4 Aralık 2010 Cumartesi

Sudaqlı Noğaynı Qıdırıp-Ablaziz Veliyev

Sudaqlı Noğaynı Qıdırıp-Ablaziz Veliyev
(Şakir Selimge taqlid)

Emiş, demiş laflar yure,
Çoq aytalar bu aqta.
Çölden kelgen bir yaş noğay
Qalıp ketken Sudaqta.

Boyle baqsañ ne olğan soñ,
Oyleleri az degil.
Tat-Cankoyde, noğay-Qozda,
Qarıştı butün nesil.

Lakin mende meraq doğdı,
Pek de bilmek istedim.
Acep, tili nasıl eken,
Neday eken qısmeti?

Yalı degil, calı deydir,
Kelmeşekke-musapir.
Tat qarğasa kafir deye
O aytadır: ket ,kapir.

Tatlı noğay bastı deyler
Bizim Sudaq betlerni.
Kebap degil, qaqaç yapıp
Aşay olar etlerni.

Aray ,aray, taptım neyse,
Sağ eken bizim noğay.
Biremesi deñişmegen,
Nasıl olsa qalğan şay.

Tek lafları biraz bozuq,
H'lay, Y'lay e C'lay.
Laf başlasañ o ah çekip,
Çölni hatırlap cılay.

Apay evel yuvaş eken,
Endi olğan pek caris.
Zavalı çöllüniñ canı
Yanğan, sanki o arest.

O, derdini aytıp cılay,
Kelgen, ketken insanğa.
Apay ise: Yarem yırlay-
Dep aldata sorğanğa.

Doğru, mından tuvğan çölge
Qaytqan sudaqlı noğay.
Lakin anda yeter-yetmez
Apay da barğan sormay.

Pırtın-mırtın cıyıştırtqan,
Alıp qaytqan kene de.
Endi beş yıl yaşay olar
Sudaq degil, Kepede.

Yalı da bar, çölü de bar,
Dağı da bar, tek çıplaq.
Balalarnıñ biri-moryak,
Dörtü de o yaq, bu yaq.

Butun Kepe, Sudaq bette
Buyük toy ve tantana.
Tatlı noğay altmış yaşta,
Nevbette kim, qa, qana?!

08.04.2002 s.

Tatar Qızı- Lesya Ukrainkadan

Tatar Qızı (Lesya Ukrainkadan)

Şeer civarında, soqmaq yolçıqtan
Yaqıcı çaqıl taş üstüne basıp
Dülber tatar qızı adım atmaqta,
Oña serbest omür olğandır nasip.

Siya saçlı cesür başınaa
Kiygen dülber tatar fesini.
Esmeri çeresin qapatqan biraz
Beyaz fırlantanen, toplap esini.

De qapata, de aça yuzün,
Qara qaşlar astında kozler.
Yıldırımdan, korgende yaqa,
Bu ne baqış, olar ne söyler?!

7 Kasım 2010 Pazar

Ablakim İlmiy-Zıncırlı'ye Hitabe

Ablakim İlmiy-Zıncırlıye Hitabe

Ey, asırların zevk ve sefa şerabıle sermest(sarhuş), Zıncırlı. Salaçıqın granit qayaları arqasına gizlenerek, mahmur kozleriñi bu milletin sefaletini (tüşkünligini) temaşadan hala toymadıñmı? O esmeri, titiz çalğıcıların, qulaqları parçalayan qarıq, boğuq ve sert borazan sadaları, yurekleri sarsıdıran çoqmar davuşları seni hala usandırmadımı?

Qırımlıların cebin(sonük) ve qısıq feryadları curatsız iñiltileri seniñ galeyanleli (qaynağan) muhitke qadar aks idemiyurse, seniñ her taşıñnı kendi ellerile yonutan, altunlarıle yaldızlayan, umitlerile alçılayan (pekitken) Meñliñ, qayaları yumuşatan eninleri (iñiltileri), kokleri çıñlatan şikayetleri olsun, sana tesir itmeyurmı?..

Şimdiye qadar bihude(boş) yerde çürütip qara topraqlara komdigiñ o biñlerce istidatların masum(suçsuz) ruhlarından ve hazırda seniñ zıncır'ıñdan qurtulmaq içün İstanbullara, Mısırlara, Orenburglara qadar qaçan, oralarda sürünen, çekişen, dilenen yavrularınıñ qarğışlarından qorqmayurmısın? Meñli Girayıñ soñradan birer-ikişer çocuqlarıña hediye itmek uzre boynuña taqtığı elmasları, incileri... sen hep oynaşlarıña dağıttıñ! Qıyamet kunünde oña ne cevap vireceksiñ, o vicdanlı veliy-i-nimetniñ (nimet saibiniñ) qarşısına ne yuzle çıqacaqsın?

Unuttıñmı... bir kun sen Meñliniñ huzurına çıqarken, Qırımda yağan qarları-un, yağmurları-ab-ı-hayat, taşları-kehlibar(kerbar), topraqları-altun yapacağıñı vaad itmiştiñ, hatırlayurmısıñ?.. O zaman o pir(ihtiyar) muhterem necabetle (temizligi ile) parlayan iri kozlerini qaldıraraq (koterip), seniñ o yaldızlı yüzüñni biraz tedqiq ittikten soñra, aq ve açıq mañlayıñnı umit buselerile( opmeleri ile) tuğralayup (mühürlep), seni oz qızı-varise-i-sultanatı(padişanıñ mirasçısı) sıfatıle bağrına basmış, quçaqlamış, çocuqlar kibi sevinçinden ağlamıştı... Ve o tatlı umit ile qarışıq eñ soñ nefesini de seniñ yalancı, vefasız ağuşıñda (sadıq olmağan quçağıñda) itmam itmişti(bitken edi).

...Bir buçuq asırdan beri kimi yetiştirdin? 150 yıl zarfında uç milyondan mütecaviz(ziyade) para yediñ, buña qarşı biz, Qırımlılara, qaç adam çıqardıñ?...
Nankör(otmek aqqını bilmegen) Zıncırlı! Badbaht (bahtsız)! Biñlerce zekaları (aqıllarnı) çürütip, vaqıtsız topraqlara komdiñ...

Faqat nedendir, bilmem, yine sana acıyurım, yine seni seviyurım! Fena ve sorunlı(sürünli) bir maraza qapıldıñ, faqat tedaviyiñ qaplıdır. Bir tabib-i-hazıq(usta ekim) ister. Haydı, silkin!...

Terciman-1913 No:73 mart 30 Arab Urufatında.

9 Ekim 2010 Cumartesi

Er Kun Aqılımda-Nial Hayredinova-Nuzetova(Memet Nuzet)

Er Kun Aqılımda-Nial Hayredinova-Nuzetova

Bir tüşünip baqsam eger,
Neler keldi başıma?
Çoq ananıñ bundan sebep,
Aq saç tüşti başına.

Er bir yazday 41-nci
Yılnıñ yazı da keldi.
Adiy yazğa oşamadı,
Qanlı kozyaş ketirdi.

22 iyün tañı halqnı
Abdırattı, uyattı.
Muqaveleni bozup, hain
Nemets bizge oq attı.

Oqtan qorqmay batır halqım,
Sila aldı qoluna.
Ana, baba evlatların
Ozdırdılar cenk yoluna.
Cenkke ketken bağrın kerip,
Tüşti duşman aldına
Qurtarayım,-dep duşmandan
Yurt toprağın malını.

Qırım bizim dep nemseler
Yurdiler Qırım yolunda.
Er adımda faşist qırıldı
Partizanlar qolundan.

Buña artıq çıdamadı,
Faşist keldi peşmanğa.
Onğa, solğa iç baqmadan,
Tutuştırdı qaçmağa.

Barıpp Berlinde toqtadı,
Artıq qaçmağa yer yoq.
Yer tübünde, bunkerinde
Teslim oldı bu aydut.

Çoq cançıqlar qurban oldı
Ulu Vatan oğrunda.
Bundan soñ çoq yıllar keçti,
Lakin er kuñ aqlımda.

1960 s. iyün, Bayaut

11 Eylül 2010 Cumartesi

Arslan ve Komürci-Qıssadan Hisse-Qadır Veliyev

Qırımtatar Halq Masallarınıñ Terbiyeviy Emiyeti ve Zemaneviy Aktualligi
Qadır Veliyev

Bir kun komürci qart dağda bir terekniñ astında ıñrana-ıñrana ayaqlarını toqtamadan almaştırğan arslannı korip qala ve egilip, onıñ pancasını qoluna ala. Baqsa ne korsin, arslannıñ ayağına balaban bir yarçıq kirgen, şişip, irinleşip qalğan. Komürci qart pıçağını çıqarıp, şişikni yara, yarçıqnı çıqara, şişik içindeki irinni aqızıp yibere.

Çekişüv azabından qurtulğan ayvan:
-Sağ ol, dostum, sen meni ceennem azaplarından qurtardıñ,-dey.-Eyilikke kemlik kostermek olmaz, yur, men de saña bir yigitlik yapayım,-dey. Bara-bara, bir kul töpege barıp yeteler.

Arslan pancasını yerge urıp:
-Mına, dostum, bu yerni qaz, seniñ bahtıñ bu yerde komülidir,-dey.

Qart yerge bir-eki lesker urğanınen, balaban bir kup çıqa. Açıp baqsa, kup rıqma-rıq altın tolu.

-Daima ekimiz dost olıp yaşamaq içün, sen er kun bir çanaq şorba ketirirsiñ ve onı birlikte oturıp aşarmız,-dey arslan. Komürci qart tapılğan hazineden faydalanıp, yañı ev yaptıra, sığır ala, bala-çağasını yahşı kiyindire, koyde eñ zengin adamlardan biri olıp qala.

Kunlerden bir kun komürci qart:-İnsanlar aşını çanaqtan qaşıqnen aşaylar, men ise bu canavarnen bir sofra başında oturıp, qaşıqsız aşayım. Fiy, ne qadar ciyrenç bir şey!- Yoq, men endi arslannen bir sofrağa oturmam,-dey.

Dostunıñ meramını añlağan arslan:
-Faqır olğanda ciyrenmey ediñ, endi ciyrenip başladıñmı?- Baltañnı al da, menim başıma ur!-dey arslan. Qart ise:-Yoq, men ozüme eyilik yapqanğa hıyanetlik yapmam,-dey.

Sen urmasañ, baltanı alır da, seniñ başıñnı men parçalarım,-dey arslan. Komürci onıñ emirini becere.

Qanğa bulğalanğan arslan ıñrana berip: Endi ket, tamam qırq kun degende qaytıp kelirsiñ,-dey.

Komürci qart dağ padişasınıñ ricasını becere. Vaqıt muddeti bitkeninen qaytıp kele. Baqsa ne korsin, arslannıñ başındaki yara bir tamam savuşqan.

-Yarañız tüzelgen amma, men añlap olamayım, boyle bir yara sizge ne kerek edi?-soray qart. Arslan cevap yerine , bir yır aytıp bere:

Savuşır yigit bedeninde
Balta, qılıç yarası.
İç savuşmaz yigit yureginde
Tilniñ yapqan yarası...

Dünyada eñ tatlı şey tildir, eñ accı şey de tildir, degen ikmetli sözler nafile yerde aytılmağan eken.

Yaşayışta kimer adamlar allı-taqatlı olğan soñ, qomşularını degil de, atta soy-aqrabalarını tanımay, menlik kosterip, burun koterip başlay ve forsa sata. Evel kim olğanını unuta. İşte, masaldaki komürci qart da tıpqı boyle şahıslardan. Ayı, baylıq o yaqta tursıñ, bir de-bir loqatalı işke yerleşse, ya da hızmet saasında yuqarı basamaqqa koterilse şimdiki zaman ibaresinen aytqanda çinovnik olsa, soy-sop degil de, anasını tanımağan unsurlar da yoq degiller.

Halqımıznıñ arasında pek manalı ikmetli sözler nafile aytılmağan:
Kestane qabuğından çıqqan da, qabuğını begenmegen. Qadir bilmezniñ qadri yoq...

28 Ağustos 2010 Cumartesi

Qırım Qarğışı-Anonim

Aq Topraqlarnıñ nehirleri saillerinde
Qırım'ñı yad etip hayli ağladık,
Oturıp sailniñ salqın yerinde
Bir sögüt talına sazı bayladık.

Bizñi esir etip çölğe sürgenler,
'Qırım ilahisi oquyıñ! ' dedi
Bizñi inciterek elem bergenler,
Bizden bir neşeli nağme istedi.

Vetan'dan sürülip bu yad ellerde
Serseri aylanırken neşe olırmı?
Rabbin ilahisi ıssız çöllerde
Könlümüzden başqa makes taparmı?

QIRIM!!! MEN SENİ EĞER AÑMAZSAM,
Sağ qolımdan Allah huneri alsıñ.
Seni er sevgiden ustun tutmazsam,
Tilim damağıma yapışıp qalsıñ.

Mosqal balañı unutma Ya Rab!
''Yıqın Qırımñı ta temelinden! ''
Degenler olardı-Olardı sebeb
Köç etkenimizğe Qırım elinden.

Olarnıñ zulmu bizñi qahretgen;
Ruhımuzda oñmaz bu teren sızı.
Ya Rabbi, bizğe bu gazabıñ neden?
Ey harap olası Mosqal'nıñ soyı!

Bizğe etkenin ceza olarak
Hak senden intiqam alsa kerektir.
Masum balañı taşğa çalaraq
Gebertğen bir qatil ne MUBAREQtir.

Anonim


Акъ Топракъларнынъ нехирлери саиллеринде
Къырым'нъы яд этип хайли агъладык,
Отурып саильнинъ салкъын еринде
Бир сёгют талына сазы байладык.

Бизнъи эсир этип чёлгъе сюргенлер,
'Къырым илахиси окъуйынъ! ' деди
Бизнъи инджитерек элем бергенлер,
Бизден бир нешели нагъме истеди.

Ветан'дан сюрюлип бу яд эллерде
Серсери айланыркен неше олырмы?
Раббин илахиси ыссыз чёллерде
Коньлюмюзден башкъа макес тапармы?

КЪЫРЫМ!!! МЕН СЕНИ ЭГЪЕР АНЪМАЗСАМ,
Сагъ къолымдан Аллах хунери алсынъ.
Сени эр севгиден устун тутмазсам,
Тилим дамагъыма япышып къалсынъ.

Москъал баланъы унутма Я Раб!
''Йыкъын Къырымнъы та темелинден! ''
Дегенлер оларды-Оларды себеб
Кочь эткенимизгъе Къырым элинден.

Оларнынъ зулму бизнъи къахретген;
Рухымузда онъмаз бу терен сызы.
Я Рабби, бизгъе бу газабынъ неден?
Эй харап оласы Москъал'нынъ сойы!

Бизгъе эткенин джеза оларак
Хак сенден интикъам алса керектир.
Масум баланъы ташгъа чаларакъ
Гебертгъен бир къатиль не МУБАРЕКътир.

Аноним

15 Ağustos 2010 Pazar

Qureyş Suresi-Quran

Qureyş Suresi-Quran

''Tin '' suresinden soñ Mekkede engen olıp, 4 ayettir. Bu surede peyğamber aleyhis-selamnıñ qabilesi olğan Qureyş qabilesine Allah-taala tarafından berilgen eki ulu nimet-tınçlıq-amanlıq ve toqlıq nimetleri tilge alına.

