlar,
Ozenler buzlılar, er bir yer buz, qar.
Ayuvlar yuquda, susqanlar quşlar,
Suvuqtan çatlaylar, patlaylar taşlar.

Tükürseñ tükürik buzlap tığıra,
Yanağıñ suvuqtan sızlap ağıra.
Ayvanlar aranda, kopek yuvada-
Çoqumız işledik boyle avada.

Çoq yıllar ottiler, ketirip haber,
Korüşmek istedim sennen beraber.
Lakin tez ayırıp bizni taqdirler,
Ağlatıp, sızlatıp, tepip kettiler.

Bu fani dünyada musafir er kes,
Tatar, rus, ermeni, gurci ve çerkes...
Omürler qısqalar, iç kimse sezmez,
Yazılğan yıllarnıñ otkenini tez.

1987 s.

Dünya Qabaatsız...-Şeryan Ali

Dünya Qabaatsız...-Şeryan Ali

Dünya bozuq deymiz, iftira taqıp,
Dünya qabaatsız, adamlar suçlı.
Eyini kendimiz etemiz taqip,
Dünyanı yaralay aqılsız kuçlü!...

Dünya bozuq deymiz, iftira taqıp,
Laleni acımay taptab keçemiz.
Dostnı aldatamız kozüne baqıp,
Şeytanğa Quyruqmız nice-nicemiz.

Dünya bozuq deymiz, iftira taqıp,
Goñlümiz umütlü baylıq balından.
Sararğan yapraqtay titreymiz qalqıp,
Uzülmek istemey dünya dalından.

Dünya bozuq deymiz, iftira taqıp,
Dünyanı tutacaq ziyakar insan.
Nefsinden orgümçek ağları toqup,
Dünyanı yutacaq ziyankar insan!...

Dünya bozuq deymiz, iftira taqıp,
Dünya qabaatsız, adamlar suçlı.
Eyini kendimiz etemiz taqip,
Dünyanı yaralay aqılsız kuçlü!...

20.04.2007, Temeş

Hatıralar-Şeryan Ali

Hatıralar-Şeryan Ali

Uzaqlardan ardı-sıra kele kervan,
Kervan degil, keleyata hatıralar.
Ağır yukten çökken kibi deve-pelvan,
Ogümizde çöküp yata hatıralar.

Hatıralar ağartalar başımıznı,
Sarartalar süt kibi aq defterlerni.
Kuldüreler, kozden sürtip yaşımıznı,
Hatıralar ağlatalar nice erni!..

Çatırdağday sabır bere hatıralar,
Zıncırlıday, eykel kibi, qatıp tura.
Çağladay qanat kere hatıralar,
Arzı olup, dersiñ, dertin aytıp tura.

Saildeki izler kibi, silinmeñiz,
Salğırdayın, ep aqqıñız, hatıralar.
Topqayaday, toplanıñız, tilinmeñiz,
Ders alayıq, çañ qaqıñız, hatıralar!..

16.04.2000, Temeş

Bazı Açıqlamalar-Tarhanlıq Yarlığı aqqında-Hacı Geray Han

Bazı Açıqlamalar-Tarhanlıq Yarlığı aqqında

Hacı Geray Han yarlığınıñ originalı Türkiyede Topqapı Sarayı muzeyiniñ arhivinde 10724 nomeri altında qayd etilip anda saqlanılmaqta.
Mahmud oğlu Hekim Yah'ya-bu tarhanlıq yarlığınıñ Anqaralı Mahmud oğlu Hekim Yah'yağa berilmesi Anadolu ve Qırım arasında ta o devirde ozara munasebetlerniñ mevcutlığına delalet bermekteler. Lakin A.N. Kuratnıñ qayd etkenine kore, Mahmud oğlu Hekim Yah'ya kim olğanı belli degil, onıñ aqqında iç bir malümat saqlanmağandır.

Mevlana Sadr-i Cihan-Bu zatnıñ Haci Gerayhan sarayında eñ yüksek ruhaniy ve idariy bir levazimni işğal etkeni añlaşılmaqta. Kendisine sair iç bir malümat saqlanıp qalmağandır.

Bahşı(katib) Ali- Yarlıqnı qalemğe alğan Ali bahşınıñ (katibniñ) ayatı ve şahsiyetine dair malümatlar saqlanıp qalmağandır.

Eminek(İminek)-Qırımda eñ büyuk şahslardan biri.
Şah-merdan-Qırq-Yerniñ beyi
Halil-yüz beyi
Ahmed Hoca Hacike-Büyuk gumrük başı
Tañrı Birdi-Qırqedi-yerniñ beyi.
Oğlanlar-Altın Orda, Qırım ve Qazanda hannıñ tahtnı işğal etmegen ve ya etalmağan oğullarıç
Qırım tümeni-Qırım memleketi.
Daruğa-şeer ve koy yetekçileri; vali, politsiya başı ve saire.
Şahmerdan-şahıs adı
Muhmesib-idareci;nizam kozeticisi
Bitkeci-yazıcı, katip.
Tamğacı- Gumrükçi.
Tarnaqçı-qantarcı.
Yasaqçı, yasqaq-vergi;vergi toplayıcı.
Qalancı,qalan-topraq; topraq vergisini toplayıcı
Vükevül-arttan kelgen quvvet.
Vükevül çerileri-qaçaqlarnı taqib etken askerler.
Tutqavul-sınır muhafizları.
Yortqan-atlı qıt'a.
Yortqan yasağa-yortqan vergisi.
Çağdaul-arttan kelgen askeriy quvet
Qara-sığır, ogüz kibi ayvanlarğa denilir; ayvan.
Uf-ef-ev
Susun-insan yemegi
Külük-minilgen at, qoşu atı
Ilqı-yılqı, at sürüsi
Qaravaş-hızetçi qadın, cariye
Tuz arabaları-Qırımdan tuz alıp ketken arabalar
Qap harcı-yemek masrafı
Basinç-tazıyıq
Yonçuğ-ıcıtuv
Kiçüci-keçid muhafizları
Hurfet ağaları-sanat erbapları
Vilgile-bildirile
Ankürlu-anqaralı
Siyürğal bolmaq-vergiler azat olunmaq
İsaq(yasaq)-baş vergisi
Qolqa-edie,bahşış
Erdin(irdin?) haqqı-yer aqqı.
İnç-istiraat;eminlik
Taquq-tavuq yılı (Qırımtatar ayvan taqviminiñ (bir tsikl 12 yıldır) 10-ncı yılı.

