Noman Çelebicihannıñ Eserlerinde Bilginiñ Maiyeti-Lilya Asanova

Noman Çelebicihannıñ Eserlerinde Bilginiñ Maiyeti-Lilya Asanova

Ant etkenmen, söz bergenmen bilmek içün olmege...

Bu teren manalı sözlerniñ muellifi Qırımtatar halqınıñ şanlı evladı, vatanverper insan, buyük siyasetçi ve natıq, acayip şair-nesirci Noman Çelebicihandır. O, ozüniñ qısqa omrüni tuvğan halqına bağışlap, bilgi ve bağımsızlıq içün canını feda etti. Mezarı ise Qaradeniz oldı.

Noman Çelebicihannıñ şahsı milliy tarihımızda gayet buyük yer tutqanı türk yurtunıñ azatlığı içün omrüniñ soñ daqqasına qadar kureşkeni ile tasdiqlana.

Erbapnıñ zatını aydınlatuvda zamandaşı ve safdaşı Cafer Seydamet, Şevkiy Bektore, beraberlikte siyasiy ve içtimaiy meselelerniñ çezilüvinde faaliyet kostergen Şefiqa Gaspıralı buyük yardımcı olalar.

Aynı zamanda, devlet adamı Çelebicihan ogümizge hassas, mearetli şair ve yazıcı sıfatında kele. Onıñ felsefiy ruhta yaratılğan bilgi, milliy tasil, ayat ve olüm, insannıñ dünyadaki vazifesi kibi mevzulı eserleri miqdar ceetten çoq olmasalar da, gaye ve munderice baqımından buyük bediylikke malikler. Umumiy baqışta olar episi avtobiografik çizgi taşımaqtalar. Muellif oz qısqa omründe oğrağan adlarını ve qavrağan baqışlarını yaratıcılığında tasvirley. Onıñ er bir eseri yureginiñ iñlegen tellerinen seslenip, ıntıluvlarını ifadeley, ferdiy duygularını daa teren añlamağa yardım ete.

Bu işimizde Noman Çelebicihannıñ edebiy icadından bahs eterek, bilgi mevzulı eserlerinde toqtalmağa isteymiz. Çünki, bugunde-bugun edip yaratıcılığında aks etken milliy tahsil probleması halqımıznıñ ruhiy vaziyetinen seslene. Guya, aman-aman 100 yıl evel o, tuvğan milletiniñ alını kozge alıp, doğru yolnı kostergen, ogütleyici mirasını qaldıra.

İcatkar Çelebicihan bilginiñ qıymetini bir qaç aspekt ile tarifley, yani bilgi-maneviy ihtiyac, ebediyleşme yolu, iqtidar menbası, milletniñ kelecegi.

İnsan içün bilgi maneviy ihtiyac olğanını edip oz ''Qarılğaçlar duası'' ikayesinde kostere. Eserde muellif zamannıñ musibeti-koy mektepleriniñ qapatılması aqqında tarif eterken, çeşit felsefiy mevzularğa toquna, bilginiñ mayeti ve guzelligini aks etmek içün at, qarılgaç, ışıq ve kilitniñ simvolik obrazlarını qullana.

Evel-ezelden türkiy halqlarda at-murad, yani arzu isteklerge irişmekni temsil eter. Atqa minmek-arzuğa irişmektir. Demek, eserde qaramannıñ cılqığa qoşması ve atlarnı ozüne boysundırmağa tırışması, muellifi oz arzularına ıntılğanını bildire.

İkayede ışıq sözüniñ defalarca tekrarlanuvı da tesadduf degil. Yazıcı: ''qarılğaçlar ışıqlarğa yukselecekler'', -dep, ışıq sözünde yañı dünyalarnı, bilgilerni kozde tuta. Ruşdiye mektebiniñ buyük pencerelerinden parıl-parıl ışıqlar töküle degende, muellif içün şu bilgi çoqrağı ne derece qıymetli olğanını koremiz.

Bediy eser mevzusınıñ emiyeti, terenligi qarılğaçlarnıñ simvolik obrazları vastasınen tasvirlene. Qarılğaçlar eki, yani baqiy ve faniy dünyalarnı biri-birine bağlaylar. Olar maneviy gıdağa muhtac olğanlarını temsil eteler.