Bismillahi'r-Rahmani'r-Rahim.
1.3. Qureyş qabilesiniñ yaz ve qış yolcılıqları, olarnıñ uzlaşuvları qolaylaştırılğanı içün olar şu evniñ (Kabeniñ) Rabbine ibadet etsinler!

4.O, olarnı açlıqtan qurtarıp toydırdı ve havf-u telükeden saqladı.

BAHTİLEN DEVLETNİÑ QAVİLİ-Qırımdaki Qarayların Masalları-Avraham Kefeli

BAHTİLEN DEVLETNİÑ QAVİLİ
Zemanilen bir vaqıtta bahtilen devlet bir birine raskelirler. Devlet demişki bahtğa:
"Men senden ziyada, men murad etsem — adama çoq mal beririm." — der.
Baht da demişki:
"Men senden ziyadayım. Kerçek, sen mal berirsin, amma men yardım etmesem, o berdigin mal hayır etmez — qayıp bolur." — dey qavil eterler ekisi.
Beraber keterler çarşıya, baqarlar: köşe başında bir fuqare eskicilik etip turur.
Barırlar añar. Devlet derki fuqarege: "Bu eskicilikten ne kâr etersin?".
Eskici derki:
— "Ne yapayım? Anı da işlemesem — açımızdan blecekmiz. Andan başqa şiy elimden kelmez." — der.
Devlet çıqarır, fuqarege yuz altın berir:
"Bar, rahat keçil." — dey.
Alır fuqare yÿz altıniı. Sevinerek qayıqğa minip evine kettikte qayıq ter avanar. Fuqareniñ qoynundan halğı yÿz altın kisesi bilen suya aqar.
Fuqare ah-vahilen evine keter.
Sabah olur — gene eskiciligine keter.
Soñ bahtilen devlet yoqlap kelirler, baqarlar — fuqare gene eskicilik işler.
Devlet derki fuqarege:
"Sen gene eskicilik işlermisin?" — der.
Eskici da derki:
"Bevle-bevle bolması bilen deñize tuşti altınlar." — der.
Devlet yÿz altın daha berir:
"Bunı eyi saqla!" - dey çıqarlar, keterler.
Fuqkare altınnı kötürür evine.
Azbarında bir terek bar emiş.
Çıqarır altınnı kisesin, terekke saqlar.
Soñra bir qarağuş kelir teregiñ qavuşundan. Bu altınnı kisesi bilen alır, keter.
Fuqare, sabah bolduqta, çarşıya ketecek vaqıtta terekke çıqar: "Altınnı baqayım." — dey baqsa — altın yoq.
Ah-vahilen keter çarşıya, başlar eskicilik etmee.
Gene devletilen baht kelirler.
Bu fuqarege baht derki:
"Gene eskicilik ne ÿçÿn işlersin? Ne yaptıñ yüz altıñı bilen?" — der.
Fuqare da boldığı kibi sbzler. Devlet gene yüz altın daha berir.
Qarısı bilmez tuz bardağında altın boldıgın, çıqarır, tuzu bardagı bilen berir:
"İstedigiñiz qadar harc etiñiz!" — dey.
Qonşusı alır bardaqnı, kelir evine, baqar — bardaqtan tuz tibinde bir kise altın bar. Alır altınnı: "Ber Allah!" — dey, bardaqnı ketirir, berir.
Badehu bu fuqare altınnı yoqlar — bardaqta altın yoq. Oşaat qarısına sorar:
"Bardaqta yÿz altın bar edi." — dey.
Oşaat qarısı derki:
"Bardaqnı qonşuğa bermiş edim, alar almıştırlar.".
Soñ qonşusuna barır, sorar.
— "Hayır, körmedik." — derler.
Artın fuqare ne yapsın?
Sabah gene keter, başlar eskicilikni yapmaa.
Gene bahtilen devlet kelirler.
Devlet derki:
"Daha ne boldu? Neçun gene eskicilik işlersin?" — der.
Fuqare da bolduğu kibi sözler...
Baht derki devlete:
"Endi tuydıñmı menim senden ziyadı bolduğumu?".
Soñ derki devlet bahta:
"Kel, birlikte bolayıq, şu fuqarege bir yardım eteyik!" — dey.
Yardım eterler — fuqare zengin bolur. Fuqareni piyasçilikten qutarıp, bahtilen devlet savap bolup, Fuqareni zengin eterler.

8 Ağustos 2010 Pazar

Meñli Geraynıñ I Bitiginiñ zemaneviy Qırımtatarcağa tercimesi

Meñli Geraynıñ I Bitiginiñ zemaneviy Qırımtatarcağa tercimesi

Bismillahirrahmaniirrahim
Sultan Mehmed
devlet koküniñ kuneşi, hazret-i Ademniñ cennetindeki maqamına sahip yıldız yuceliginde ve kok kenişliginde hüma quşu kibi yardımsever, kuneş yüzlü, nüşirevan adaletli

Hatemniñ hasiyetlire sahip, İskender tahtlı, Suleyman taliyli, devirniñ sultanlarınıñ sultanı muhafazasını yayğan, adalet ve eyilikniñ yardımcısı

lütf sahibi, Allahnıñ kolgesi, cumertligi ve adaleti bol, kafir ve müşriqlerni tar-mar etken, dünya ve ahiretniñ muzaffer kişisi, islamnıñ ve musülmanlarnıñ nusreti

ummetniñ aqiqiy yardımcısı, islam milletiniñ sığanağı, hidayetke irgenlerniñ yardımcısı, quturğanlarnı yoq etken, eki batıda adaletni yayğan, eki doğuda da

insanlıqnıñ hayaleti olğan, qardeşim, o kişi ki bağış sahibi Allahnıñ inayetine mahsus zatnı şerifleri ile iftihar eter

Allah esap kunüne qadar, peyğamberniñ onıñ yaqınlarınıñ ve ashabınıñ hatırı içün onıñ devletiniñ temellerini yukseltsin. Soñ malüm olsun, kendimizni

Tañrı Taala bağışladığından beri sizge eyi kişimizden keliş-ketiş yapamadıq. Kendi aramızda işlerimiz oldı. Evelsi han babamnen nasıl dost-qardaş ediñiz, biz dahi o nizamğa kore yure edik.

Buraya siziñ Yaqubnıñ reisliginde qadırğalarıñız (ganeralarıñız) keldi. Biz dahi eyi sözler söyledigimiz halde adamlarımnı ve eki şeerimizni yaqtı. Bu işler içün men sizge adamımnı yollarım. Boyle biliñiz. Soñra Kefe siziñ haraca bericiñiz edi, bizim qonağımız(keçici yerimiz) edi. Yaqubnıñ reisliginde qadırğalar kelip Kefeniñ bir çoq adamlarını alığ kettiler. Menim dahi bir emirimni (vazifedar şahsımnı) Yaqub alıp ketken edi. O adamım söyleyerek keldi.

Yaqub sultanğa söylemege ketti. Kefeliler adamlarımıznı sarıp, bir adamımızno oldürdiler. Bu esirlerni onıñ içün aldıq dep tura, sizge ozüm sordım. O işlerniñ epsi yalandır, siziñ tarafıñızğa yamanlıq yapsalar, bizim gonülimizge eyi kelmez. Sizge çoq izzet ve urmet etmekni arzu eterim. Şimdi qardaşlıq etip, Kefeniñ o esirlerini gonderir iseñiz, buyük minnet olacaq. Kefege olğan ziyan sanki aman bizge olğan kibidir. Onı nasıl degerlendirecegiñizni siz bilirsiñiz, sizden ricamız budır.

Mevlana Bayram Şahtan bir mektüp yollarsıñız diye, cumertligiñizge bazanaraq, selam mektübi yollanıldı.

1469

25 Temmuz 2010 Pazar

Oylav-Mehmet Niyazi

Oylav

Biznin halkka talaş barda cav ne kerek...
Turuş, sorgış bolmasına tav ne kerek?
..At aylansa kazıgına degen kartlar...
Talaşkan soñ barışmaga bav ne kerek?

Törem, törem şay mıgaydım, aytalmayman,
Öziñni de mıgayır dep batalmayman.
Biz carlılar anda, mında oy talk boldık,
Kün körmedik, körermiz dep catalmayman.

Curt camanga kaldı törem, curt camanga:
Ketti Qırım, cılay kaldık hem Qazan'ğa...
Endiden soñ ne biliyim bolırmeken,
Kavışkaydı davkesiz bir aruv Hanga...

Tözüv bolmay ozgan künnı bir oylansak,
Kadir Tañrım, atay kabrin bir aylansak.
Birlik bolgan, bek bolganın keneşüvi men,
Ata curtın alacakka bir isaylansak...

Mars-Mehmet Niyazi-Sağış

Mars

Karañgı keşe, tuvmaz kün, korkılı colda,
Bilgisiz, oysız kalganmız... Col soraymız.
Curt ketken, tusnak kalganmız biz cat kolda.
Endiden soñ bir oñacak kün karaymız.

Tañ aşılsa, kün tuvsa, oñganlık bolsa,
Karüv kelse caşlarga, bir hanlık bolsa...

Artka karap mön boldık, kuyaşta batkan.
Aldımızda körinmiy cılt etken yıldız.
Can acırsız, baş savsız hem çok karatkan,
Tañrı ebin taptırgaydı, kaldık cangız.

Tañ aşılsa, kün tavsa, oñganlık bolsa...
Karüv kelse caşlarga bir hanlık bolsa...

Alay halk ta talk bolgan bizlerge uşap,
Tırışkan soñ col alıp sıyların tapkan.
Cıyılıñız, ey, caşlar, turmañız karap...
Edil boyın, Or betin karanlık capkan.

Tañ aşılsa, kün tuvsa, oñganlık bolsa...
Karüv kelse caşlarga bir hanlık bolsa...

Cılay cürüp kün bolmay, vakıtlar ozmay.
Cürmeseñ colnı öndirmiy köz caşları.
Tatarlıkka karalsın:coytılgan Giray.
Curt taralsa da sav bolsın koldaşları.

Tañ aşılsa, kün tuvsa, oñganlık bolsa...
Karüv kelse caşlarga bir hanlık bolsa.

24 Temmuz 2010 Cumartesi

Şems Suresi-Quran'ı Kerim-Qırım Tatarcası

Şems Suresi-Quran'ı Kerim-Qırım Tatarcası

15 ayetten ibaret bu sure de Mekke surelerinden olıp, o 90-cı sureden bayağı soñ engendir.

Bismillahi'r-Rahmani'r-Rahim.

1-10. Kuneşke ve onıñ ışığına, onıñ artından kelgen Ayğa, onı(kuneşni) aşkar etken kundüzge,, onı oz zulmetinden qaplap alğan gecege, Kokke ve onı yapqanğa, Yerge ve onı caydırğanğa, kişige ve onı şekillendirgenge ve soñından oña yahşılıq ve yamanlıq qabiliyeti bergenge (bu eki ayette Allah*taala oz-ozine ant ete) ant olsın ki, ozini (oz nefsini imannen) arıntqan kimse seadetke irişti. Ozini fenalıqqa komgen kimse ise zararğa oğradı.
11- Semud qavmi peyğamberlerini yalancı etti.
12-13. İçlerinden eñ azğını koterildi ki, Allahnıñ peyğamberi olarğa deveni kosterip: Allahnıñ bu devesine ve onıñ suv aqqında toqunmañız,-dedi.
14. Onı yalancı ettiler ve deveni soydılar. Bunıñ içün Rabbileri gunahları sebebinden olarnıñ ustine qırğın yiberip, onı(episine) birdayın etti.
15. Em Allah bu şekilde azap etmekniñ aqibetinden qorqmaz!

Dalga-Ablay Şamil(1900-1942)

Dalga
(Levha)

Çoqtan-çoq yürüv, adsız-esapsız teessurat ve biñ bir türlü iş Vacibni bugun pek yorığan edi. O, biraz avalanayım ve tabiatnıñ guzelliklerinden faydalanayım dep, deñizge doğru ketti. Yol boyu onıñ tüşüngen şeyleri: buyük semalarnıñ oz gayeleri oğrunda bezmey-talmay çalışqanları, olarğa irişüv yolunda elde etilgen kuçücik muvafaqiyetlerde ne qadar sevindikleri ve daa bilmem neler edi.

Vacid şay etip, de deñizge kelip yetkenini duymay qaldı. Ana, onıñ ogünde, deren, kuneşniñ yarığı ile yıltırap, sukünetke dalğan deñiz dünyası serpilip yata. Kimerde yavaştan esken qıbla yelinden cırıqlanıp ala. Uzaqta, ava yuzünde, qar daneleri kibi bir taqım canlı mahlüqnıñ da qıbırdaşqanı kozüne çarpa.

Vacib deñiz yalısında o yaqqa, bu yaqqa yürip başlağan arada ava salqınlanıp, deñiz areketke kele başladı. Soñra, deñiz çırayını sıttı. Biraz vaqıt evel, mulayim qız kibi, yureklerni ohşap turğan deñiz quturdı. Kimgedir açuvlandı, kimdendir ihtişam almaq içün tınış-tınış ogünde yuksek qayalar kibi turğan yarğa oqtaldı. Mına, qanatlarını kerip, salmaqlı uçqan aqquş kibi bir dalğa kelip yarğa uruldı. Lakin taqatı az, yar qattı. Yarğa bir şey olmadı. Ana! Ekinci dalğa keleyata. O birisi daa qorqunçlı, daa quvetli. Onıñ da bir şey yapalmaycağı belli. Deñiz ustü yeşilli-köklü. O, kopüre. Onıñ çalqanuvından asıl olğan şuvultı etrafnıñ raatlığını boza. Belki şu daqqada deñiz ustünde, onıñ pancaları arasında abdırağan, urkken yolcular da bardır. Lakin bu quturuv olar içün degil.

Bu manzara Vacibni tüşünce deryasına komdi. Ebet de, dalğalar toqtamay, yarğa uruna berseler, erte-keç yarnı butünley yıqarlar. Belki o vaqıtta deñiz şapırmasa, kopürmese de, yar emrilir. Onıñ bir parçası qopşığan. Eşileyim dep tura. O, kene tüşüne. Vacibniñ kozü qureş noqtasına çevirildi. Eki quvetniñ çarpışayatqanını kordi. Bir tarafta-ucümlerge muqavemet kostermege tırışıcı, eskilik alametleri qart yarlar. Ekinci tarafta-yollarında manialarnı yıqıp, çetke yayılıp, yer yüzüni pisliklerden temizlemege çalışıcı açuvlı dalğalar.

Bu eki quvetniñ angisi daa kuçlü. Angisine aq bermek kerek? Menim fikrimni soraysıñızmı?İşte, baqıñız!Anavı qopşığan parça eşildi. Bu-eski saltanat edi. Artından, çurük yapılar, afı qalalar eşilecek. Tek emek yapısı qalacaq.

Vacib çoqtan-çoq tüşüncelerle eki-uç saat qadar deñiz yanında qaldı. Dalğalar dai yavaş-yavaş, taqattan tüşken kişi kibi, sakinlediler. Yarğa tolqunlar kuçüni eksilttiler.

Vacib baqıp turdı, soñ ah çekip: ebet, bu tabiiy şey, dedi. Deñiz şimdi yavaşlay. Galiba, yoruldı. O, belki toqtar. Biraz taqat cıysın, daa quturıp başlar. Belki uzaq sürmez. Lakin yeñiden başlap, yarnı tepeleycegi belli.

Vacib bulundığı vaziyetten ayınıp, saatine baqtı-altı olğan. Evine qaytıp ketti.