Han ve Yılan-Qırım Tatar Halq Masalları

Han ve Yılan-Qırım Tatar Halq Masalları

Qırımda b,r yılan bar eken. Pek qorqunçlı, balaban bir yıln olğan. Halqlar o yılandan pek yaman qorqa ekenler. Dersiñ, olar yılannıñ yuregini, onıñ neler tüşüngenini bile ekenler.
Yılanğa haber kelgen: Hannıñ bir qızı bar eken. Han da:
Qızımnı ozümden, baylığımdan, padişalığımdan daa ziyade sevem- dep, maqtanıp cure eken,-deyler.
Yılan, Hannıñ yalancı yuregini teşkerip baqmağa qarar bergen.
Mına, kunlerden bir kun yılan, Hannıñ sarayına han yuqlağanda barıp kirgen. Hannıñ qulağına yaman-yaman sızğırıp, onı yuqusundan uyantqanç Han pek qorqqan.
Yılan, ondan:
-Han degenleri sensiñmi, şu?-dep sorağan.
Han:
Ebet, menim- dep cevap bergen.
Yılan, tekrar olaraq handan:
Aytqanlarına kore, sen qızıñnı ozünden ziyade seve ekensiñ, doğrumı?-dep sorağan.
Han: Doğru,-degen lakin yılan, hannıñ yalan aytqanını duyğan ve onıñ ayneciligine qarşı olaraq bir kereden kestirip:
-Şay olsa,-degen,-qızıñnı maña qadınlıqqa bereceksiñ. Eger, bermeseñ, tutar da butün padişalığıñnı yıqar çıqarım, sarayıñnıñ taşı ustünde taş qaldırmay, ozüñni ise tilenci yaparımi yer üzünde tilenir curersiñ, lakin haberiñ olsuni saña kimse bir tilim otmek bermez, çünki otmekni çalışıp qazanmaq kerek, amma sen iç bir şey yapmağa bilmeysiñ,-degen.
Bunı eşitip, han daa ziyade qorqqan, lakin ne yapacaqsıñ, yalancı yurek doğrusını aytmağa alışmağan.
Han bir daa:
-Men qızımnı ozümden ziyade sevem,-dep tekrar etken.
-Yahşı,-degen yılan.-Şay olsa, aqşam olğanda, sen oz padişalığıñnı, kuller içinde koreceksiñ.
Bunı eşitken han, qorqusından tap ağlağan:
-Al, qızımmnı degil, canımnı da al da, tek padişalığıma, baylığıma tiyme. Yalvaram...-degen.
Cirenüvniñ ne olğanını bilmegen yılannıñ yureginde birden-birge ciyrenüv duygusı doğğan:
-Yılan yureginden daa beter eken yuregiñ, han!-degen.-Menim qızım olıp da onı menden tutıp almaq içün sen,han, demir bir süngü alıp, onı ateşke qızdırsañ, en butüm vucudımnen oña sarılır, bir yerimd degil, biñ yerimde, butün barlığımda ağırı duyar, butün mal-mulkümden ayırılır, lakin qızımnı saña bermez edim. Yalancı eken, senin yuregiñ, Han! Yuregiñde aqiqatqa yer yoq eken! Maña kore, endiden soñ insanlar yılan aqqında degil de han aqqında aytsınlar, yılannıñ degil de Hannıñ yuregine baqsınlar. Ustuñe baqmağa cirenem, Han!
Yılan bunı aytqan da, yer yüzü boyu yılışıp, Hannıñ zeerli yureginden keçip, qobasına qaçqan.

Mizmor Şükürlik uçun-Qırım Qaraimcası

Mizmor Şükürlik uçun

Psalom 92

Yahşıdır mahtov berme Ad..'ğa da zemer aytma adıña, ey biyik Teñri;
añlatma erte bilen şağavatıñnı da inamlığıñnı keçelerde.

Psalom 100

Qıçqırıñız Ad..'ğa, cumla kişileri ol yerniñ!
Qullıq etiñiz Ad..'ğa sevinmek bilen, keliñiz alnına qıçqırmaq bilen!
Biliñiz, ki Ad.. oldır Teñri, Ol yarattı bizni, da anıñdır biz, ulusı da qoyı kütüviniñ.
Keliñiz qabaqlarına şükürlik bilen, azbarlarına-mahtov bilen, mahtov beriñiz añar, mahtañız adın, ki yahşıdır Ad.., dunyağa degindir şağavatı, da dunyadan dunyağa degin inamlığı.

Psalom 119
İlki söziñniñ könidir da cumla şaraatı rastlığıñnıñ.
Psalom 119
Sen sımarladıñ sımarların miçvalarıñnıñ saqlama gayet.

Çisla 28

Da sözledi Ad.. Moşege deme:
sımarlağın İsrayel oğlanlarına da aytqın alarğa: qurbanımnı, otlu qurbanlarımnı issin qabulluğımnıñ saqlañız yuvuqlaştırmağa Maña vadesinde.
Da aytqın alarğa: budır ol otlu qurban, ki yuvuqlaştırğaysız Ad..'ğa: qoylar birer yaşarlar sağlamlar ekini har künde ola dayım;
ol bir qoynı qılğın erte bilen, da ol ekinci qoynı qılğın ol eki ahşam arasına;
da onuncı payı ol kebiçniñ özek minhağai qarışılğan çıqqan yağ bilen, dörtünci payı ol seyikniñ.
olası dayımnıñ, ol sımarlanğan tağında Sinaynıñ, iysine qabullıqnıñ otlu qurban Ad..'ğa;
Da quymağı-dörtüncü payı ol seyikniñ bir qoyğa; qodeşte quyma çağır quymağını Ad..'ğa.
Da ol ekinci qoynı qılğın ol eki ahşam arasına; minhası kibik ol erteniñ da quymağı kibik qılğın otlu qurban issi qabullıqnıñ Ad..'ğa.