İkayede qarılğaçlar-şu devir tasil almaq ile bağlı devlet siyaseti neticesinde, oz ana tilinde oqumaqtan marum qalğan halqnı ifadeleyler. Qarılğaçlar duası diye adlañdırılğan ayet Qur'an-ı Kerim'niñ At-Tahrim suresinden alınğan, insannıñ şekillenme ve mukemmelleşmesinde imannıñ maiyetini tarif ete. Talebeler bu duanı oqup, bilgi ve kamillikke muhtaclarını bildireler. A. Qaraqaya qayd etkeni kibi: Hikayeniñ sıqlet merkezi bu duadadır.

Mezkur sureniñ qullanılması Noman Çelebicihannıñ diniy meselelerde buyuk ve teren bilgiler elde etkenini kostere. At-Tahrim yasaq demektir. Sure eki qısımdan ibaret olıp, birinci qısmında Peyğamberimiz Muhammed (s.a.v.)niñ oz qadınları ile munasebetleri aqqında aytıla. Ekinci qısmı ise, Azreti Muhammedniñ (s.a.v.) peşinden ketkenlerniñ keçecek ayatiy yolları aqqında malümat bere.

Elbette, ilki baqışta qarılğaç ve işbu delillerniñ bağı gayet hucur kele. Lakin biraz diqqatlıca olğanda, şoyle neticeler çıqarmaq mumkün: surede soñu olmağan ruhiy ilerileme mukemmelleşme arzusınıñ sönmegen ateşi kelecekte, kelecekte maneviy şekillenmeniñ soñsuzlığı ikayege alınıp eki dünyanıñ bağlayıcıları-qarılğaçlar ile beyan etile. Noman Çelebicihan oz istegini, bilgige intıluvını boyle ifadeley.

Eserniñ soñunda mektepniñ beyaz, lekesiz qapısına qara kilit urdı satırı keçe. Kilit obrazı da simvolik hasiyetler taşıy. Muellif qara kilit ile milletine toqunğan adaletsizlik ve aqsızlıqnı tarif ete. Halqınıñ tarihı ve medeniyeti ile bağlı yol qapalı olğanını kostergen yazıcı, soñki satırlar qara kilitni qoparmaq ile oz ayatiy şiarını belgiley.

Boyleliknen, eserde insannı hoşlandırğan, hususiy osüviniñ temelini teşkil etken ve maneviy ihtiyaclarnı qarşılağan bilginiñ degeri aqqında fikirler beyan etilmekte..

Tillerde destan olğan, er angi vatanperver içün ruhiy gıda bergen, halqımıznıñ milliy gimnine çevirilgen ANT ETKENMEN şiirinde muellif şu oz fikirini devam ete. Buña isbat uçünci dörtlükniñ birinci satırıdır.

Ant etkenmen, söz bergenmen millet içün olmege...........

A.Bozgözniñ qaydlarına kore mezkür satırda millet sözü original nushada bilmek şeklinde keçe. Boyle deñişmeniñ sebebi eserniñ gayet kutleviyligindedir..Demek, bu satır

Ant etkenmen, söz bergenmen bilmek içün olmege...........

olmalı. Amma nemi bilmek istey şair? Neni bilmek içün canını qurban etmege azır?! Elbette beşeriyet olçüsi olğan bilgini almaq, kamillikke ketirgen yol ve dünyalarnı menimsemek içündir. Şiirniñ gayeviy mundericesini teşkil etken bu satır muellifniñ qısqa omür meramını bildire.

Aqiqaten, şair eserde tariflegen antına nail ola. Milletine bergen sözüne sadıqlıq bildirip, yigitçe canını bere. Şunıñ içün de Ş.Bektore onıñ aqqında: Ne mutlu insan dep ayta.

Eserniñ soñki beyiti teren felsefiy mana taşımaqta.

Bilmey, kormey, biñ yaşasam, qurultaylı Han olsam,
Kene bir kun mezarcılar kelir meni kommege,

dep şair ayatnıñ soñu er kes içün aynı olacağı aqqında ayta. Er kes bu dünyanı terk etecek, tek bilgi yolunı seçkenler beşeriyette ebediy yaşayacaqlarına eminlik bildire. Muellif oquyıcısına beşeriyetniñ eñ yüksek ıntıluvı? bilgi, eñ qıymetli olçüsi-bilgi, ebediyleşme yolu-bilgi kibi aqiqatlarnı bildire.

Bilgi buyük bir kuç olğanını edipniñ ''Aygidi, tatar yaşları!'' manzumesinde kore bilemiz. Eserde muellif Qırımtatarlarnıñ tabiatça istidatlı olğanları aqqında ayta.