18 Temmuz 2010 Pazar

Tuna

Tuna

Evel baar, yaz ayları gelende,
Sakin badi saba yeli esende,
Çığırışıp bulbulleri otende,
Açılır qırmızı gulü Tunanıñ.

Tuna suvu bus-bulanıq aqayır,
Tuna, çıqmış, guzellerni baqayır,
Nice aşıqlarıñ bağrın yaqayır,
Tasvir olmaz guzelligi Tunanıñ.

Nice alman dağlarından keçersiñ,
Etrafıña kopükleriñ saçarsıñ.
Kelleler doğrayıp, qanlar içersiñ,
Endekleri leşe tolmuş Tunanıñ.

Yuce Alp dağlarındadır kozü,
Cemreler endikçe, çezilir buzı.
Arzılayıp keter Qara deñizi,
Deryalarnen cenki vardır Tunanıñ.

Gır ata urdım qırbayı,
Yaldattım, keçtim Tunayı.
Kim taqdirlemez anayı,
Eybetli, kumüş gerdan Tunayı.

17 Temmuz 2010 Cumartesi

Melek Hacı Geray-Gülbün-i Hanan tarihiy eserinden parça-Halim Geray Sultan(1772-1823)

Melek Hacı Geray-Gülbün-i Hanan tarihiy eserinden parça-Halim Geray Sultan(1772-1823)

Hacı Geray Giyaseddinniñ, o da Taştemür Canaynıñ, o da Tulatemürniñ, o da Kencniñ, o da Toqatemürniñ, o da Cuçiniñ, o da Çingizhan namıyle şühriyet qazanan Temüçin hannıñ oğludur.

Hacı Geray babası Giyaseddin hannıñ vefatından soñra emcesi olan Seid Ahmed hannıñ ucüminden qurtulamıyaraq yedi yıl qadar otede beride dolanmıştı. Ba'de suq-i qaderde Qırım tahtına oturdı.

Hacı Geray pek genç yaşında babasından oksüz qalmıştı. Uluğ Muhammed hannıñ vefatı uzerine Qırım oğlu Seid Ahmed hannıñ eline keçdi. Seid Ahmed han kerek Giyaseddinniñ biraderi Aliyi, kerek Hacı Geray ve biraderzadesi Canay oğlanı devlet duşmanları diye oldürmege qarar berdi. Bu alı işiden eki şahzade Ozu taraflarına qaçdılar. Bunları oldürmek içün ta'qib iden Seid Ahmed hannıñ adamları biçareleri nehir kenarında yaqaladılar. Şahzadeler muqabele içün kendilerinde quvvet koremediklerinden can qorqusı ile Ozu nehrine atıldılar. Duşmanlarnıñ oqları arasından atlarıyla beraber sırılub qaraya çıqabilmiş iseler de, pek yorulmuş ve qorqmuş ediler, atta Hacı Geray bir eki yerinden yaralanmışdı. Qardaşı Canay oğlannıñ canından qat'i umüd iden Hacı Geray bir an evvel tehlikeden kendi canını qurtarmaq içün Canayı bıraqaraq ilerüledi, ve pederiniñ pek ziyade urmetini qazanan Devlet Keldi Sofunıñ hanesine sığındı. Devlet Keldi kendisine pek ziyade hüs-i qabul kosterdi. Hacı Geray bir qaç kun soñra olüm alında bıraqtığı qardaşı Canaynıñ tüccarlara kettigini işitmiş ve pek ziyade sevinmişti.

Devlet Keldi Sofunıñ qadını pek merhametsiz idi. O, nazlarle buyüyen şahzade ağır-ağır hidmetler yaptırır, qabaatlı-qabaatsız azarlar, tahqır ider, atta dögerdi. Devlet Keldi Sofu qadınınıñ bu munasebetsiz alını duyar-duymaz kendisine tekdir itmiş, ve Hacı Geraynıñ asıl, ibna-i aliye er türlü urmete layıq olduğını añladaraq bir dereceye qadar zavallı Hacı Geraynıñ düçar olduğı zulmu azaltmıştı.

İşte, Hacı Geray edi sene boylece ayat keçirmekde edi. Beri tarafda Hacı Geraynıñ babası Giyaseddinniñ aqrabasından ve Seid Ahmed hannıñ hasımlarından olan Tegene mırza başına topladığı tatarlarle buyük bir quvvet vücuda ketirerek, Seid Ahmed hanı taqdından indürüb yerine Hacı Geray hanı oturttı.

Unudılmasın ki, tatar hanzadeleri, tatar mırzalarınıñ oğulları ta çocuqlığından on beş yaşına qadar atabeklerden Geray qabilesinden bir zatnıñ hanesinde buyütilmek, terbiye ettirilmek eskiden beri tatarlarca adet olmışdı.

Hacı Geraynıñ babası sultan Giyaseddin han dahi Geray qabilesinden olan Devlet Keldi Sofunıñ hanesinde buyümişdi. Hacı Geray doğduğı kun Devlet Keldi Sofunıñ Kabeden memleketine keldigi küne tesaduf itdiginden Giyaseddin han oğlunıñ adı em Geray qabilesine, em de Devlet Keldi Sofuya bir cemile olmaq uzre Hacı Geray qoymuşdı. Hacı Geray tahta keçtigi zaman Devlet Keldi Sofu sağ edi. Bir kun hannıñ huzurına kirerek Hacı Geray sebeb tesmiye aqqındaki macerayı añlatmaqdan soñra Geray qabilesiniñ ehfadı qalblerinden silinmemek içün bundan soñra doğacaq hanzadelerniñ adlarına dahi Geray ilavesiyle bir yadiqar bıraqmasını rica etmiş, ve Hacı Geray dahi bu pir-i muhteremniñ teklifini qabul suretiyle kendisine qarşı qadırşinaslıqda bulunmışdı. İşte, bundan soñra butün hanzadelerniñ namlarına Geray laqabı ilave olundı.

Qırım hanlarından biriniñ çocuğı doğunca heman çerkes qabileleri kamilen bir çölde toplaşır, ve qabile buyükleriniñ münasib kordügi bir qadını o çocuqnıñ süt analığına seçerlerdi. Soñra aralarından bir qaç yüz atlı Qırıma giderek uç kun misafir olurlardı. Bu necib misafirler kelirken, butün levazimatlarnı yanlarında ketirdiklerinden kendi yemekleriyle em kendilerine, em de han ve dairesi halqına mükemmel bir ziyafet çekerlerdi. Soñra içlerinden biri elçi olaraq hannıñ huzurına gider, maqsadlarını añlatardı. Bu eski bir adet olduğından hana tabi'de olduğını söyler, ve çocuqnı anasından ayıraraq süt anasına teslim iderlerdi. Çerkesler bu çocuqları kendi evlatlarından ziyade diqqatle, iç bir azab vermeden serbest-serbest buyüterlerdi. Çocuq yedi yaşına keldikçe atabek qaçıb quvmaqnı, harb u darbı ameliy bir surette ta'lim iderlerdi. On beş yaşına keldimi-silahlarle, güzel-güzel esvablarle gayet mukemmel bir ata bindirip, merasim-i mahsuse ile pederine teslim ider ve bahşışlarını alub dönerlerdi.

Abdülhakim Hilmiyniñ İlavesi-

Tatar hanları kuçükliginde çerkes qabilesi nezdinde gayet sade, bedeviyette yaqın bir ayat keçirdiklerinden, saraylarında debdebe, ihtişam bulunmazdı. Ehaliye keldikçe -onlar da hanlarına pek ziyade mutı, maişetlerini garat ve yağma ile tedarik iden, ilme ve sanata layığıyle rağbet kostermeyen adamlardı. Tatarlar adeta bir cemiyet-i tayyare alında yaşarlardı. Gece-kundüz civarlardaki memleketlere tecavuz ider, uzaq memleketlerden bile quvvetli yürük atlarıyle bir qaç kun zarfında bir çoq mal, ganayım toplap ketirürlerdi. Top, tüfek yapamadıqlarından dolayı metin qale'leri tahrib idemezlerdi. Rus devleti Qazanı zabt itdiginden soñra bile Qırımtatarlarnıñ yağmasından qurtulmaq içün hanlara er yıl vergü vermege mecbur olmuşdı.
Tatar hanları şeriata, ihkan-i şeri'yeye pek ziyade riayat iderlerdi. Ulüm-i şeri'aye eñ ziyade vaqufı olan bir zat dolğun bir maaş, bol bir ta'inat ile qadıasker neseb olunırdı. Qadıasker dualardan, fetvalardan beş para almaqsızın ehaliniñ bi-il-cümle maslahatını görürdi, soñraları, bi-husus İstanbul ukümetiyle munasebete başladıqdan soñra hanlar İstanbulnıñ debdebe ve ihtişamlarını memlekete yavaş-yavaş naqıl itmege başladılar. Bir taraftan umir-i şeri'atnıñ ehlsiz adamlaa keçmesi, niamet mirasları faizle bazirganlara satmağa başlaması uzerine mahkemeler bozuldı.

Bir tarafdan ehaliniñ eski qahramanlıqları bir çoq esbab-ı içtimaiye te'siriyle eksilmege başladı. Bir vaqıtlar Mosqova, Lehistan, Astarhan, Türkistan taraflara qadar duşmanlarını quvğan Qırımlılar,bi-lahire duşmanlarını def' itmege, muqaddes vatanlarını çiğneyen yabancı ayaqları qırmağa bile muqtedir olamadılar.

Daha soñraları mevcüdiyetlerini bile muhafaza idemiyerek, cehalet, tefriqa, ihtişama qurban olup ketdiler. Qırım tatarlarınıñ bi-l-hassa bu soñ yüz senelik alları o qadar acınıqlı, o qadar mudhişdir ki, bu allara ağlamamaq qabil degildir. Yalıñız on beş, yigirmi seneden beri başlayan areketlere, istiqbalnıñ qaranlıqlar içinde fersiz tuvğan bir şu'le-yi umidi nazarıyle baqıla bilir.

Hacı Geray 881 senesinde vefat iderek, Bağçasarayda, Salacıq mahallesinde qabl-ul-vefat tahiye eyledigi türbesine defin olunmışdır. Hacı Geray güzel yüzlü, mülayim tabiatlı bir zat olduğından Qırım ehalisi arasında Melek Hacı Geray demekle şuhriyet qazanmışdı. Yahud qale'si nam mahalde bir medrese, ve başqa yerlerde bir çoq camiler, medreseler yapdırdığı tarihlerde görülmişdir.

10 Temmuz 2010 Cumartesi

Arzu(Kto videl kray, gde roşkoşu prirodı)-Osman Nuri Aqçoqraqlı

Arzu(Kto videl kray, gde roşkoşu prirodı)-Osman Nuri Aqçoqraqlı

Temaşa ittim, acep, bir es ol diyarı,
Ki, ziynet hilqatından can bulmuş çayır ve tarlaları,
Ohşayup yavaş-yavaş guzel yalıları,
Çoq hoş eda ile aqar hem suvları.

Yeşil yapraq ağaçlarle mestur dağlarına
Berf mükedder qonmaya cesaret idemez olmuş.
Koren varmıdır ol diyarı, söyleyin maña
Ki, ol diyara bu yabancı sürgün aşq olmuş?

Elvinayı meftun-sevda iden altun diyar!
Ki, menim arzularım oraya uçar.
Aqlıma keliyür dağların deñiz sahilleri,
Billür suvların oynayup-çağlayup aqışları.

Kulkü ve şamata, ve latif-latif dereler
Ki, anda fıqırday tatarın aileleri.
Elbirligile çalışup omür iderler,
Ne musafirperverdir sıqınmış haneleri.

Anda her bir şiy mahbup kendi letafetile,
Her biri seyyahı kendine esir ve cezb ider.
Hoş havalı yalı boyunda şevq ile
Alışıq atları yoquşa doğru sevq ider.

Her nereye baqsañ, mesrurane say ve ibaret
Bağ ve bostan musulmana ne buyük nimet:
Yüzüm dalında salqımlar asılmış misli kerbar
İşret giceleri ne hoş meze olur bisyar.

Anda her bir şiy bir hayattır:ohşarlar enzarı,
Ağaçlar kolgesinde uyquya dalmış sürüler.
Hadeler etrafında yüzüm asmaları
Monastırler, koy-kentler hem şeherler.

Deryanıñ gurültüsi, uçansuv çağlaması,
Mühip dalğalar arasında gemiler yaldaması,
Ve aftab-ı-zeriniñ parlaq şuaati
Nesfenneharda semanıñ renk-i-lacuverdi.

Müessermidir bir daha bu meftun sa-i-şuare
Vazgeçüp kilükal ve gam-u-dünyadan, kelmek
Şaduman nehir Salğır boyunda bir kenara
Oturıp, biraz fikir ve hayal idinmek?

Hey, menim fikre dalmış avd-i-mağmumım
Sen ki, hüsn-i-hanında-i-sadıqasısıñ
Naz ve ferağıñdan verirsiñ mefhum
Gasıp esvatıñı bir daha bolecekmisiñ...

Ziynet hilqatından-ziynetli tabiatından
Eda-ses
Ağaçlarle mestur-terekler ile ortüli
Berf mükeder-kederli qar
Mahbul etmek-sevmek
Mesrurane say-quvançlı emek
Misli kerbar-kerbar kibi
İşret-ziyafet
Meze-lezzet
Bisyar-çoq,bol
Enzar-nazarlar,baqışlar
Hade-sırıq
Mühip-qorqunçlı
Aftab-ı-zer:altın kuneş
Şuaat-ışıqlar, nurlar
Nesfenneharda-meridian
Lacuverdi-qoyu mavı
MÜyesser-qolay kelgen
Sa-i-şuare:biñlerce şairler
Kilükal-oşek
Şaduman-sevinçli
Avd-i-mağmum:qozğalğan keder
Hüsn-i-hanında-i-sadıq:ziyafet sofralarında sadıq
Ferağ:raatlıq
Gasıp esvat:çekici sedalar
Musavver:resimli


Osman Nuri Aqçoqraqlı
Qırım gonceleri. Musavver şiir mecmuası.
Orenburg: Tipo-Litografiya M.F.Kerimi-1906.25 s.-C.8-11.(Arab urufatında)

Tuv Taam,R.Mordehay Kazaz-(Transliterator-Avraham Kefeli)Qırım Qaraycası

"Tuv Taam"
r.Mordehay Kazaz ,Qırım Qaraycası:(Transliteratsiya Avraham Kefeli)

Şeela 9: Sen dedin ki men bene Yisraelden min. Bene Yisrael purqa-purqa
halq dır.
Şomronim diyelen halq var, qarayim diyelen halq var, rabbanim diyelen halq
var.
Hangisinden sin ve bunlarin bevle ayri duşmelerinin asli ne dir.

Teşuva: Men qarayim halqindan min, bize bene Miqra derler. Ve bene Yisrael
bevle ayri duşmelerinin asli budir. Iptida Şelomo ham-meleh (alav
haş-şalom) oldiqtan sonra ogli Rahav`am nin gununde Yisrael Rahav`am ga
darilip doquz şevet halq qadar ayrilip Yarov`am ben Nevatñi han ettiler.
Salt şevet Yuhuda ve şevet Binyamin ve kohenler ve levilernin çogu ve
oteki şevetlerinde hasidlari Yeruşalemden Malhut Bet David den ayirilmayip
Rahav`am ben Şelomñi han ettiler eki hanliqga bulundilar. Biri birine zit
oldilar ve Yarov`am ben Nevat da duşundi ki gerçek Yisrael Rahav`am ga
darilip meni han ettiler, lakin Yeruşalemge şaloş regalim çiqinca Bet
ham-Miqdaşñi ve Malhut Bet-Davidñi gorunce aqillari avur. Meni
oldururler dey qorqup Allah Taalaga asi oldu, eki egel yapti: birin Bet-El
de, birin da Dan da qoydi. Yeruşalemge çiqmaniz hag etmeye egeller oldigi
yere geliniz dedi...