İshod 30
Da yandırğanda Aaron ol çıraqlarnı ol eki ıñğırlar arasına, tütetsin anı-gammeşalıq tütüv alnına Ad..'nıñ dorlarıñız sayın.

Paralipomenon 23
Da turma har erte bilen da şükür etme da mahtov berme Ad..'ğa, da alay-ınğır vahtında.

Psalom 69
Mahtov beremin adına Teñriniñ şıra bilen da ululuğın köteremin şükürlik bilen.

İlk Qırım Hanınıñ Tarhanlıq Yarlığı-Hacı Geray Han(XV Asır)

İlk Qırım Hanınıñ Tarhanlıq Yarlığı-Hacı Geray Han(XV Asır)

Bismillah-ir-Rahman-ir-Rahim
Bilquvvet-il-Ahadiye vel-mucizat-il Muhammediye
Mengü Teñri küçünde Muhammed resul-ullah vilayetinde
Haci Geray sözüm
O Uluğ Ulusnıñ tümen miñ yuz on
oğlanlar bekleriñe basa Qırım tumanını
bilgen Eminek başlıq daruğa bekleriñe
basa Qırq yeriniñ Şahmerdan başlığ dağa bekleriñe
Halil balığı yuz bekleriñe sadat ulvileriñe müfti
müderrisleriñe qadı mühtesibleriñe meşaih sufılarıña
divan bitkecileriñe ılı tamğa ustünde turğan Ahmed Hoca
Hacike başlıq tamğacı tartnaqcılarıña hazirniñ
anbarcılarıña yaftacı yasaqcılarıña musamma qalancılarıña
bükaul çerileiñe tutkaul qabaqcılarıña yurtqan
yasağa tip çağdaul qaraul tip çalğı haqqı tip qara sanı
qaldı yasağı tip qara qunağı tip hüccet bahane qılıp ne erse
tilemesünler efleriñe küç birle qunaq tüşürip
qondurmasınlar tavar qarasıdın ulüfe susun tip almasınlar
atların külüklerin ulağ ilmek tutmasunlar nekim satsa ve alsa tavar qaraılqı qul qaravaş satsa ve alsa harc haracat tamğa
tartnaq almasunlar basa tuz arabaları aşlıq oz arabaları Qırımğa
Kefege barsa arabalarından tamğa tartnaq almasunlar qabaqcılıq tip
qaraqolluq tip tilemesünler heft-i yek ameldarımız tip
qap harcı pulkuzhaqqı tip tilemesünler almasunlar kim kim erse
tartup zur birle hiç ne ersesin almasunlar qayuma türlük yandın
bulsa küç basınç yonğuç zahmet zulm avan qılmasunlar taşfırudın
at birle içkerüdin kemi birle yürüyüp bazirganlik qılıp satığ alığ
yürigen ilçi yolçılarıña aşqan barğan yolavçı
yürütüçileriñ quşçi parsçılarıña kemiçi küprüçi
küçüçileriñe içki kentleriñ hirfet ağalarıña
taşqı sala qunumnıñ il qartlarıña qayuma türlük amel
iş uzre yürigen kişileriñe kop illerge kop
kişilerge barçağa tüzünce bilgile Bu yarlığnı tuta
turğan Enkürli Mahmud oğlu Hekim Yahyağa sıyürğal
bulup tarhan bulsun tidimiz qayda tilerse barsun
qayda tilerse yürüsün bu kündin ilgerü ısaq alban almasunlar musamma salığ salmasunlar almasunlar qoluş qulqa
tilemesünler çerik uf tip zahmet itmesünler qayda taki
bulsa ikin yitkin qılsa hazir anbar tip qurt anbarı
tip ne erse tilemesünler almasunlar irdin haqqı tip boyunsa
qılur bende Qırq yerde ve Qırımda Kefede ve Kirçde ve Tamanda ve Qabada
ve Qıpçaqda ne kim menüm hükmüm yitken yirde kim kim erse bu Hekim Yahyadin
tamğa tartnaq harc haracat tilemesünler almasunlar tidimiz inç yürüyüp
tınçlıq uzre otırup kuni(tüni) yarlı tirliğin qılıp bizim uruğ aruğlarımızğa
şam sabahda guduvv-ü revahda biş vaqıt namazda dua ve alqış
qıla tursun tidimiz basa yuqarda uluğ işiñni qarap ni kim türlük
sözi bulsa otüne tursun tidimiz basa bulayu turğaç erip yarlığ
uzerge qılıp bu tarhan qılğanımız Hekim Yahyağı küç baasınç zahmet yonçuğ
zulm avan tigürgen kişilerge ve yahşısı bulğay qurqarlar irne
tidimiz tip tuta turğan altun nişanlığ al tamğalığı yarlığ birdimiz tarih
takuk yılı sikiz yüz illi yidikde yitidi mubarek safer ayınuñ yigirmi
altunçı kün düşenbeikün Orda-yı muazzam Qırq yerde sarayda bitinildi
Qadılqudat mevlana Sadr-i Cihan otündü Ali bahşı bitidi.

Mart 17 (eski esapnen mart 8) 1453 s.