Bunlar sefer haq-qodeş'den salt Torah Yohoşuah'ni oqurlar, hayri şey
bilmezler, ve sahar-oneş'ga olam hab-ba'ga MaŞiyah ga, tihiyat-metim'ge
inanmazlar. Ve durlu durlu daatlari var dir.". (pp. 9-10).

Nas Suresi-Quran

Nas Suresi-Quran

Mekkede engen bu sure 6 ayetten ibarettir. Bu sure yuqarıda aytılğan kibi, ozinden evelki sureniñ uzviy devamıdır. Surede cinler ve insanlardan olğan, adamlarnı vesvesege salıp yoldan azdırğan şaytanlarnıñ yamanlığından yalıñız Rabbiniñ ozine sığınıp, seni saqlamasını tilemek lazim ekeni qayd etile.

Bismillahi'r-Rahmani'r-Rahim

1-6(Ey, Muhammed) Ayt ki: Men butün insanlarnıñ Tañrısından, butün insanlarnıñ Ukümranı ve insanlarnıñ Rabbi olğan Allahtan meni ozi cin ve şaytanlardan olğan, insanlarnıñ goñüllerine vesvese bergen,(Allahnıñ adı añılğanda) saqlanıp turğan vesveseciniñ(şaytannıñ) şerrinden qorçalamasını sorap Oña (Allağa) sığınırım.

Felaq Suresi-Quran

Felaq Suresi-Quran

Mekkede engendir, 5 ayettir. Bu sure ve bundan soñki sure mundericeleri ceetinden guya ekisi bir sureni teşkil eteler, çünki olarda umumen bir gaye; Allahtan yardım, yani Allah qorçalamasını, Allah saqlamasını istemek gayesi tekrarlana.

Bismillahi'r-Rahmani'r-Rahim.
1-5 (Ey, Muhammed) Ayt ki:Men tañ yerini ağartqan Rabbiden-meni Ozi yaratqan şeylerniñ şerrinden(yamanlığından), zulmetke dalğan gece qaranlığınıñ şerrinden, tüyümlerge şuflegen tılsımcı(cadı)larnıñ şerrinden ve haset etken hasetçilerniñ şerrinden qorçalamasını sorap Oña(Allağa) sığınırım.

5 Temmuz 2010 Pazartesi

Nuh Suresi-Qırım Tatarca-Quran

Nuh Suresi-Qırım Tatarca-Quran

Mekkede engen bu sure 28 ayettir. Mında Peyğamberlerniñ evelkisi olğan Nuh aleyhis-selam aqqında, tafsilatlı ikaye etile. Şunıñ içün de bu sure Nuh dep adlandırılğan.

Bismillahi'r-Rahmani'r-Rahim.
1.Aqiqaten, biz Nuhı: Oz qavmiñe can yaqıcı azap kelmezden evel olarnı tenbiyle,-dep oz qavmine(payğamber etip) yibergen edik.
2.O şoyle dedi: Ey, qavmim! Şubesiz, men sizge yiberilgen apaçıq bir tenbiyleyicim.
3-4. Allağa sığınıñız, Ondan qorqıñız ve maña itaat etiñiz ki ,Allah sizniñ gunahlarıñıznı bağışlasın ve sizni belli bir muddetkece (ecelleriñiz yetkence) yaşatsın. Bilinmeli ki, Allahnıñ belgilegen muddeti kelgende, o iç artqa sürülmez. Eger bilse ediñiz!
5.O dedi: Rabbim! Doğrusı, men halqımnı gece-kundüz(iman-itiqadğa) çağırdım.
6.Amma Menim davetim olarnıñ(imandan) qaçuvını daa ziyade arttırdı.
7.Kerçekten de, men Seniñ olarnı bağışlamañ içün er çağıruvımda parmaqlarınen qulaqlarını tıqladılar, meni kormemek içün kiyimlerinen yuzlerini qapattılar em de oz kafirliklerinde tirelip turdılar ve kibirlenip buyüklik kosterdiler.
8.Soñ men olarnı açıq-açıqqa davet ettim.
9.Bundan soñ men olarğa (oz davetimni) açıq-açıqqa da, gizli sır etip de ayttım.
11-14.Lakin olar bir-birine kosterilirler. Cinayetçi kimse o kunniñ azabından qurtulmaq içün oğullarını, çiftini, qardaşını, onı oz yanına sığındarğan doğmuşlarını ve er kesni tölev etip bermek ister ve boyle etip ozini qurtarmaq ister.
15-18.Yoq. (olarnı iç bir şey qurtarıp olamaz), o yerde yuz çevirip, sırtınen aylanıp ketkenlerni, mal-baylıq toplap kimsege aqqını bermeden saqlağanlarnı ozine celp etip turğan, terilerini sıdırıp qavurğan alevli ateş bardır!
19.İnsan kerçekten de pek quysız olıp yaratılğandır.
20-21.Amma başına bir fenalıq tüşse, feryad eter, bir yahşılıq olsa, kibirlenir,yanına barılmaz.
22-27.Ancaq namaz qılıp, namazlarında devamlı olğanlar, mallarında yoqsullarnıñ da aqqı bar ekenini tanığanlar, ceza kunine inanğanlar, Rabbileriniñ azabından qorqqanlar boyle degildirler.
28.Doğrusı, Rabbileriniñ azabından kimse emin degildir.
29-30.Çiftleri ve cariyelerinden başqa marem yerlerini er kesten qoruğanlarğa-işte olarğa itiraz bildirilmez.
31.Bu sıñırlarnı aşmaq istegenler-işte olar adden aşqan kimselerdir.
32-35.Emanetlerini ve sözlerini yerine ketirgenler, şaatlıqlarını keregi kibi yapqanlar,namazlarına riayet etkenler-işte olar cennetlerde urmet-izzet korecek kimselerdir.
36-37.(Ey Muhammed) İnkar etkenlerge ne oldı ya, sağdan, soldan top top olıp saña doğru çapmaqtalar?!!
38.Er biri nimet cennetine qonmaqnı umit etemi?
39.Yoq, doğrusı, olarnı biz özleri bilgen şeyden(bir tamçı suvdan) yaratqanmız.

O Sailde-Reşid Mutad

O Sailde- Reşid Mutad

Al-zümrüt saarler dalgalar yeline
Coşarak yırlagan insanlar kördüm,
Efsane sailler, ormanlar ilinde
Gurdeli, davuşlı limanlar kördüm.

Denizden kün çıksai kaynaşsa çagala,
Ufuklar gülpembe nurlarnen yana,
Mavımsı togaylar, bağçalar, bağlarda
Leylekler, turnalar seslene sana.

O yerde dogdım en, balalık vaktımda
Hayalım özümnen turdı er tanda,
Belgisiz şeerler, gavanlar akkında
Gemiler rivayet söyledi anda.

Dinlensem, eşitem aynenni sesini,
Ruhumda gül-şafran alanlar yana,
Denizci emceler merd ikayesini
İşte o sailde söyledi mana.

Yigitler yanıknı türkünen sördürgen,
Civanlar bağlarda manenen kelgen
Böyle bir ülkeni aceba kim körgen?...
Bu-menim ulusım, bu menim ülkem!...

O yernin suvuday suv yok bir özende,
Topragı-mucize ne saçsa insan...
Kıblada küçük bir evçikte össem de,-
Er yerin menimdir, ey, Sailstan!

O yerni o yerde anadan dogganda
Unutmak mümkün mi?O yerde er an
Babamnın kabrine yagmurlar yagganda
Beşigim başında aglagan anam.

Temelin-taşınen canımsın, tenimsin,
Hatramda yaşaysın er gece, er tan...
Ebediy yırımsın, edebiy menimsin,-
MUKADDES SAİLİM, MUKADDES VATAN!

Lenin Bayragı 21 Mayıs 1988-Taşkent

27 Haziran 2010 Pazar

Bağçasaray-Şakir Selim

Bağçasaray-Şakir Selim

Yeşil caplar arasında esken yelin
Tar sokaklı maallelerde kimni aray?
Neçün kurup kaldı sırlı çeşmelerin?
Söyle mana, Bağçasaray, Bağçasaray?

''Çürük Suv''nın boylarında tamır atkan
Selbilerin neçün ösmey, neçün kavray?
Otuz eki ay-yıldızın kayda batkan?
Söyle mana, Bağçasaray, Bağçasaray?

Yigirminci asırdan da merametsiz
Bir asırnı kördüm eken bu Hansaray?
Tarihinde yıl oldumu dert-zametsiz?
Söyle mana, Bağçasaray, Bağçasaray.

Beftanlardan kamburaygan kutsız kibi
Alçak-campik evler kimden imdat soray?
Kimler edi bu evlernin öz sahibi?
Söyle mana, Bağçasaray, Bağçasaray.

Kimler edi bu caplarda koy cayratıp
''Top kayanın'' kölgesinde kaval çalgan?
Allı-pullu feslerine guller takıp,
Gugüminen çeşmelerden suvlar alğan?

Kayda şimdi o yosmalar? Ne yerlerde
Çalargan ve siyrekleşken saçın taray
Sen olarnı hatırladın nice kere?
Söyle mana, Bağçasaray, Bağçasaray.

Rast kelirdim bir yosmanı sokagında,
''Merabanız...''dedi, kaşı-közü kara,
Karadeniz dalgalandı ten-kanımda,
İnan buna, Bağçasaray, Bağçasaray.

Afu eyle, sana tanış olgan tilde
Böyle sözni eşitmedin nice zaman.
Biz epimiz ırak edik tuvgan ilden
Asretlikte öleyazdık aman-aman

Öleyazdık dertke derman tapalmayıp
Hastalıgı gizli olgan biçareday.
Sen de taldın icranlıkta yıllar sayıp,
Çok yıprangan Bağçasaray, Bağçasaray.

Bu künge de takdirime bin evalla!
Yettim sana boranlarga ogray-ogray.
Sevem seni olsan bile nasıl alda,
Bağçasaray, Bağçasaray, Bağçasaray

Mehmet Niyazi'nin Kabri Başında-İsmail H.A.Zİyaeddin

Mehmet Niyazi'nin Kabri Başında-İsmail H.A.Zİyaeddin

Karangı keçe, tuvmaz kün, korkılı colda,
Bilgisiz oysız, umutsuz kalgan edi halkımız,

Çiynelgen edi, ata curtta,
hür yaşamak hakkımız.

Çıktı halk arasından o künlerde bir gazi,
Hamiyetli, temiz kalpli bir şair,
adı Mehmet Niyazi!

Ak colnı köstermege caktı o bir meşale,
Özi boldı cavga karşı tik turgan bir taş kale!

Sönmedi o meşale cüreklerde ep cana...
Unutmay halk Ata Curtın, kelecekke inana.

O kale eç sarsılmadı, timtik yerinde tura
Küç künlerde halk onın kölgesine cuvura!

Rahmet saga ey Niyazi! Emel umut kaynagı!
Yeşil Curt'ta dalgalansın Azat Kırım Bayragı!!!


Bükreş(Bucharest) Mayıs, 1991

19 Haziran 2010 Cumartesi

Seit Abdulla Ozenbaşlı Kim Edi?-Osman Aqçoqraqlı

Seit Abdulla Ozenbaşlı Kim Edi?-Osman Aqçoqraqlı

İşbu yanvar 6-cı kunü vefat iden Seit Abdulla Ozenbaşlı qırımtatarlarnıñ uyanuv devriniñ ilk kunlerinde çalışanlardan birisi idi. 1880-90 senelerini qırımtatarlarınıñ uyanuv devriniñ başlanğıçı saymaq mumkündir. Bir taraftan Terciman çıqa, usul-i cedit uzre mektepler açıla, eski usul medreseleriniñ islahına yollar qoyula, genç tatarlar rusça oqumaya yapışalar, az-çoq rusça bilenler rusça gazetalar aldırıp oquylar ehval-i-alemden haberdar olalar. O asırlarda Avrupada töreyen, canlanan sotsializm cereyanı kerek rus ve kerek türk gazetaları vastasıle Qırımğa aks ide.

Bir taraftan Rusiyede, İkinci Aleksander zamanınıñ reformaları, diger taraftan Türkiyede Meşrutiyet(Konstitutsiya) qavğaları qırımtatarı arasında yeñi doğan ufaq bir cemiyetçik arasında habersiz, tesirsiz qalmay. Muhite tenqit nazarıle baqanlar, cemiyetlerde, qavehanelerde serbest ve bu mumkün olmayan yerlerde qapalı olaraq, yine de serbest laf itmeye havesliler çıqa.

O devirlerde Qırımnıñ başqa yerlerinde tatarın ehval-i-ruhiyesi ne halda ve ne derecede bulundığından malümat yoq. Lakin Bağçasaraya kelince, bu asırlarda andaki Avrupa qavehanesi bir yeñi fikirler klubu şeklini ala. Anda her kun sağların çarpışması ola. Nihayet , bunlar arasında eñ soñ bir fırqaçıq ayırılıp Çubuqçı qavehanesine avuşalar. Yaşça, otekilerden daha genç olan bu tabaqa arasında merhumlı! Bodaninskiy, Ahmet Nureddin, Mehmetşah Aqçurin, Pıçaqçı Murtaza ve gayrılar ile Seit Abdulla Ozenbaşlılar da bulunalar.

Bunlar oz cemiyetlerinde bildiklerine kore, maddiyundan(materialistlerden), tabiyyundan(naturalistlerden), darvinizmden, sotsializmden, iştirakiyundan (sotsialistlerden) bahs idiyurlar. Kenardan baqan halq bunlara farmazonlar, dinsizler adını taqa. Yine o vaqıtlar İstanbulda Meşrutiyete(Konstitutsiyağa) ittigi yemini bozup, ilk meclis mebusanı (halq deputatlarını) qapatan Abdul Hamidi indirmek teşebbüsinde bulunan fırqa mensüplarından qırımlı qart inqilapçı Asan Nuriniñ (yerli halq oña Asan Yurgi derlerdi-O.A.) ara-sıra Bağçasaraya kelip-kitmesi gençler fırqasını canlandıra idi.

Bağçasarayda meşhur zengin Acı Abdullanıñ ticarethanesinde defterci hızmetinde bulunan Seit Abdulla Ozenbaşlı kendisiniñ urbasını, tıraşını ve daha bilmem nesini şeriat zan ittigi taassup(fanatizm) qalıplarına tökmek isteyen Acınıñ millionlarını bıraqıp, oz başına yaşamaya başladı.

Seit Abdulla Ozenbaşlı Acı Abdullanıñ hızmetinde bulundığı esnada, Acınıñ etrafını sarmış bir çoq dalqavuq(yaltaq) mollaların quruntılarını kore-kore onlara qarşı onda bir protest fikri uyana. Burada söylemek lazimdir ki, Seit Abdulla Ozenbaşlı gençliginde, atta Usein efendide yazı ogrenmekten başqa, mukemmel bir mektep kormedigi halda, oz başına rusça ve türkçe, arabça ve iranca ogrenmiş hudayinabit (oz başına tasil korgen) bir tatar idi. Türkçe şiir yazar, nağış ornek çıqarır, guzel yazı yazar istidatlı bir kişi idi.Şarq muzıkasında da mahareti var idi.