Fatih Sultan Mehmedge. Bitik II-Birinci Meñli Geray Han

Fatih Sultan Mehmedge. Bitik II-Birinci Meñli Geray Han (1445-1514)


Hu
Padişah-ı a'zam
Halad(allah)u mülkehü
Bicenab-i Sulta-nı Selatin-i cihan basit-ulemn-i vel-eman naşir-ul-adl-i vel-ihsan khairul keferet-i vel-uduvan el-mahsus iinaet-il-mennan

edam-allahu devletehu ila yevmil-mizan ba'del ed'iyet-il mustacabe vel-esniyet-il-mustalebe
maruz-u bendeki old(u)r ki kemineñ(i)z istifsar ol(u)rsañız Alla inayeti b(i)rle ve Sultan(ı)m devletinde sağ

selamet qulluqta hazir tur(u)bm(u)z ve hem taht tarafından haber şuld(u)r ki halleri q(a)tı bitikt(i)r al(ı)nm(ı)ştır elçi
dahi varır erdi henüz taht ilindedir ni vaqıt mauyen haber bilsek Devlet qapusunda bildürürmüz
Qral kafirden dahi kemineñize elçi adam geldi kemineñiz dahi şoyle cevap birle gönderdük ki
Devletlü Sultanım sağ olsun sen Qara Buğdan ile bir olursañ senden ozge başqa
düşmanımız yoqtur ve eger Qara Bğdan birle bir olmaypadişahımız ile barışsañız biz dahi
hoş dostumuz Deyu iki ay vaade verüb bir adamımız qoşup gönderdük ni vaqıt ol canibden
dahi haber bilsek Devlet qapusına gönderirmiz ve dahi Devletli Sultanıñ Adı ve adına layüq
kimseneleri Devlet qapusına bildürmek kemineñize vacibdir oyle olsa in'am olunan qullarıñız ve dahi Kefeniñ müslümanları gavurları mecmuları Hüsam qadı duacıñızdan hoşnuddurlar ve dahi yağılıqlar
olundu taum oldı ni qadar taqsirlik vaqıtlatda yarlı miskiniñ muradları hasil olur Sultanım
çoq sevablar alınup gece gündüz Devletlü Sultanıma dua vesenaler ederler şimdi barça duacı yarlı miskin halqıñız temennası oldur ki Hüsam qadını yine Kefe qadiliğina muqarrer oluna yarlı miskiniñ muradı olunup Sultanıma azim sevab ola Baqi ferman Sultanımıñdır Devlet-i ebediy ve saadet-i
sermedi daim-u qaim bad innehu raufün bilibad
Abduküm


Mengli-Girey-el Haqir
(1475-1476)

Mercan Daneleri- Şeryan Ali

Mercan Daneleri- Şeryan Ali

Mercan daneleri oyle qırmızı,
Dersiñ, qatıp qalğan qan tamçıları.
Olar ya kuneşniñ kulte-topuzı,
Ya da şairlerniñ ilhamcıları.

Meftüni oldım, bu al incilerni
Korip qartanamnıñ qollarında men.
Şimdi hatırlayım keçken yıllarnı,
Çıqıp otmüşimiz yollarına men.

Tavuqqa yem sepe edi qartanam,
Yipçigi uzüldi, saçıldı mercan.
Cıyıp alamadım, yanıqnen añam,
Olarnı çöpledi tavuqlar aman...

Qartanam okündi mercanlarına,
Oña anasından ediye eken.
Ne miras qaldırır torunlarına,
Keçmişine nasıl çekecek yekün?..

Mercan daneleri-umüt taşları,
Artımızda qalğan yıllar bağıdır.
Ecdatlar kozüniñ qatqan yaşları,
Nasıl evlad onı coyar, dağıtır?

Ala mercanımnıñ tolmay sırası,
Canım raat olmaz bir top olmasa.
Tüşümde berile maña bazısı,
Canım raat olmaz sıra tolmasa.

Mercan savdasıyım, mercan aşığım,
Mercanlar qadrini pek bilerim men.
Mercanlar keçmişim, ogde yaşlığım,
Mercanlar sırasın tekmillerim men!..

1982

Gogercinim-Şeryan Ali

Gogercinim-Şeryan Ali

Qoluña qonsa eger,
Bil, menim gogercinim.
Deral uçur da yiber,
Tutup qapama, inim.

Ogrettim men aselet,
Qonsun dep, avuçlarğa.
Endi etem qasevet,
Rastkelir avcılarğa.

Goñüller arareten,
Taşıp yurer iç talmay.
Qara niyetler etken
Qalır onı tutalmay.

Yumruq qollar açılır
Kelip qonğanda quşım.
O qanatlı arzular-
Eyilikke alğışım!

Qoluñ qonsa eger,
Bil, menim gogercinim.
Deral uçur da yiber,
Tutup qapama, inim.

1994

Zeher-Qırım Qaraimcası

Alğışlı bolsın esi çadıklarnıñ, ve aqıllılarnıñ, ve tügellilerniñ, ve ezizlerniñ ve dağın esi uçmaqlınıñ ... alğışlı bolsın, da savultır.
Teñrisi İsrayelniñ raatlandırsın anı yahşı yataqta çadıklar arasına, ki yaşaylar cenette, ve yapulsın anı üstüne, naslı yazılmış Torada:

Psalom 149-Teilim 149

Quvanışsınlar hasidler atlıq bilen, sevinişsinler yataqları üstüne!

Psalom 97-Teilim 97

Yarıq balqıy çadıqqa, ve doğrı yüreklilerge-quvanç.
Quvanışsınlar çadıqlar Ad.. bilen ve sıy (Tiriyaki:Sıyı) etiñiz ayruqsı adıña.
Da bolsın canı bağlanğan bavlavğa (Tiriyaki: Bavulğa) tirlige Ad.. Teñrimizniñ.Amen.

Fatih Sultan Mehmedge. Bitik I. Qarılğaçlar Duası-Molitva Lastivok-

Fatih Sultan Mehmedge. Bitik I.