İlk şiirleri ile şeriye yapan, yetim malı yiyen, tatarın doğğanında, olgeninde başı ucuna ancaq alim quruntusı ile çöken nefishor mollalara qarşı protest ile başladı. Yuzden ziyade şiir yazıp, adını Fonograf haqayıq (aqiqat sesi) qoyduğı, divannıñ bir çoq yerleri esi tsenzura tarafından bozulıp kelmiş ve basılamayıp qalğan edi.

Qırımtatarı arasında ilk olaraq teatro eseri yazan Seit Abdulla Ozenbaşlı diyerek, yañlış olmaz. 1900 senesi Bağçasarayda ilk teatro sahnası quruldığı vaqıt oynalan yerli eserlerden birisi ve ilkisi Seit Abdulla Ozenbaşlınıñ Olacağa çare olmaz namındaki eseri idi. Bu eserde tatarın er şeye kör-köruna inandığı, taqdire til bağlayaraq mesul qaldığı kosterilmek uzre istenile idi. Bu eser oynaldığı vaqıt, Seit Abdulla Ozenbaşlı kendisi de oyunda iştiraq itti. Bir taraftan eserin oynalması, diger taraftan bunda Seit Abdulla Ozenbaşlınñ kendisiniñ de qadın olaraq sahnaya, o vaqıt eski fikirlilerni bus-butün şaşırttı. Muharrir ve artist Seit Abdulla nice sögüşlere oğradı, uzerine lanetler, qahreler yağdırıldı.

Seit Abdullla Ozenbaşlı bir qaç seneler Terciman gazetasında da çalıştı. Onda onıñ qalemile yazılan tatarın iqtisadiy, içtimaiy hayatına dair maqaleler ve şiirler korülirdi. 1902 senesi qırımtatarınıñ Türkiyeye koçmek meselesi Ozenbaşlı keskin bir şiir yazdırdı. Tatarın eskiden bildigi ve zemane uymadığından, kittikçe söndügi sanatlardan faide olmayacağını koren Ozenbaşlı, tatarı yeñi sanatlarda teşviq itmek maqsadıle Bağçasarayda ilk olaraq tatar terzihanesi açmış idi. Seit Abdulla Ozenbaşlınıñ hayatında diqqat olunacaq bir şey daha var ise, o da oğlu ile qızını muntazam surette oqutmasıdır. Bu işten onu hiç bir türlü müşkülat alaqoyamadı. Eñ muhtac kunlerinde bile balalarınıñ terbiyesiniñ çarelerini buldu. Tatarlarda qızını İstanbula mahsus tahsil içün ilk yollayan Ozenbaşlıdır-demek mumkündir. İstanbulda türkçe, Qırımda rusça idadiye tahsil koren qızı, darulfununda tahsilde ve oğlu ise, darulfununnıñ tıbbıye şubesini bitirip doktor unvanını almış ve bugun Totaykoy terbiye tehnikumı mudiri bulunmaqtadır.

Ozenbaşlınıñ bu bala terbiyesi meselesinde zevcesiniñ de yardımı olduğı inkar olunmaz, zira eskiden tatar hayatında balaların halı, alelhusus qızların oqumamasında anaların ne qadar fena tesiri olduğı belli bir şeydir. İşte, tatarın edebiy ve içtimaiy hayatında meşaqatlı adımları atanlardan birisi olan mazlum halq şairi Seit Abdulla Ozenbaşlınıñ hayatı ve faaliyeti bu surette keçmiştir.

Yeñi Dünya-1924-yanvar(Ocaq) 11.
(Arab urufatında)

12 Haziran 2010 Cumartesi

Mütercimden Bir-İki Söz-Osman Aqçoqraqlı

Mütercimden Bir-İki Söz-Osman Aqçoqraqlı

(N.V.Gogolniñ Evlenmen komediyasınıñ Qırım Tatarcağa tercimes etilgen kitabına kiriş söz)

Ruslar ve Musulmanların maarifperverlik maqsadına mebni(uyğun olaraq) ilk-evvel qaleme yapışan Qırım mırzaları arasından saadetlü İsmail Bek Gasprinskiy zuhur eylemiştir. Muma-ileyh(adı keçken) meslekni intişar(yaymaq) içün 1882-1883 yılları esnasında Terciman namında olan rus ve türkiy gazetesini tesis idüp, ve yigirmi yıldan beru aliy eltertüp(buyük tertip ile) bugune qadar neşir ide keldikten maada(gayrı), daha bir çoq umum içün faideli risale ve kitapçeleri rusçadan tercime ve neşir ile bu yolda bir çoq hızmetler kostermiş ve gayrılara imsal-ibret olmuştır. Bahsus elifba-i-islamiyeyi usul-i-savtiye qaidesine tatbiq ile tertip ve nelir eylemiş ve bu sebepten mekatib-i-iptidaie(balanğıç mektepler)şakirdanınıñ(talebeleriniñ) sahulet tahsiline(yengil oqumasına) buyük hızmet kostermiştir. Ve kene muma-ileyhin(yuqarıda añılğan) semere teşviqı olaraq Rusiye islamları arasında hukümetimizin lisan-i-resmiyes olan rusçayı ogrenmeye havesi artup gimnaziyalarda ve dar-ul-fununlarda evvelkine nisbeten tahsil-i-funun ve elsene iden(qonuşqan) musulman gençleriniñ adedi(sanı) çoğalmıştır.Hal-i-maişette faqıra duçar olan evlad-ı-islamın ihtiyaclarına muavenet-i-lazime (kerekli yardımlar) itmek maqsadına mebni(Peterburg, Qazan, Hacı-Tarhan, Qasimov, Orenburg, Simferopol ve daha gayrı) musulmanların çoqça bulundıqları şeherlerde cemiyet-i-hayriyeler güşad olunmıştır(açılğandır). Hasıl-ı-kelam (sözün qısqası) bu soñ senelerde Rusiye islamları arasında derece-derece efkar-ı-cedide (yañı fikirler) uyanup sanayi-nefise ve teatroya dai taqrip(yolu bulma) ile hisse ala başlamışlardır. Ezcumle(başlıca) Kavkaziya ağniyalarından (zenginlerinden) milyaner Hacı Zeynal Tagiyev cenapları musulmanlarda sanayi-nefiseye arzu uyandığını şahide idup, mekanı olan Baku şehrinde bir teatro (ibrethane O.A.) bina eylemiş; ve Bağçasaray cemaatı ise, saadetlü muharrir-i-Terciman İsmail Bek teşviqından otrü ma-beynlerinde(aralarında) lazim miqdarı aqça cem idup(toplap) kendi şeherlerinde hususiy bir sahna(ibret odası O.A.) inşa itmişlerdir ki, işbu sahnada vaqıt-vaqıt musulman gençleri tarafından kerek rusça ve kerek tatarca ebediyat aqşamları ve qıraat(oquma) meclisleri ve ibret oyunları icra olunıp bağçasaraylıların diqqatını celp itmektedirler.

İşte , bu seneniñ aprel ayında boylece milletniñ arasında tesir maarife pek çoq gayret kostermiş saadetlü İsmail Bek Gasprinskiy cenaplarınıñ vasta-i-efkarı olan Terciman gazetesiniñ neşirine yigirmi yıl tekmil oluyur. Binaen-aleyh(bundan dolayı)bu faqir dahi hala hızmet-i-askeriyede borclu olduğım vazifemni ifasından (odemesinden) fazla qalan boş vaqtı sarf iderek, rusların meşhur muarrirlerinden olan Gogolin Evlenmek (Jenitba) namlu komediya-(vaqia-i-mezhake-O.A.)sini ana tilimiz olan Qırım Türkiy şivesine tercime ve şu eser-i-nacizanemi (değersiz eserimni)gazete-i-Tercimannıñ neşirine yigirmi yıl tolmaq munasebetile olacaq hususiy bayram kunüniñ şerefine neşir, ve muharrir-i-milletperver İsmail Bek Gasprinskiy hazretlerine yadikaran taqdim eyledim.

Peterburgda matbaa-i-islamiye sahip imtiyazlı olan Qırım zadekyanlarından İlyas Mırza Boraganskiy cenapları işbu tercime-i-haqiranemi(çoq emiyeti olmağan tercimemni)kendi asrafına tab buyurmaqle milletperverliklerini isbat ve binaen aleyh mütercim-i-haqiri minnetdar ittiklerinden dolayı, şurada cenap muma-ileyhe dahi teşekkürat-i-halesanemi(samimiy teşekkürlerimni)arz ve taqdim itmekle hatim-i-kelam idiyurım(sözümni bitirem).

Sankt Peterburg, fi 20 Fevral sene 1903.
Gogol N.V Evlenmek Komediya, eki perde
Rusçadan mütercimi O.A.
Sankt Peterburg: Matbaahane-i-İlyas Mırza Boraganskiy ve Kompaniyası, 1903-64s., c1-2
(Arab Urufatında)

Qırımda Etnografiya-Osman Aqçoqraqlı-İsmail Asanoğlu Kerim

Qırımda Etnografiya-Osman Aqçoqraqlı

Etnografiya (insanların yaşayış usullarını, adetlerini kosteren ilim-O.A.)yolunda Qırım yarımadası adeta bir dershane, buyük bir ameliyat hanedir.

Bugun Qırımda Tatar adıle añılan halqın çehresine, qıyafetine, adet ve şivelerine, ev yapısına, hozyaystvo(ekonomi,müteşebbis) usullarına baqacaq olsaq, bir çoq başqalıqlar korermiz.

Çehre ve qıyafet noqtasından baqıldıqta, Qırımın dağlıq ve çöl (sahra.O.A.) taraflarını tat ve noğay diyerek, iki qısımğa bolmek adet ola kelmiştir.

Halbu ki, Qırımın Tatlıq denilen dağ qısımında yaşayan tatarların çehre ve qıyafetlerinde, til ve şivelerinde, adetlerinde, yaşayış usullarında nice-nice ayrılıqlar korüriz. Dağlığın şimal arqalarındaki koylerde ve hususan Bağçasaray şehrinde çehre ayrılığı, bir birine oşamayan ve türlü halqlara oşayan çehrelerin çoqluğı etnologiya erbabını (etnograflarnı) şaşıracaq, yahut onlara ogrenmek içün buyük material verecektir.

Eski vaqıtlarda ırqları belli olmayan kimmer(iy)ler, tavrlar, skifler ve daha ileride gotlar, hazarlar, alanlar, aslar kuçük Qırımda azmı nesil qaldırdılar? bu qavmların her biri bir-birine qarışaraq, yeñi nesiller meydana ketirdi, her biri kendi tilinden, adet ve itiqadından (inançlarından)bizlere çoq şiyler qaldırdılar. Vaqıt-vaqıt dinlerini deñiştirdiler. Gotlar rum sayıldı, rumlar cineviz sayıldı, cinevizler frenk sayıldı. bir kun kendi bunlardan bir qısmı musulman oldu. Musulman olğan soñ, tatar sayıldılar.

Vaqtıle Kefe iskelesine Kavkaziya yalılarından Mısr ve Arabistan bir çoq köle, cariye satlıq insan ketirildi. Kefede, Eski Qırım, Qarasuvda ve Bağçasarayda esir bazarları var idi. Bu esirler arasında Kavkaziya dağlısından alaraq, İtaliya, İstanbul, Mısırlı, Arab, Rus ve gayrı halqlar bulunırdı. Boyle türlü halqların Qırımda bir-birine qarışması ve hepsiniñ de tatarlıq devrinde tatar namı altına kirmesi tatar yaşayışında bir çoq yeñi adetler, yañı yaşayış usulları doğmaına sebep oldu. Bu qarışmaların tilge, adetlerge, sanatke, nağış ve ziynetke, iqtisadlarğa, muzıkaya, maqamlarğa (nağmelerge O.A.) çoq-çoq tesiri oldu.

Bu qarışmadan bu kunlere qadar moğollığını coymağan çöl taraf halqı da qurtulamadılar. Anda dahi Tarhan ve Manğıt boylarında sarı saçlı ve mavı kozlü noğaylar rastkelmek mumkündir ki, bu da eski vaqıtlardaki Ukraina ile olan cenklerin neticesidir.

Vaqtıle qırğızlar kibi tögerek kiyiz evlerde (otavlarda-O.A.) yaşağan noğay halqınıñ bugunki yapıları maloros hatalarını añdırır, noğay yırları, maqamlarınıñ bir çoqları maloros maqamlarına oşar. Bunlar hep qomşudan yuqqan qarışqan şiylerdir.

Qırımın yalılarına (Kozleveden başlayaraq Kerçke barğance qadar-O.A) eskiden Yunan halqı yerleşken, kit-kite Anadoludan türkler kelgenler (Forostan Aluştaya qadar-O.A.) dağların şimal tarafında merkezi Manğup-Qale olmaq uzre Qaralez, Ozenbaş ortalarında hindo-cerman (indogerman) cınsından gotlar bulungan, XIII-ncı asırda Altun Orda devrinde Sudaq, Kefe arasında selcuk türkleri kelüp yerleşkenler (Otuz koyu mezarlığında 729 hicriy (1328 m.) tarihli mezarda Eş-şeyh Yakup el-Qunoy ve 783(1364 m.)tarihli mezarda Hacı Yahya bin Muhammed er-Raqi adlı adamların komüldigi korüle-O.A.) XVIII-inci asrın ahırlarında Yekaterinanıñ şeytanlıq siyasetile Mariupol uezdine koçürilgen rum halqından bir qısmı koçmeye istemeyerek, kendilerni musulman ilan itmişler, bunlar da bugun hep tatar namıle añılalar. Pek eski vaqıtlarda Şimaliy Qavqazdaki çerkes ve osetinlerin ecdadı olan Alan halqınıñ bir qısmı Tamañ ve Kerç taraflarından koçüp Qırımın yalılarına yerleşkenler (Bugun Aluşta ile Sudaq arasındaki koylerin çardaqlı evleri ile Şimaliy Kavkaz çerkes avulları bir-biriniñ aynı demek mumkündir.

Qırımdaki Kuçük-Ozen, Tuvaq, Usküt, Qapsihor, Şelen, Arpat, Vorun kibi koylerin yapıları Dağıstandaki çerkes ve osetin avullarına oşaması bunların aynı şarait içinde yaşadıqlarını kostermekle beraber bunların aynı şarait içinde yaşamayı seven aynı bir halq olduğını da hatire ketirmektedir.

Vaqtıle Sevastopol(Aqyar) yanındaki meşhur Hersoneste gurci halqı da oturğandır. Bugun yalı boyunda Kuku, Şuğu kibi familiyaların Gurcistan ve Acaristanda da korülmesi Qırımda tatar arasında gurci da bulundığını kosterir.

Qırımda, hususan Bağçasaray ve civarlarında, Seid ve Şerifelerin çoqluq ile korülmesi de diqqat olunacaq etnografiy bir meseledir.

Seidlerin Hazret Aliniñ neslinden,yani arabdan qopup İrandaki acemlere qarıştıqtan soñra Qırımğa kelmeleri, bugun Qırımda tatar arasında arab ve acem qanı olduğına da şuphe qaldırmaz.

Qarasuvdaki turkmenlerden ve sair halqlardan da bahs idecek olsaq, maqale uzayacağından, Qırım Tatarlarınıñ ne kibi unsurlardan teşekkül ittigi (şekillengeni) meselesini burada kesemiz.