Bismillah ir-Rahman ir-Rahim
Sultan Mehmed
Aftab-u Celal-i Devlet-ih udret-i cennet-i hazret-i Adem nusret-i kevkeb-i rif'at-i asman-i fusvet-i hüma himmet-i hurşid-i tal'at-i qisra ma'delet

hatem-u sıfat-i İskender-i taht Suleyman-i baht Sultan-is-selatin-iz-zaman basit-ul-emi-i veleman nasir-ul-adl-i vel-ihsan

zil-ulalah il-melik-il mennan vafir-ul cud-i vel-ma'delet kahir-ul-küffar-i vel muşriqin muzaffer-ud-dünya ved-din nusret-ul-islam-i vel-müslimin

giyas-ul umet-il-haqiqiye kehf-ul-millet-il-islamiye nasir-ul-mühtedin kami-ul-mü'tedin naşir-ul-a'dl-i fil-hafiqayn

muzahir-ul-insan-i fil-maşrikayn-ı qarındaşım huellezi tevahhare biza-tih-iş şerife el-mahsus-i bi-inayet-il melik-il-vehhab

şeyedallah-u erkane devletih-i ila yevmi-il-hisab bihaqq-in-nebiy-i ve alihhi vel eshab ba'dehu malüm bulsun ozümizni Teñri taala yarlıqağalı berü sizge yahşı kişimizden qılış barış qıla almaduq. Oz aramızda işlerimiz

buldı burun han babam birle neçük dost karındaş erdiñiz biz taki ol yosunca yürüpdur erdük.

munda sizniñ katırğalarnı başlap Yaqub kildi biz taki yahşı sözlerimiz aytğan kişimni tutup alup kitti

iki şehrimizni koydürdi bu işler uçün men sizge yahşı kişim yiberürmin, alay bilgeysiz basa Kefe sizniñ

haracgüzarıñız erdi bizniñ qonaqımız erdi katırğalarnı başlap Ya'qub kilip Kefeniñ kop kişilerin alıp kitipdur meniñ taki bir nukerimni Ya'qub alıp kitipdur erdi, ol kişim ayta (qayta?) kildi

Ya'qub sultanğa ayta bardı Kefeliler kişilerimizni tunap bir kişimizni oltürdiler bu yesirleri anıñ

uçün alduq tip turur sizge ozüm surdum ol işler barı yalğan turur sizniñ tarafıñızğa
yamanlıq qılsalar bizniñ köñlümüzge yahşı kilmez sizge artuq izzet ve hürmet qılğannı tilermin imdi qarındaşlıq

Kefeniñ ol yesirlerni yiberiñiz azim minnet bulğay Kefeğe bulğan ziyan
hemen bizge bulğan kibi turur anı neçük caqlasa siz bilürsiz basa sidin iltimas ol turur mevlana Bayram Şahdin bir mektub yibergeysiz tiyü keremiñizge itimad qıla tahiyet name
irsal qılındı tahriren el-yevm-es-samin vel-aşir şehr-e Rebi'ul-ahir sene 874.


Bitikniñ yazılış tarihı 18 Rebiulahır 874=25 Teşriniev vel 1469. Qaydan yollanılğanı yazılmağan.

Ya'qub-1469 senesinde ve ya daa evel Kefege ucümnen bir qaç esir alıp ketirgen osmanlı qadırğaları (galeraları)nıñ komandanı aqqında izaat bermek vaziyetinde degilmiz.

Mevlana Bayram-Şah-Mengli Geray hannıñ bitigini İstambulğa alıp kelgen zat. Tahallüsinden korülgeni kibi, ruhaniyler zümresine mensubtır. Bunda başqa malümatnı rastketiralmadıq.

Amethan Sultan(-Sovyetler Birliginiñ Qaramanları(Eki Defa Qaraman)-Ablaziz Veliyev-Ekinci Fasıl

Amethan Sultan(-Sovyetler Birliginiñ Qaramanları(Eki Defa Qaraman)-Ablaziz Veliyev-Ekinci Fasıl

İşte, butün bularnı koz ogüne alıp, 1945 senesi iyün 29-da Amethan Sultanğa Sovetler Birliginiñ eki defa Qaramanı unvanı berildi.

Cenk bitti. Tınç omür başlandı. Amethannıñ ogünde:
-Endi ne yapmalı?-degen sual peyda oldı. Lakin tınç omür tasavur etilgeni kibi tınç olmadı. Ardı-sıra Amethannıñ ogünde problem artından problem peyda oldı. İşi yurmedi. Cenk yıllarında efsanege çevirilgen insan kimsege kerek olmay qaldı.

Dost ağır kunde belli ola, deyler. Aqiqaten de şay oldı. Cenkyaver dostları- Sovetler Birliginiñ eki defa Qaramanları Vladimir Dmitriyeviç Lavrinenkov, Aleksey Alelühin, sabıq komandiri Timofey Timofeyeviç Hrükin, Aleksander İvanoviç Pokrışkin, cenk yıllarında Amethan hızmet etken polknıñ aviamehanigi İnna Pasportnikovalarınıñ yardımı sayesinde buük qıyınlıqlarnen Amethan samalyotlarnı sınav institutına sınavcı-uçucı işke yerleşe. Yañı omür başlana.

Bir qaç vaqıt sınav şartınen çalışqanını esapqa almağanda Amethan yañı işke resmiy olaraq 1948 senesi mayıs 17-de kirişe.

Boyleliknen dört ay devamında yolbaşçı teşkilatlardan, sınav işine yollamalarını rica etip çapıp-çapqalavları musbet çezile.

Sınav-tedqiqat institutında ilk olaraq o Anohinnen rastkelişe. Amethannıñ uçuv ustalığını teşkerüv oña avale etilgen edi. Anohin Amethannıñ ustalığına degerli qıymet kese. Şu vaqıtta mında çalışqan belli sınavcılar S.Maşkovskiy, I Rıbko, A.Yakimov, M. Ratsenskaya ve digerleri de Amethannıñ bu yerge işke alınmasına qoltutalar. Şundan soñ aradan deerlik yarım yıl keçkende Amethannı Tuşino aerodromına yollaylar. O anda belli planerci- S.N.Anohinniñ qadını Margarita Karlovnanen uçıp , avelenüv mektebini keçe.

Boyleliknen sınav işlerine kirişe. Başta planerlerni , soñra Yak-15, Yak-25, Mig-15, Mig-17, Mig-19, Mig-21 emde Sm-1, La-15 reaktiv ve qırıcı samalyotlarnı yañı katapult sistemini, soñra ise ağır samalyotlarğa keçip Tu-4, Tu-16,İl-28 strategik bombardirovşikni, Yak-28, An-10a, Na-1 ve onlarnen diger samalyotlarnı ilk olaraq o kokke alıp çıqa, sınay ve omürge yollanma bere.

Eñ zemaneviy uçünci ve dörtünci nesil samalyotlar sayılğan Mig-23, mig-25, Mig-29, Mig-31, Su-24, Su-27, Su-29 samalyotlarını da Amethan sınavdan keçirip, omürge yollanma bergen edi. Olar Amethannıñ facialı olüminden soñ kutleviy çıqarılıp başlandılar. Onıñ reaktiv ve qanatlı snaryadlarnı nasıl sınağanı aqqında as-uçucılar bile ayretnen yaza ve ikaye ete ediler.

Mesela, Amethannıñ boyle bir sınav uçuşını belli arbiy jurnalist A.Mistakidi 1972 senesi şoyle ikaye etken edi:
Adette korülmegen bu samalyotnıñ kabinasına başta Amethan oturdı. O idare etken bu samalyotnıñ başqalarından bir farqı daa şunda edi ki, onıñ oz başına uçuşı keçüvi, onı avağa alıp çıqqan taşıyıcı samalyotnıñ suratına bağlı degil edi. Ondaki raketa dvigateli taşıyıcı samalyotnıñ kogertesinden koçürile edi, bundan soñ ise Amethannıñ samalyotı ondan ayrılması kerek ola edi.

Tayin olunğan yukseklikte Amethan dvigatelni koçürmek içün zarur olğan işlerni yaptı, lakin motor işlep başlamazdan evel, taşıyıcı samalyottan ayrıluv mehanizm işledi: samalyot-raketa baş aşağı avdarılıp ketti. Yerden seyir etken turğan adamlar şu oñmağır asma qazandan qara noqtanıñ ayrılmasını ve aq bulut şekilindeki paraşütnıñ açılmasını sabırsızlıqnen beklep turdılar. Uçucı yer tartuvınıñ qaviy pancalarından qurtulamaz, dep zan etilgen bir vaqıtta., Amethan divgatelni koçürdi.

Uçucı olaraq ozüni tutmağa bilüv onıñ daimiy yoldaşı edi, cebelerde aşlanğan cesürligi ve yerligi ise onıñ harakteriniñ esasını teşkil ete edi.

Amethan tez uçucı samalyotlarnı nasıl etip qondurğanını kozetken adamlar ondan evel de, ondan soñ da boyle şey bir daa kormediler. Kok yüzüniñ samalyot kelgen tarafı ter-temiz, ufaq bir aq bulut bile yoq. Aradan bir bir-eki daqqa keçe. Mına, meteorit tezliginen yerge kelici noqta peyda ola ve ep büyükleşe. Zan etersiñ, tek manövra yapmağa degil, asla uçmaga bile iqtidarı olmağan bir şey kosmik yuksekliklerden yıldırım tezliginen yerge tüşmekte.

Bu tüşken şeyniñ samalyot olğanına insannıñ tasavurı inanmay edi. Zan etersiñ, başqa çare yoq,o mıtlaqa yerge kelip urulacaq. Lakin tamam yerniñ ustüne keleyatqanda, başqa iç bir türlü uçucı apprata içün mumkün olmağan tezliknen beton meydanğa basıştırıp, samalyotnıñ artında fuzelaj tübündeki lıcalarnıñ tütünli izini qaldıra edi. Bu qonuvnı seyir etkende insan mucize korgen kibi ola edi. Albu ise, bu, onıñ uçuşlarından yalıñız biri edi...

Cenkten soñ 23 yıl devamında Amethan sınav aerodromında çalışıp, cemi 170-ten ziyade samalyotnı sınavdan keçirdi. Olarnıñ ekserisi unikal konstruktsiyadaki uçaqlardır.

İnsannı kosmosqa uçurmaq gayesi konkretleşken soñ yigirmi qadar uçucını seçip alğan ediler. Soñundan olarnıñ erkanı deñişip turdı ve, niayet, olardan 5-6 adam ayırıp alınıp, intensiv azırlıq başlandı. Eñ murekkep trenajorlar,tsentrifugalar, barokameralarda, meşguliyetler keçüvnen bir sırada çekisizlik vaziyetinde uçuvğa da ayrıca diqqat etildi. İşte şu vaqıtta Amethan da ileride uçacaq kosmonavtlarnen meşguliyetler keçirip başladı. Yani samalyotneñ buyük yükseklikke koterilipi kosmonavtlar içün çekisizlik vaziyetini doğura edi. Boyleliknen Amethan Yuriy Gagarin, Andriyan Nikolayev, Pavel Popoviç, German Titov, Anatoliy Kartaşovlarnen birlikte yıllar boyu meşğuliyet keçip, kosmosqa yol açqan edi.

Soñki vaqıtta Amethanğa dostları: Ametka! Yaşıñ aman-aman ellige kelip otura, uçmaq ağırlıq etmeymi, raatlanmaysıñmı?-dey ekenler. Kimerde Amethannıñ ozüne de boyle fikirler keleturğan. Amma butün añlı omüri uçuvnen bağlı adam içün uçuvdan vazgeçmek gayet ağır edi.

1970 senesi oktyabr 23-te Amethannıñ 50 yıllığı buyuk tantananen qayd etildi. Yubilyarğa semetdeşleri Qırımtatarlar da pek original bahşış azırlap edie ettiler.