Buraya qadar yazılan fikir ve mulahazaların(tüşüncelerin) bir qısmı qatıy tarihiy materiallar uzerine ve birazı da qıyas uzerine söylenmiştir. Bunlar daha bir çoq tedqiq ve tetebbu(inceleme) isterler.

Bunuñ içündir ki, bugunde kerek ilmiy seyahatlarğa ve kerekse mektepler tarafından yapılan ve yapılacaq ekskursiyalara(kezintilere-O.A.) baqacaq, korecek ve ogrenecek etnografiya ve tarihiy materiyal çoqtır. Eger de bu materiallar fenniy yolule toplanırsa, gayet meraqlı ve zengin muzeyler meydanğa ketirmek mumkündir.

İleri.-1926-No:2-s.13-16.
(Arab urufatında).

(Bu maqaleniñ kopiyasını bizge kafedramıznıñ ocapçesi Gayana Yuksel taqdim etti.)

İsmail Asanoğlu Kerim

10 Haziran 2010 Perşembe

Qıraathaneler-Osman Aqçoqraqlı

Qıraathaneler-Osman Aqçoqraqlı

...Şimdi bir de Bağçasaray qıraathanesini seyir idelim. Bu qıraathane bazı bir gençlerin gayretile pek az para ile bundan iki uç ay evelsi meydana kelmiş bir şeydir. Saqlı parası yoq, vaqufı yoq. Binaen aleyh(şunın içün) ucrelerinde kitap dahi yoq. kitap ve gazet tedarik itmek içün para lazım, albu ki, qıraathaneniñ maqsadı-meccanen(bedava) faide itmek. Para almaq yoq, ve para alındığı taqdirde bile, bizim ehaliniñ tabiatı ve adetine kore, hiç kimse para verip, çaysız, qavesiz ve tütünsiz bir yere kirip, saatlerce kitap ve gazet oquyamaz. Bu şiylere diqqat itmeli de, soñra Bağçasarayı tenkit itmeli. Bunuñle beraber bugunde Bağçasaray qıraathanesinde rusça ve türkçe Niva, Vozrojdenie, Asr-i Cedit, Servet funun jurnalları ve Terciman, Qazan Muhbiri, Fikir, Sabah, İqdam, Asır, Hayat, Rus, Russkiye vedomosti, Birjevıe vedomosti gazetlerini ve ucresinde bir qaç rus ve osmanlı muharrirlerin eserini kormek mumkündir. Ebet, bunlar qıraathane içün azdır. Lakin yavaş, yavaş her şey sırasına miner, kitap ve gazetler artar.

Şukür elhamdulillah, Bağçasaray ehalisi qıraathaneye rağbet ve muhabbet idup-kirip-çıqıyurlar. Oquyan da keliyur, oqumayan da keliyur, ve oqumaya bilenleri oqutup diñliyur. Añlamaya, bilmeye arzu ve haves olduğı korüniyur.Ve bazı maarifperver efendiler hep kitaplar bahşış ve hediye itmekteler ve daha idecekleri malümdır. Oyle ya, bir adamın kendisine luzümsiz kitapları bir-iki kapikke satmaqtan cemaat faidesine olan qıraathaneye vaquf itmekten daha guzel şiy olurmu? Qıraathane ne lisan ve ne de fen saylamaz, hert türlü tillerde:hind, qıtay ve yaponca kitap veren olur ise, qabul ider. Kunü kelir onıñ da ehli(bilicisi) bulunır, oqur. Her halda bizim umidimiz yucedir. Qıraathanemiz Avropa usulına tamamen kiremedi ise de, lakin İstanbul qıraathanelerini çoq keçmiştir. Ama orada şimdilik qave, çay satılıyur imiş. Vaqtı keldikte, ona da çare bulunır.icap iderse (kerekli olır ise) qaldırılır ve yaki qave ve çay içün qıraathane yanında bir şube-i mahsuse açılır.

Yuqarıda söyledigimiz qaideye tatbiqan(uygulayaraq) biz Qırımlılar, her ne qadar Avrupa biçimi palto kiyer isek de, lakin belimize şarq adetince uçqur bağlamaqtan ayrılmadığımız kibi, qıraathane ve saire bir hususlarımızın dahi qave cezbesinde bağlamasında taacip olunacaq bir şey yoqtur, zani ideriz.


Terciman,-1906, Fevral 24,
(Arab Urufatında)

8 Mayıs 2010 Cumartesi

İlk Baar Kunleridir-Aşıq Umer

İlk Baar Kunleridir-Aşıq Umer

Qış keçip yaz kelmekte bu ilk baar kunleridir
Lale, sumbul, gul açılmış, temaşa kunleridir.

Yeyip-içip, uriylerle oynaşıp yurmek içün,
Suv kenarı bağçalarda zevq-sefa kunleridir,

Yureğiñ aşq ile tolıp qaynayıp coşsa kerek
Tamçılar deryağa irişir, tolıp taşsa kerek.

Aşıq-sevda olğanlar el dağlarğa tüşse kerek
Dunyalıqçün qızğanlarğa kar-fayda kunleridir.

Er kes almış sevdigini, yalıñız qaldım kene,
İtibar olmaz garibe, şimdi rağbet zengine.

Bu aşqıñ gemisin şimdi saldım derya-deñizge,
Yaldadı çıqtı bir kenarğa-ruzgar kunleridir.

İster iseñ, derdi ile meftun Umer söylesin,
Kene şu menim divane goñlüm durmay iñlesin.

Bu aşıqlığıñ soñı yoqtır bu dertten vazgeçsin
Dulberlik degil, altınğa meftunlik kunleridir.

Beñleri Cennet İncisi-Aşıq Umer

Beñleri Cennet İncisi-Aşıq Umer

Bir peri kordim men bugun, nurını saçıp gider,
Meramet etkenge beñzer, koksüni açıp gider.

Sağ ve solğa Tañrı selamın kimseden ayamaz
Dulber yüzin kosterip, nezaketle keçip gider.

Beñleri Aden incisi, bal-şekerdir lebleri,
Pak tenin kim sarsa, bulur yañı ayat kunleri!

Taacip degil ki, şaşırıp, oldirse guzelleri,
Kokten enmiştir bu peri, koksüni açıp gider!

Koz qamaşır baqsañ, yüzi añdırır saf ceveri
Terk etip canı, onıñ oğruna vermek isterim.

Acep insanmı, melekmi, kim bilir ol dilberi,
Elinde şarap savutı, toldırıp içip gider.

Dalğa urıp, çalqanıp ketse guya derya-i Nil,
Qısmet etse soñra hayır dualeri eyler dil.

Gul goncesini tikenler sarıp almış, oyle bil,
Kederge oğratıp men bulbuli bıraqıp gider.

Ey Umer, çünki kordikçe, qulını ayran ider,
Kormesem bir kunçik onı, kozlerimden yaş gider.

Tüşirip asret içine cigerim puryan ider,
Omrümniñ asılı men qulına baqmayıp gider.

25 Nisan 2010 Pazar

İhlas Suresi-Quran-Qırım Tatarca

İhlas Suresi-Qırım Tatarca

Mekkede nazil olğandır, 4 ayettir. Mında mu'minlerge Allah-taalanı nasıl tanımaq kerekligi ve Oña nasıl ihlas-itiqad etmek kerekligi ogretile.

Bismillahi'r-Rahmani'r-Rahim-
1.(Ey, Muhammed) Ayt ki: O-Allah-birdir.
2.Allah sameddir(yani O bir şeyge muhtac degil ve er şey Oña muhtacdır).
3.O doğurmağandır ve doğmağandır.(Yani Allahnıñ bala-çağası da, ana-babası da yoqtır.O ezeliy ve ebediydir).
4.Ve iç kim Oña teñ degildir.

20 Nisan 2010 Salı

Oksüz Bala-Memet Nuzet

Oksüz Bala-Memet Nuzet

Tabiat oğa taqdir etken qara kunlü bir yaşav,
Çırıl-çıplaq oğraşmaqta omürniñ sarp colunda,

Kop ballarnıñ işi-kuçü-oynav, kulüv ya yaşav,
Bu garipçik gece-kundüz horlana el qolunda.

Kuzniñ kunü uçip tüşken yapraqlarday sararıp,
Koçecegin-qonacağın qader degen cel bile.
Azğan-tozğan, caq obluqqan, qalbi qalğan qararıp,
Oğa er şey bu dünyada calın bolıp serpile.

Açlıq, suvuq, zorluq degen can titretken şu uç söz,
Onıñ qırıq cüregini parçalağan, parlağan.
Qarşılap er yerde onı bir tik hayal Kozme-koz,
Bermiy oğa iç raatlıq, hırpalağan, horlağan.

Bir kun soqaqta bu ğarip, kozü yaşlı ketkende,
Kore:mektep balaları oqup uyge qaytalar.
Topar-topar bu oksüzniñ yançığından otkende,
Ezgin sesmen tatlı-tatlı bir kop şeyler aytalar.

-Bolğaydı da anam, babam, ah, keşke!- diy o ğarip,-
Men de zahmet, horluq bilmiy, halqtay oynap kelgeydim.
Çıqqaydı da meni anay mektebime ozğarıp,
Men de sizday oqup, yazıp, kop marafet bilgeydim.


Memet Nuzet

2 Mart 2010 Salı

Qırım İçün-Şevkiy Bektöre

Qırım İçün-Şevkiy Bektöre

Ah! Ey, yeşil ada, ey, ana yurdu,
Parçalarken seni şimalniñ qurdu.
Nerde? Yoqmı bugun bir altın ordu,
İmdatqa qoşsın, isterim qana?

Beñzetirim seni saçılan ''ah''a,
Quturan dalğalı Bahri Siyaha,
Oksüzsiñ, esirsiñ de şimalei
İñlersiñ, faqat diñleyen qana?

Ey, Vatan, ey, Ana! Ulusıñ, ulu,
Er koşeñ qaraman, şeitle tolu.
Bilirim sendedir cennetiñ yolu,
Gidip de, oğruña can veren qana?


1917 s. Noyabr.

Bahri Siyah:Qara deñiz
Menqibe:epos, legenda

28 Şubat 2010 Pazar

Ablakim Gafarov-Sovyetler Birliginiñ Qaramanları(Qaramanlar Olmeyler)

Ablakim Gafarov-Sovyetler Birliginiñ Qaramanları(Qaramanlar Olmeyler)

Uçucılarımızğa qanat bağışlağan general

Ablakim Gafarov Ekinci dünya cenkinde qazanğan galebemizge qocaman isse qoşqan insandır. Ebet, onıñ bundan başqa da çoq buyük yararlıqları bar.

Ablakim 1907 senesi sentyabr 23-te Kezlev uezdiniñ Çaykoz koyunde fuqare qorantasında doğdı. Bu, çöl içinde bir qaç aile yaşağan kuçük koyçik olıp, anda ne mektep. ne tükan, ne de bir medeniy ocaq bar edi. Şu sebepten bala osken sayın Gafar ağanen Latife apte başqa bir yerge koçmek, oğullarını oqutmaq aqqında tüşüne ediler. Onıñ içün de bala mektep çağına kelgende ana-baba Qulsadıq koyune koçeler. Anda iptidaiy mektep bar edi. Ablakim mında oqup başlay. Soñra ise Kezlevnen Saq arasında yerleşken Qaratöbe koy hocalığı-ziraatçılıq mektebine oqumağa kire, aynı vaqıtta N.Krupskaya adına balalar evinde terbiyelene.

-Men Ablakim işte şu Qaratöbe mektebinde tanış oldım,-dep hatırlay edi ''Lenin Bayrağı'' gazetasınıñ baş muarriri olıp çalışqan Abselam İslamov-Ablakim orta boylu, arıq, esmeri kelgen, ,insaniyetli, mulayim tabiatlı, arqadaşları arasında itibarlı, lafqa çeber, sade bir yaş edi. Onıñnen qonuşqanda er daim Ablakimniñ bir çoq kitaplar oquğanına, zaten şu devirdeki vaqialarnı doğru añladığını, zekki, aqıllı, yahşı teşkilatçılıq qabiliyeti olğanını sezesiñ. Men Qaratöbe mektebinde olğanımnıñ ilk kunlerinden başlap, Ablakimnen dostlaştıq, atta yataqhanede krovatlarımz yan-yanaşa edi...

Abselam ağa bir şeyni pek ziyrekliknen qayd etti. Ablakim Selimoviç aqiqaten de pek çoq kitap oquğani entsiklopedik bilgi dairesi olğan insan edi. Men onıñ eski dostları Bekir Umerov, Abselam İslamov ve digerlerine yazğan pek çoq mektüplerini oqup çıqtım. O, deerlik er bir mektübinde dostlarına,o ya da bu kitapnı oqudıñmı, oqumağan olsañ mıtlaq tapıp oqu, dep nasiatlay. Ozü sıq-sıq Lenin adına Merkeziy kitaphanede olıp, yuzlernen kitaplarnıñ, hususan Qırım ve Qırımtatarlarnen bağlı kitaplarnıñ şifrlerini yazıp ala, olarnı oquy ve dostlarına da oqumaqnı tevsiye ete.

Bir misal. Ablakim ağa 1961 senesi aprel 14-te Samarkandda yaşağan Bekir Umerovğa şoyle mektüp yaza:
Qıymetli Bekir! Bugun seniñ mektübinñi aldım. Şu daqqası oturıp, cevabını yazam. Niayet! Sen Marks soqağında yaşamaqnı arz ete ediñ, ama Lahuti soqağına tüşkensiñ. Em muimi, qvartirañ yahşı olsun. Endi sen Lahutini temelinden ogrenmek kereksiñ.
o, 1934 senesi Samarkandda ozüniñ Kreml adlı eserini yazğan edi. Aynı vaqıtta onıñ Cemşidnamesini memuar de oqu. Umumen Lahuti meraqlı tercimeyalı olğanı ozüne has şair ve publitsist edi. Samarkand kitaphanesinde Lahutiniñ eserleri olmaq kerek. Deycegim, Gasemni ogrenmege 10-15 kunüñni bağışla. Moskvada olğanıñda oquğan şeyleriñnen bizni de haberdar etersiñ. Men de onıñ eserleri boyunca şahsen bilgen şeylerim aqqında saña ikaye eterim. 1936 senesi o, aqlı olaraq SSSR(SSCB) Yazıcıları birliginiñ katibi saylanğan edi, amma soñundan kimgedir yaraşmadı...

Selamnen Ablakim.

Gafarovnıñ arhivinde, dostlarına yazğan mektüplerinde olsun SSSR(SSCB), olsun Avropa ve Amerika, şu cumleden bir çoq Qırımtatar yazıcılarınıñ kitapları, eserleri aqqında bildirgen meraqlı fikirleri bar. Bunıñnen o insannıñ bilgi dairesine qıymet kesmek mumkün.

1926 senesi A.Gafarov Qaratöbe mektebini bitire ve komsomol, partiya işlerinde çeşit vazifelerde çalışa. Ozüni istidatlı teşk,latçı olaraq tanıta. Bunı koz ogüne alıp, yaş yigitni pek mesuliyetli işke yollamağa qarar bereler.

Bu hususta çoq yıllar Ablakim Selimoviçnen beraber çalışqan VLKSM Merkeziy Komitetiniñ sabıq birinci katibi A.Milçakov şoyle hatırlay:

Bizim ağır sanayı halq komissarımız Sergo Orconikidze 23 yaşındaki hadim Ablakim Gafarovnı Saq şeerindeki himiya kombinatınıñ direktorı tayin etip, onıñ ogüne birinci başyıllıqnı dört yılda eda etmekni teminlemek vazifesini qoyğan edi. O vaqıtlarda, birinci beşyıllıq senelerinde meni de altın sanayısınıñ Balizolota kombinatına direktor tayinlegen ediler.