Onı~h yubiley tantanasında memleketniñ belli aviakonstruktorları-Tupolevniñ konstruktorlıq bürosı kollektivi adından-SSSR(SSCB)de nam qazanğan sınavcı-uçucı İvan Moiseyeviç Suhomlin ve birinci klasslı sınavcı-uçucı Eduard Vaganoviç Yelyan, İlüşinni~h konstruktorlıq bürosı kollektivinden-SSSR(SSCB)de nam qazanğan sınavcı-uçucı Yakov İliç Vernikov, Yakovlevniñ konstruktorlıq burosınıñ kollektivi adından Baş konstruktor Yakovlevniñ muavini-Kerim Bekiroviç Bekirbayev, Mikoyannıñ konstruktorlıq bürosı kollektivinden SSSR(SSCB)de nam qazanğan sınavcı-uçucı, aviatsiya general-mayorı Grigoriy Aleksandroviç Sedov, Suhoynıñ konstruktorlıq bürosından-SSSR(SSCB)de nam qazanğan sınavcı-uçucı, Sovetler Birliginiñ Qaramanı Vladimir Sergeyeviç İlüşin, akademik S.P. Korolövnıñ firmasından SSSR(SSCB)re nam qazanğan sınavcı-uçucı, Sovetler Birliginiñ Qaramanı Sergey Nikolayeviç Anohin, Amethannıñ cenkaver dostları Aleksey Ryazanov, Pavel Golovaçov, beraber sınav uçuvlarını otkergen arqadaşları V. Vasin, A. Bogorodsiky, V.Podhalüzin ve digerleri çıqışta bulunıp, efsaneviy asnı can-yurekten hayırlaylar.
Bu tantana Amethannıñ omürinde unutılmaycaq eyecanlı kun oldı. Albu ise taqdir şu bahıtlı daqiqalardan soñ oña olğanı-olacağı uç ay yedi kun omür qaldırğan eken.
Bayram keçe. Kene adiy iş kunleri başlana. 1971 senesi fevral 1 kunü Amethan nevbetteki sınav uçuvına kete. Şu kunü o, astına eksperimental dvigatel asılğan Tu-16LL-uçucı laboratoriyası sınavdan keçirmek kerek edi.
Sergey Anohinniñ şu yerde çalışqan oğlu- Sergeyniñ soñundan ikaye etkenine kore olur uçuv aldından Amethannen rastkelişip korüşken, ozara subetleşkenler.
Bir vaqıt menim keyfim bugunki kibi yaramay olmağan edi. Ne içün olğanını ozüm de bilmeyim,-dep şikayetlengen o kunü Amethan.
-Uçuvnı toqtatıñız, bu sizniñ qoluñızda, ya olmasam kimnendir deñişiñiz,-degen Sergey.
-İş çıqarmaq istemeyim.-degen Amethan.
Boyleliknen ekipaj azaları samalyotnı qabul etip, iş yerlerine oturalar ve kokke koterile, soñ belli olğanına kore, olar ebediylikke uçıp keteler...
Amethannıñ facialı elak oluvı er kesni sarsıttı. Bu şeyge kimseniñ inanacağı kelmey edi. Çünki Amethan samalyotnı qurtarmağa, esen-aman yerge qondurmağa bir fayız imkan olsa bile ondan faydalanmağa bilgen uçucı edi. Demek iç bir türlü şans olmadı. Kokte parça-kesek olğan samalyotnıñ qaldıqları bir qaç kilometr etrafqa dağılıp ketken. Bundan bir qaç yıl evelsi Amethan Sultan aqqında pek yahşı vesiqalı povest yazğan ve felaketniñ tedqiqatlarınen şahsen alaqadar olğan Yevgeniy Bessçetnov bu mudhiş manzaranı dokumental vesiqalar esasında şoyle tasvirley:
Qazadan soñ araştırıcılarnıñ koz ogünde pek fena bir manzara peyda oldı. Amethan komandir kreslosında otura ve o ozüni qurtarmaq içün bir türlü areket bile etmegen. Yerge uruluvınıñ kuçünden onıñ başındaki şlemofon atılıp çıqqan ve ogge sürülgen, şturvalnıñ boynuzı uçucınıñ qursağına kirip ketken. Şu oğursız kunü kiygen yap-yañı kurtkası omuzında bir qaç yerinden patlağan, sanki dersiñ birev onı ustranen bir qaç yerinden kesken. Og oturğıçta oturğan ekinci uçucı Benediktovnı arça tereginiñ pıtağı yengilden sıqqan. Mihaylovskiyni qaburgasınıñ aşağı qısımdan ekige bolgen. Şu uçuşqa oz ricasınen ketken Loha Vorobey bus-butün edi, tek yanğan...
Amethan Sultan 1971 senesi fevral 8-de Moskvadaki Novodeviçe qabristanında defn etildi.
İşte şay.
Halqımıznıñ gururı, iftiharı, Milliy areketimizge qoltutqan ve elingen kelgeni qadar yardım etken Amethannıñ qısqaca omüri boyle.
O ,cenk yıllarında nasıl qaramanlıqlar kostergen olsa, tınç omür yıllarında da oyle qaramanlıqlar kosterdi. Bunıñ içün ordenlernen, Devlet mukafatınen taqdirlendi, SSSR(SSCB)'de nam qazanğan sınavcı-uçucı unvanına layıq tanıldı.
Qırımtatar halqı bar eken, Amethan, onıñ adı, yapqan qaramanlıqları unutılmaz. Bugun Alupqada onıñ eykeli Aqmescitte onıñ adına meydan, yañı qurulğan mikrorayonlarda Amethan adına soqaqlar, Alupqada onıñ muzeyi, Moskva civarındaki Jukovsiy şeerçiginde onıñ adını taşığan soqaq, Aqmescitte onıñ adına aeroklub bar. Biñlernen balalarımız gururnen Amethan adını taşıylar.
Şairlerimiz, bestekarlarımız Amethanğa bağışlap yırlar, şiirler, destanlar, povestler yazdılar, yazalar ve ileride de yazarlar. Çünki qaramanlar olmeyler.
Merhum şairimiz Reşid Murad bundan aman-aman 50 yıl evelsi qaramanımzğa şoyle satırlar bağışlağan edi:
Ana Vatan çelik quşqa mindirdi,
Qattı cenkler berdi saña olmez şan.
Er bir oqıñ cavğa deşet-kin edi,
Bizler içün goñül edi, Amethan!