Birinci başyıllıqnı eda etken soñ, Sergo Orconikidze bizni-meni ve Gafarovnı Moskvadaki Butünittifaq sanayı-muendisler Akademiyasına oqumağa yollağan edi.

A.Gafarov akademiya muvafaqiyetnen bitirgen soñ bir sıra mesul işlerde çalıştı...
1929-1931 seneleri o, ordu saflarında hızmet ete. Arbiy hızmetten qaytqan soñ 1931-1934 seneleri SSSR(SSCB) himiya sanayısında Himsoltrestniñ idarecisi ve endi ekinci kere Narkomtyajpromğa baqqan Saq himiya kombinatınıñ direktorı olıpp çalışa.

Bir qaç yıldan son SSSR(SSCB) Sovnarkomı uzurındaki Sovet Nezaret komissiyası yolbaşçısınıñ muavini etip tayinleyler. 1940 senesi bu teşkilat SSSR(SSCB) Devlet halq nezareti komissarlığına çevirile. A.Gafarov Ekinci Dünya cenki başlanğanğa qadar anda halq komissarınıñ muavini olaraq çalışa.

Ulu Vatan cenki başlanğan soñ daa da mesuliyetli işlerni avale eteler. Bu vaqıtta cebege pek çoq samalyot, em zemaneviy yahşı samalyotlar kerek edi. Şunıñ içün memlekette mahsus aviatsiya ve qara maden komiteti meydanğa ketirildi. Qısqa bir devir içinde bu saanı teşkil etmek, işini yolğa qoymaq, zemaneviy qırıcı, bombarduman, şturmlayıcı samalyotlarnı çıqarıp başlamaqnı teminlemek zarur edi. A Gafarovnı işte bu saağa yolbaşçı tayinleyler.

Ablakim Selimoviç ozüne avale olunğan işni şerefnen eda ete. Cenk yıllarında Almaniya oz aviatsiyasınıñ dörtten uç payını bizim territoriyamızda gayıp etti. Duşmannıñ cemi 57 biñ samalyotı yoq etildi. Bunda esas rolni bizim aviatsiyamız, uçucılarımız oynadılar. O qadar samalyotnı çıqarmaqnı ise Gafarov yetekçilik yapqan saa teminledi.

1942 senesi Stalingradda arbiy vaziyet nasıl kergin olğanı, anda ayat-memat cenkleri ketkeni, Stalingrad cebesinde tek sila degil de, eki memleketiñ-Almaniya ve SSSR(SSCB)niñ cenk alıp baruv ustalığı da buyük imtiandan keçkeni, aqıl yarışı epimizge belli. İşte boyle mesuliyetli devirde SSSR(SSCB) Mudafaa komiteti Ablakim Gafarovnı Devlet Mudafaa komitetiniñ Stalingrad cebesindeki vekili olaraq tayinledi. Boyleliknen o, eñ ağır cenk meydanında mesuliyetli arbiy operatsiyaları işlev, omürge keçirüv, koordinirlev işlerinde bivasta iştiraq etti.

İşte bu vaqıtta onıñ hızmetleri koz ogüne alıp, general-mayor unvanı berildi.

Duşman uzerinden galebe qazanğan kunler ve daqqalarda ise Berlinde bulundı. Ulu Vatan cenkinde kostergen yararlıqları içün eki Lenin Ordeni, birinci dereceli Vatan cenki em de Qızıl Bayraq ordenleri, çoqtan-çoq medallarnen taqdirlendi.

Cenk bitken yılı ukümet Ablakim Selimoviçni gayet mesuliyetli missiyanen-Qıtay memleketinen SSSR(SSCB) arasında diplomatik alakalarnı bağlamaq içün azırlıq işlerini yoluna qoymaq vazifesinen onı Pekinge yolladı. Bu gayet mesuliyetli işni de o ala derecede eda etti.

Cenkten soñ da o ,çoq yıllar devamında Moskvada eñ yuksek işlerde çalıştı.

Ablakim ağa 1974 senesi aqlı raatlıqqa çıqtı ve oña ittifaq miqasında pensiya tayin ettiler.

O qadar çoq mesuliyetli, kergin devlet işlerinen oğraşqanına baqmadan qırımtatar ziyalılarınen, eski dostlarınen bir zaman bağını uzmedi, olarğa butün vaqıt elinden kelgeni qadar em ameliy, em ruhiy yardım berip turdı. Albu ki, onıñ ozü eki infarkt keçirdi, yuregi deerlik 75 fayız çalışmay, canı qıl üstünde tura edi. Ve o, oz işini yaptı. 1976 senesi fevral 5-te saba saat 10da işke keterken (o, evde boş oturıp olamay edi, şu sebepten soñki vaqıtta kene SSSR(SSCB) devlet planınıñ ilmiy-tedqiqat institutında çalışığ başlağan edi) soqaqta apansızdan can berdi. O, Moskvadaki Danilov qabristanınıñ tatar sektorında defn etildi.

Azizim, Mehmet Fatih Kerimi Efendi(ge)-Osman Nuri Aqçoqraqlı

Azizim, Mehmet Fatih Kerimi Efendi(ge)-Osman Nuri Aqçoqraqlı

Seyyah! Dolaştıñ sen memalik-i-cihanı,
Seyir... emr-i-celiline ittiba ittiñ.
Qılup temaşa Avrupa ve Turkistanı,
Vetandaşlarıña beyan-i-haqiqat ittiñ.

Defaatle qıldıñ ziyaret diyar-i-Qırımı,
Tabiat alemi hüsnüne olduñ heyran.
Qırım cadidar-i-erbap zevq-i-selimi,
Sen dahi ittiñ Qırıma muhabbet ilan.

Vetanımdır severim naj risid dağlarını,
Severim seveni vetanım bağlarını,
Vetanım gulzarına kelen musafiri,
İlgerce onda kordüm muhabbet eseri.

Keçemem arz-teşekkür ifa itmeden,
Gulşen vetanımdan gonce taqdim itmeden.
Boylece bir silah oldum qalemle heman,
Hayalımle bağ ve dağı ittim seyran.

Diledim ki, vasıf idem onıñ cemalını,
Naqış idem hem münazir bediyini.
Heyfa ki, bu tasavvurı namumkün kordüm,
Zira ki, nefsimi vetandan ceda buldum.

İqlim şimalde tabiy galeyane kelmez,
Hararet alemi halıñdan haber bermez.
Bunuñçün oldum tercimeye mecbur imdi
Şairin-rus mecmua eşarından.

Boylelikle bu gonceler vucuda keldi,
Türlü eller ile qoptu gulistanından.
Baqmayın hurdeligine onların ey, yar!
Qabul it, qalsun yanıñda menden yadikar!

(Sankt Peterburg, 3 oktyabr 1904 senesi)

Celil:buyük, ulu
İttiba etmek:tabi olmaq
Defaat:defalar, kereler
Hüsi:guzel, dulber
Cadizar:keniş, bol
Naj risid:çam terekleri ile ortülgen
Cemal:yuz guzelligi
Münazır:munaqaşa
Heyfa:yazıq
Ceda:ediye,ihsan
Galeyan:qaynama
Eşar:şiirler
Hurde:degersiz, ufaq
Musavver:resimli

Osman Nuri Aqçoqraqlı.
Qırım gonceleri. Musavver(resimli) şiir mecmuası.
Orenburg: Tipo-Litografiya M.F. Kerimi-
1906.-25 s.-S.6-7.(Arab Urufatında)

Qırım Sevahilinde Mevsim Tenezzüh-Osman Aqçoraqlı-Vladimir Şufnıñ Svoragov Manzumesinden

Qırım Sevahilinde Mevsim Tenezzüh-Osman Aqçoraqlı-Vladimir Şufnıñ Svoragov Manzumesinden

Ulke-i-aftab kenarında
Ne hoş mahaldir diyar-i-Qırım!
Naz-u-şiyve ile oynar anda
Mauc nuraniy ki, yar qadim.

Biğaye mani safhe-i-bahri,
Qubbe seması lacuverdi.
Fisar-i-Ay-Todor hafız anda
Emvacın hab-u-hiylekarından,
Dağ ve töpesi nurlar içinde
Yeşil vadiyleri arqasında.

Qaldırup baş Ay-Peti dağı
Kosterir tacın dağların şahı.

Garm cenübile müteneffis
Olup, her can anda bir hayattır,
Cilve-i-abe aşq ve havesi
Nazenin servi yapraq oynatır.

Sevahil:yalı, deñiz kenarı
Tenezzüh:kezinti
Mahal:yer
Şiyve:cilve, naz
Mauc:dalga
Biğaye mani safhe-i-bahri:soñsuz deñiz yüzü
Lacuverdi:qoyu mavi
Fisar:tac
Hafız:saqlı
Emvac:dalğalar
Hab:bu yerde tamçılar manasında
Garm:sıcaq
Müteneffis olıp: bu yerde canlanıp manasında
Ab:suv
Nazenin:cilveli, oynaq
Servi:selbi

Tuvğan Tilim-Şakir Selim

Tuvğan Tilim-Şakir Selim

Seni sürgün ettiler, ah, tuvğan tilim,
İstediler ayırmağa tamırıñdan.
Ateşlerde savurıldı kokke kulüñ,
Tek kimler qıl qıdırmadı hamırıñdan?

Nice yuz yıl qarsambalı yollar keçtiñ,
Sende edi ata-babamm qayğıları.
Yaşavıñnen duşmanlarğa kefin biçtiñ,
Oldürtmmediñ halqıñnıñ saf duyguların.

Soyqıruvnı aslı senden başladılar,
Qapadılar zorlap-nıqtap tar kirilge...
Halqıñ kibi alev-otqa taşladılar,-
Efsaneviy quş oldıñ sen ep tirilgen.

Zengin tiller lugatların açaman da,-
Şaşıp qalam!-olarnı sen baytqansıñ.
Ridna mova da yoqsıñmı, ya rusçada?-
Qa, baqayım, tatarca söz yoq, dep aytsıñ!

Bu qadarlıq bol cumertlik olurmı, ya?
Yatqa berip, ozüñ ai-zar çekesiñ.
Til macarıñ oñğanlıqqa tolrumı,ya?-
Toprağıña domuztamır ot ekesiñ.

Yoq, men saña şikayetnen zarlanmayım,
Ozümiz de seni horlap iprandırdıq.
Ep bir sennen gururlanam! Arlanmayım!-
Sennen ağlap, sennen kulip yattıq, turdıq.

Ah, bugun de qadiriñni bilse edik,
Yıltıratsaq-totlarıñnı silse edik,
Fikirimizni seniñ ile qayrar edil,
Senden keyf alıp, ah, bir mayrar edik!

Tuvğan tilim! Guzel tilim! Kene yaşa!
Sen bar ekeç, olümge biz baş bermemiz.
Yurtqa qayttıq sennen birge yıllar aşa,
Topraq degil, duşmanğa bir taş bermemiz!

Yanvar 4-5, 2006 s.

21 Şubat 2010 Pazar

Alman tili-Medeniyet koprüsidir.Ablakim İlmiy

Alman tili-Medeniyet koprüsidir.Ablakim İlmiy

Bugun Qırım gençligi qarşısında turğan kerekli meselelerden biri de-alman tilini ogrenmektir. Almanlar bugunki Avrupada ilim ve fen, sanat ve tehnikada eñ yuksek bir millettir. Bu yuksek medeniyetke, bu yuksek medeniyetni doğurğan alman milletine yaqınlaşmaq içün, onıñ ilim, feninden faydalanmaq içün bir vasta barsa, o da alman tilidir. Bu oyle anahtardır ki, onıñnen biz ozümizge Avrupa medeniyet hazineleriniñ qapusını aça bilirmiz. Alman tilini ogrenmek-bizim muasırlaşmaq (zemaneviyleşmek) şiarımızle bağlı bir meseledir. Bu itibarle alman tilini ogrenmek meselesi bizim bugunki milliy meselelerimizden biridir. Alman tili ogrenmek meselesini bir qaç yuz tilmaç yetiştirmek meselesi dep añlasaq, meselege yañlış yanaşmış olurmız. Alman tilini ogrenmek ihtiyacını koy hozyaystvosında çalışqan koylülerimiz, agronomlarımız, zavod ve fabrikada çalışqan işçilerimiz ve injenerlerimiz, mektep ocalarımız ve talebelerimiz, halqı idare etken cemaat hadimlerimiz-hepimiz bu ihtiyacnı hiss etemiz ve etmelimiz.

Almanlarle munasebetke başladıqtan bu zamanğa qadar tilsizlik yüzünden biz bir çoq ziyanlar çektik ve çekecekmiz. Qırımnıñ her koşesinde, idare ve hozyaystvo ile bağlı işlerde, tilsizlik yuzunden oğradığımız kuçlükler bizge alman tilini ogrenmek ihtiyacını kunden kunge ziyade hiss ettire. Bunuñle beraber biz o ihtiyacnı bugun keregi kibi idrak etalmaymız (añlayalmaymız). Bu ihtiyacnı boyle açıq ve quvvetli duyalmadığımızdan biz alman tilini ogrenmek işine bugunge qadar keregiday yanaşalmaymız. Biz vaqtıle rus tilini ogrenmekte keçiktigimizden ne qadar zarar ve zahmet çektigimizni hatırlasaq, alman tilini ogrenmekni keçiktirme yüzünden ne qadar çoq gayıp etecegimizni ve bu meseleni bir qaç til kursları açmaqle beş-on tilmaç yetiştirmekle çezalmaycağımıznı da añlarmız.

Yigirminci asırnıñ başlarına qadar gençligin rus tilini ogrenmesine-rus tiliniñ yabancılığından, kuçlüginden ziyade-diniy duygular, daha dogrusı, taasupmani (fanatik) olğan edi. Eger taasupmani olmağan olsa, Gaspıralı İsmail Mırza 19-ncı asırnıñ soñunda degil, başlarında yetişecekti. Alim 19-ncı asırnıñ ortalarında bir aydamaq degil-ilim ve medeniyet kahramanı olaraq yetişecekti. Ebet, taasupmani olmağan olsa, 19-ncı asır b,ze tek b,r Gaspıralı İsmail Mırza degil de, bir çoq meşhur Gaspıralılar yetiştirecekti.

Tañrığa biñ şukür, bizim ogümizde bugun o kibi manialar yoq. Bugun bizge alman tili ogrenmek caizmi (mumkünmi), caiz degilmiz kibi meselelerle oğraşmaq kerekmey. Bilakis (aksine), bugunki bizim medeniy cemiyetimiz ecnebiy til bilgenlerge ayrıca urmet kostere. Bugun bizge alman tili ogrenmek işine yalıñız ameliy cihetten yanaşmaq mumkündir. Bizge yalıñız bu işin ehemiyetini vaqtında taqdir etmek, soñra da qaviy bir niyet, qaviy bir irade ile işe başlamaq lazımdır. Boyle bir niyet ve irade ile, mesela, 1943-ncı yılın iyüninde bu işke başlağan tilsiz bir adam, 1944-ncı yıl dönümine buyük bir qazançlarnen ayaq basacaqtır.

Ziyalılarımızğa bu ihtiyacını temin içün meselege şu suretle yanaşmaq kerek olur.