Talağanda halfnı qaşqır azğını
Dostlarıñnen bulutlarğa çıqtıñ sen.
Heynkeller, Messlerniñ quzğunı
Yaşınıñnı çıqarırmı esinden!

Aydutlarnı polklar tutqanda topqa
Ekipajnen yükseldiñ sen bulutqa...
Quçaq kerip qarşıladı Alupqa
Zafer tañı kelip kirgende yurtqa...

Pilot korsem sen tüşesiñ hatrıma
Barışıq halq yaş şaini, qaraman!
Lirikamnıñ vatanperver satrına
Eki yıldız taqıp kirdiñ, Amethan!

Halq bahtını cenk ateşi almasın,
Balaçıqlar kulüşsin meydançada.
Qart anaylar, qızlar yolda qalmasın,
Kör oğlunı seyir eteyik sanada...

Şereflep biz seni ostürgen yurtnı
Halqımıznen yırlaycaqmız er zaman,-
Semalarğa alıp çıq sen o yırnı
Bir reaktiv samalyotday, Amethan!

Amethan Sultannı zamandaşları şoyle hatırlaylar
Fransua de Joffr-Normandiya-Neman sovet-fransız aviapolkınıñ uçucısı:
-Men dostum, mayor Amethan Sultan aqqında toqtalmaq isteyim. O, meşur tarannı birinci qullanğan uçucılardan biridir. Siz taran ne olğanını bilesiñizmi? Bu, rus uçucısınıñ eñ yuksek fedakarlıgıdır, o, qurşunı bitken soñ ozüniñ maşinasını duşman samalyotınıñ ustüne taşlay ve onı oz maşinasınen barıp ura.

E.V.Yelyan-Sovetler Birliginiñ Qaramanı, SSSR(SSCB)de nam qazanğan sınavcı-uçucı, sesten tez uçqan birinci tu-144 yolcular taşuv samalyotınıñ komandiri:
-Amethan oyle bir uçucı edi ki, nasıl bir işke tutunmasın, onıñ elinden er şey kele edi. Boyle ekinci bir sınavcı-uçucı men de bilmeyim, başqaları da bilmeyler.

S.N.Anohin-Sovetler Birliginiñ Qaramanı, SSSR(SSCB)de nam qazanğan sınavcı-uçucı:
-Ozümniñ butün uçucılıq omürimde tap bu derecede cumert istidatqa malik olğan başqa bir uçucını kormedim. Amethan yañı maşinalarnıñ iç birinden qorqmay edi..

A.V.Vorojeykin-Sovetler Birliginiñ eki defa Qaramanı, aviatsiya general-mayorı:
-Nemseler: Ahtung! Ahtung! Avada Amethan Sultan! degen tenbiyeni eşitkende, şaşmalap başlay ve çaresini tapıp, onıñnen rastkelişmemege tırışa ediler.

Amethan Sultan aqqında çoq yazıldı ve daa çoq yazılacaqtır, çünki onıñ parlaq ayatı, misli korülmegen qaramanlıqları, onıñ efsaneviy adı tillerde destan oldı.

V.D.Lavrinenkov-Sovetler Birliginiñ eki defa Qaramanı, aviatsiya general-polkovnigi, Amethan Sultan hızmet etken 9-ncı gvardiyalı aviapolknıñ komandiri:
-Amethan qarardan ziyade cesür ve insaniyetli yigit. O, şahsen menim ozümni çoq kereler ava cenkinde olümden qurtardı. O, Stalingrad cebesinde adsız-esapsız uruşlarda iştiraq etti ve er seferinde yeñip çıqtı.

P.Golovaçöv-Sovetler Birliginiñ eki defa Qaramanı, aviatsiya general-mayorı, Amethannıñ cenk arqadaşı:
-Amethan uruşta iç bir şeyden qorqmay, qararsız cesür ve batır edi. Aynı zamanda Amethan ayınıq aqıllı, esapkar bir uruşçı edi, uruşnı oz faydasına neticeleycek eñ doğru qararnı bir ande tapmağa bilgen bir adam edi.

Y.A.Garnayev-Sovetler Birliginiñ Qaramanı, SSSR(SSCB)'de nam qazanğan sınavcı-uçucı:
-Amethanğa tecribe olaraq katapult kursüsini sınamaq vazifesi berildi. Atuv mehanizminiñ tsilindri sınavcı paraşütçini koterip atayatqanda patladı, yaqarlıq bakını teşti. Benzini kabina içine aqtı. Yanğın çıqıp samalyot patlaybile. Oyle ise de Amethan tatlı canından ayrılacağına baqmay, samalyotnı yerge esen-aman qondurdı, arqadaşı ve samalyotını telef olmaqtan qurtardı.
G.M.Şiyanov-Sovetler Birliginiñ Qaramanı, SSSRde nam qazanğan sınavcı-uçucı:
Amethannıñ tercimeyyalı tekrarlanmaz bir şeydir. Boyle incelikleri teñeştirüv sayesinde añlamaq mumkün, deyler. Lakin Amethannı iç kimsenen teñeştirmek mumkün degil. Onda er şey: iş uslübi de, işke tutunuvı da ozüne kore edi.

Amet Mefayev-Qırımtatar şairi:

Amethan,
Vatandaşım, gururım,
Evalla, sınmaz qanatlarıña!
Al, saña bahşış bu yırım,-
Saña ve safdaşlarıña!