Alman tili ogrenmek ihtiyacını ozümiz ne derece quvvetli hiss etsek, o ihtiyacnı halq kutlelerine de hiss ettirmek, bu teşviqatnı her zaman,her keske, her fursattan faydalanaraq yapmaq kerek.

Yaşlarğa alman tili ogrenmek içün eñ qolaylı yol-oz başına ogrenmek yoludır. Her hangi bir tili oz başına ogrenmek demek, onı yalıñız tek-tek ogrenmek demek degildir. Alman tilini oz başına ogrenmek, yani ocasız ogrenmek içün ufaq gruppalar halında qarşılıqlı yardım yolu ile çalışmaq, işni daha ziyade qolaylaştırır.

Alman tiline olğan ihtiyac ve urmetimiz sevqile ocasız, kitapsız, gurülti ve şamatasız açılacaq bu til musabaqası-muasırlaşmaq şiarına doğru atılğan muhim bir adımdır.


Azat Qırım Gazetası-1943. No:45(141).iyun 4.(Latin yazısında)

31 Ocak 2010 Pazar

Emel'ge-Tahsin İbrahim Efendi

Emel'ge-Tahsin İbrahim Efendi

Her kelimeñ Curtım içün canğanda,
Damarıñda sönmez iman özi bar,
Halq ilhamın al dudaqtan alğanda,
Mañlayıñda ''Ant Etkenmen'' sözi bar.

Aqtopraq'ta, Rumeli'nde, Qazan'da,
Suvuq Sibir, Qafqasya'da halqıñ bar;
Masumlardan düşman öcin alğanda,
Qansızlarğa qan berecek qalbiñ bar.

Şu Curt içün cılağanda, canğanda,
Uzaq körgen közleriñniñ nurı bar;
Yalan dünya Cenneti'ni añğanda,
Sahifeñde o Cennet'iñ cırı bar.

Orqapı'ğa caman quşlar qonğanda,
Qafesinden çıqalmağan qaplan bar;
Hasretine qavuşmağa az qalğanda,
Biñlep ketken Curt qurbanı arslan bar.

Sarp tavlarda aşsız suvsız qalğanda,
Qorqma ! Sağa suv berecek cigit bar;
Haqqıñ içün aldğa adım atqanda,
Qaranğıda nur serpecek Çolpan bar.

Cav qılıçnı seniñ içün alsa da,
Atıl ! Sağa qol tutacaq bilek bar;
Köp öksizler cersiz, curtsız qalsa da,
Qurtulmağa öz halqıñda tilek bar.


Emel Mecmuası no.2 -1935

Musa, Seniñ Aleviñ!..-Reşid Murad

Musa, Seniñ Aleviñ!..

Aziz Vatanı içün feci felaketlerde
ozüni yaqıp, fidayi qurban ketken
MUSA MAMUTnıñ mubarek hatrasına.

Qaranlıqta dalğın olsam, bir yarıq
dersiñ yana kozlerimniñ ogünde,
taqiplerniñ cekirüvi tors, qarıq
tekrarlana, añsam seni bugun de...
Mecbur oldıñ feci deşet cevapqa,
ateşiñnen yandı ayatıñ, eviñ...
Halq emeli yolunda gam-esapqa
yüksek namus nuru edi aleviñ!..
Yuregiñden ışıq tüşken yerlerge
kuneş saça qızğın, şevqiy şavleler,
baarlerde rekviyem bar yellerde,
bayırlarda yalınlana laleler...

''Men yanmasam, sen yanmasañ, yanmasaq
biz-tun otmez...'' dep Keremday söyleviñ
hatramızdan silinmez ant bu ancaq!
Yolsızlarğa yol açtı genç aleviñ!


1.''Nazım Hikmetten.''

Qalem-İdris Asanin

Qalem-İdris Asanin

Qalem-menim çin sırdaşım,
Kade oqum, kade sazım.
O-hızmetçim, em yoldaşım,
Oña menim butün nazım.

Men qalemsiz bir an qalsam,
Goñlüm kuse, oyğa batam.
Koz ohşağan guzellikler
Korsem kene oña qaytam.

Qalem-qaruv, qalem-quvet,
Kureşlerge cete meni.
Hoş niyetler arqasından
Birge alıp kete meni.

Çağıra o yuce dağğa,
Bulutlarğa qatılmağa.
Azğınlarnıñ sürüsine
Quzğun olıp atılmağa.

Men qalemnen bir olsam,
Qorqu daim keri döne.
Kokten yerge bulut-bulut
Umüt, işanç, merdlik ene.

Dekabr, 1980 s.

2 Ocak 2010 Cumartesi

Musulmanlıqnı Milletleştirüv-Ablakim İlmiy( Azat Qırım-14 Mayıs 1943)

Musulmanlıqnı Milletleştirüv-Ablakim İlmiy( Azat Qırım-14 Mayıs 1943)

Din meselesi insanlar arasında yaratılğandan başlap muim bir mesele olaraq tanıla keldi. Dinniñ pek insafsız duşmanları olğan qızıllar bile bugun, başları sıqılğanda, bu meseleniñ halq arasında olğan quvvetini añlap kompromiss yolu tutmağa mecbur oldular. Dinsiz bolşeviklerniñ bugunki sila arqadaşları olğan ingliz-amerika kapitalistleri ozlerini dünya hristian dininiñ qorçalaycıları olaraq tanıtmağa çalışalar. Bu davalar dinniñ bugunki medeniy insanlar arasında da buyük rolü olduğını kostere. Ozenbaşlı Amet Efendiniñ Azat Qırımdaki maqalesinde bizim bugunki şiarlarımızdan biri musulmanlıq olduğı kosterile.

1917 senesi Veli İbraim şirketi matbaasında çıqqan Qırım ocağı'nıñ ilk nomerinde biz gazetanıñ meslegi boylece uç şiar uzerine qurulacağını yazğan edik.

Merhum İsmail mırzanıñ otuz uç yıllıq gayreti qırımtatar medeniyetini şoyle uç şiar uzerine qurmağa sarf olundı. Doktor Amet Efendi bu maqalesile bizge dünki milliy siyasetimizniñ bugunki tarihiy inkişafını hatırlata. Demek, musulmanlıq şiarı bolşevik devrine qadar da bizim ilerilememiz içün kerek amillerden( amel etilecek şeylerden) biri edi. Bolşevik devriniñ ahlaq yıqıntılarından soñra musulmanlıq şiarına qıymeti daa ziyade arttı. Musulmanlıq şiarı her şeyden evvel ahlaqiy bir sila olaraq qullanılmalıdır. Onıñ şoyle bir sila olması içün musulmanlıqnı tatarnıñ maneviy varlığınen tuvğanlaştırılması lazım. Bu tuvğanlıq ise, musulmanlıqnı milliyleştirmek, tatarlaştırmaqle meydanğa kelir. Bunıñ içün de tek bir vasta- Qırımtatar tilidir. Qırımtatar tilidir ki, bizni, bizim halqnı, Quran ve hadislerde saqlı ahlaqiy aqiqatlarle yapışmağa yardım ete bilir. Din yolbaşçılarımız şimdige qadar Qırımtatar halqınıñ ahlaqça, medeniyetçe tüşkünligini halqnıñ dinden uzaqlaşmasında korgenler.

Halqnıñ añlamadan oqulğan Quran hatimlerile, añlamadan diñlegen hutbelerle, biñlerce kere añlamadan tekrar idilen dualarle terbiye etile bilecegine inanğanlar, bu terbiye usulınıñ yañlış olduğını bizge artıq tanımaq kerek. Halqnıñ dinden uzaqlaştığını dava etmek degil de, dinni halqqa yaqınlaştırmaq kerek olduğını añlamaq lazımdır. Tatar halqını tahttan endirgen, ukümetten, itibardan tüşürgen sebepler pek çoqtır:

1.Eski dünyağa yañı qıtalarnıñ (Amerika, Avstraliya) qoşulmasıle dünya zenginlikleriniñ, ticaret yollarınıñ kundoğuştan kunbatığa avuşması.

2.Bu suretle bizge ilim ve ziya bergen şarq medeniyetiniñ sönükip, garp medeniyetiniñ canlanmasıle bizim o yañı doğğan medeniyetten uzaqta qalmamız.

3. Bilakis(aksine) bir zamanlar şarqnıñ maddiy ve medeniy zenginliklerinden tatarlar vastasıle faydalanğan ruslarnıñ yañı Avrupa medeniyetine yaqınlaşması ve bu yaqınlıq sayesinde zenginleşken rus knyazleriniñ, rus kapitalistleriniñ bizim qolumızda olğan zenginliklerge sarqıntılıq etmesi.

4.Nihayet, o siyasetniñ (kafirleşken) bir şekli demek olğan qızıl imperializmniñ cellatlığıdır. Şu qadar ki, biz, bizi bugun tüşkünliklerge duçar iden(oğratqan) bu sebepleri hatırlarken, oz qabaatlarımızı da unutmamalımız.


1905 senesi rus inqilabınıñ sadaqası demek olan ruşdiye mekteplerini qapatqan gubernator, şubesiz, bizim varlığımıznıñ duşmanı edi. Bunıñle beraber yuqarıdan emir bar: Tatar tili oqutılğan mektepler qapatılacaqtır.-dep oz qolu ile ruşdiyeni qapatqan tatar qadısı da gubernatordan az qabaatlı degildir. Bu qabaatı yalıñız qadınıñ degil, o qadını yetiştirgen merhum terbiye ocaqları da ortaqtır.

Qarılğaçlar duasında merhum Çelebi-Cihan Efendiniñ samimiy qalemi, samimiy ruhule añılğan bu ibretli vaqianı bu cinayetni bilip, ya da bilmeyip işlegen qadını ondan uzaq tutmamalıdır. Arançılı Adil Mırzanıñ yanıq tabirince, bolşevik taşqınına qarşı qaladay turıp Qırımlılarnı bu yaman taşqından qorçalağan Veli aqaynıñ idamına (olümine) qadar çıqartqan kafirler tatarnıñ lanetine qadar layıq ise, kafirlerniñ provokatsiyasında onlarğa yardım etken hain oğullarımız da lanetke de az layıq degildir.

Bizim hatırımızdan silinmeycek bu kibi vaqialar, bizim cemiyet qurumımızda pek ciddiy bozuqlıqlar olduğını kostere. Bular bugunki bozuqlıqlar degil de, asırlardan beri artışa-artışa nihayet bolşevik devrinde pek çirkin bir şekilge kirgen bozuqlıqlardır. İşte, bu kibi ahlaqsızlıqlardan bizni temizleycek, qırımtatar halqıñın yuregine uyüşıq bir halda saqlı yuksek seciyeleri(tabiy çizgileri), yigitliklerini qozğaycaq mertebe usullarından biri-diniy terbiyedir. Lakin halqnı kendisinden uzaqlaştırğan eski diniy terbiye usulı degil de, halqnı halqqa yaqınlaşqan, milliyleştirilgen bir terbiye usulıdır.

Bizni bolşeviklerniñ vahşiyetinden azat etken Şanlı Alman Orduları bizge din serbestligi de bahş etti. Bu sayede biz, bugun Alman İdaresiniñ yardımı ile bu kibi milliy meselelerde oğraşmaq imkanını qazandıq. Mence, bugun işlenmesi lazım ve mumkün işimizden biri-musulmanlığı milliyleştirmek ve bu yol ile de ahlaq bozuqlıqlığıle kureşmektir. Bu meseleniñ halline (al olunmasına), mence, şu kibi işlerle başlamaq kerektir:

1:Quran-ı-Qerimni baştan-başa aqtarıp aile- qabile omrü ile bağlı ahlaqiy ve medeniy meselelerge dair ayetleri seçmek, soñra da o ayetleri sade, edebiy bir uslüple qırımtatarcağa tercime eterek, Quran-ı-abdiyikni meydanğa ketirmek.

2:Azreti-Peyğamberimizniñ er işte, er zaman ornek olacaq kibi seciye(tabiatı) ve sünnetlerini (eyi ahlaqiy şartlarını) seçip, oylece sade ve edebiy bir uslüple Hadisler abdiyigi tertip etmek.

3:Eyilikte, kemlikte, yatqanda-turğanda,işte ve kuçte arabça oqulğan dualarnı toplap, işlep qırımtatarca Dua Conkü tertip etmek.

4: Keçinişiñ, omrüñ yımşaq, sert tecelliyatını (taliyni), bu tecelliyata dair Quran ve Hadiste, islam felsefesinde kosterilen esasları bugunki tecelliyatıle qırımtatar halqınıñ ananelerile teşkerip yılın er aftası içün konspekt şeklinde 48 derslik bir Vaaz kitabı tertip etmek.

5.Kene aynı esaslarnı kozde tutıp yılın er aftasında minberde oqulmaq içün qırımtatarca 48 hutbe tertip etmek.

Biz bu işlerni meydanğa ketirmekle halq kutlesine oz-ozüne dinden faydalanmağa, oz-ozüni terbiyelemeğe yardım etemiz.

Er mollanıñ bildigini oquması yüzünden diniy baqışlarda, diniy terbiye etrafında doğğğan ihtilaflarnıñ( uyuşmamazlıqlarnıñ), añlaşamamazlıqlarnıñ ogüni almış olamız.

Oz-ozüne diniy bir yolbaşçı olıp azırlanmağan huddamlarımızğa (hadimlerimizge yardım etmiş olamız.


Azat Qırım. 1943. no:39(115).-mayıs 14. (Kiril yazısında)

Hayal-Şakir Selim

Hayal-Şakir Selim

Çıqarsam garip halqımı tar golçikten,
Keñ deryağa cetkizsem, bolsam ozen.

Bekir Çoban-zade.


Ah, tabılsañ bugun sen, Çoban-zade,
Açıq calpaq betiñmen bir cılmaysañ.
Şu teren ve şu halqçan em de sade
Cırlarıñman halqımnı bir quvantsañ.

Korse ediñ bugun sen qayta tuvıp
Qırımtatar qalbine cetkeniñni.
Otuzıncı cıllarda seni buvıp,
Yoq etken şu hainniñ çekkenini.

Onıñ qanlı kolgesi yerde-kokte
Seniñ aziz ruhuñdan qaçıp cure.
O alçaqnıñ tabanın calap-opken
Bazı tipler zeerni saçıp cure...

Ah, tabılsañ, qarasañ bu qurumğa-
Oksüzlerge kene de toy bolğanın.
Gururlanıp sen curgen şu Qırımda
Tatarlarnıñ birleşip soy bolğanın.

Ah, tabılsañ, bugun sen, Çoban-zade,
Totaykoyde caşlarğa dersler berseñ.
Candan suygen halqıñnıñ şeer, koyde
Dervizağa kelgenin ah, bir korseñ!

... Taqdir seni, ey ustaz, qayda-qayda
Qarsambalı cıllarda fırlatmadı.
Seni tuvıp ostürgen halqıñnı da
Nice cıllar acuvsız horlatmadı.

-Dunay taşa!-dep taştıñ. İnqilabqa
Umütiñni bağladıñ qanıp-qanıp.
Gurüldegen şu kuçlü alev-otqa
Tutaştıñ da, can berdiñ aqsız canıp.

Aqsızlıqmı?- biz onı unutmamız
Senday asıl- zadeler aqqı içün.
Yeter, horluq-ağuvnı iç yutmamız
Neslimizniñ kelecek bahtı içün.

Ah, tabılsañ, eşitseñ, Çoban-zade,
Garip halqım dep canıp aytqanıñnı.
Aramızda tabılıp bir korseñ de
Halqımıznıñ Vatanğa qaytqanını!

1989-1992 ss.