Aygidi , tatar yaşları, oqumaylar!
Oqusalar, kimseden kem qalmaylar.
İstambulda, Parijde birinci bola,
Yaponlar da olarğa yetalmaylar.

Lakin şu istidatlı inkişaf ettirmegenlerine ıncına, halqı passiv bir tarzda ayat sürip, iç bir yuksek maqsatlarğa irişmegenine yazqısına.

Aygidi , tatar yaşları oqumaylar!
.................................
Başta aqıl bar eken, kozde qaruv,
Kormey, bilmey yurekten utanmaylar!

Noman Çelebicihan butün bu felaketlerniñ yekane qurtulış yolunı bilgide kore. Bun dünyada insan bilgi ile qazanğan kuç ve iqtidar qıymetsiz olğanını, onı nice tepelerge yukseltecegini isbatlamağa tırışa. Demek, bilgi-iqtidar menbası.

Şairniñ bilgi mevzulı eserleri arasında Yolcu Garip manzumesi ep ayrılıp tura. Muellif yolcu, ay, çeçek ve yıldıznıñ simvolik obrazları vastası ile şiirniñ gayeviy mundericesini ifade ete.

Belli olğanı kibi, yolcu bu dünyada oz ayatiy yolunı seçken ve şu yolnı er çeşit allarda taqip etmege tırışqan adamnıñ simvolıdır. Manzumede ise yolcu obrazı butün halqımıznıñ obrazıdır. Qaradağlarda qalğan, yol şaşırğan, kun aşırğan yolcu-bu cealet ve istibdat eskencelerinde iñlegen milletimiz.

Aynıñ simvolik obrazı da tesaduf degil, çünki tasavvufta ay,-birleştirme, qurtarış, imdatlıq simvoli sayıla. Yolcunıñ ayğa muracaatında muellifniñ tuvğan halqı içün yekane ilahımız-Allağa yalvarğanı ve imdat sorağanı:

Aç yüzüni, saç nurunı. Uçurımlar, qayalar,
Işıq alsın, aydınlansın, kolgeleri silinsin!-

satırlarında beyan etile.

Üçünci dörtlükte çeçekler sözü Yaş nesilni temsil ete.

Yuregime sırdaş iseñ, kozümdeki şu yaşlar
Çeçeklerge tökecegiñ o çıqlarğa qarışsın-
dep, Noman Çelebicihan Alla-Taalanıñ yuceligi ogünde tiz çökip, milleti maarif yolunı açmasını rica ete ve bu ceryanğa isse qoşmağa arzulay.

Soñki beyitte:
Tañ yıldızı doğar eken, elbet, meni o bekler.
Saç nuruñnı, yolcu garip asretine qavuşsın!-

dey şair. Amma nasıl maqsatnen muellifTañ yıldızını aña?

Halqımız arasında Demirqazıq yıldızı, Tañ yıldızı ya da Çolpan yıldızı adlarınen belli. Bu yıldız kok yuzune saba arfesinde çıqıp, daima bir yerde tura.Çevre çetinde bulunğan yıldızlar onıñnen beraberlikte kok yuzuni bezetip, Demirqazıq yıldızını ayrıca parıldamasına hızmet eteler. Tañ yıldızı tam manadaki Aqiqat, Aliy Aqiqatnıñ simvolıdır.

Mezkür satırlarnıñ manasında kelecegimizge yañılıq berip, parlaq etecek yaş omürlerniñ ayatqa kelmesi tariflenem Çelebicihan milletniñ korecek bahtlı kunlerini kelecek nesilniñ kuçü, irade ve ferasetinen bağlay. Aynı zamanda bilginiñ daa bir degerli tarafını aça, bilgige ıntılğan milletniñ kelecegi aydın, parlaq olur kibi fikirni ogge süre.

Boyleliknen, oz araştırmamıznıñ maqsadını Noman Çelebicihannıñ eserlerinde bilginiñ maiyetini açıqlavda korerek, muayen qaynaqlarğa muracat etik. Yaratıvılığınıñ esas hususiyetlerini belgilegende, bilgi ve maarif meselelerine diqqatımıznı celp etik.

1.İcarkarnıñ yaratıcılığı sade, halq tilinen ayırıla. Bu aqta Ş. Bektore oz hatırlavlarında şoyle yaza:Eserleri ep Qırım lehçesinde yazılmıştır. Halqa o halqın qonuştuğu dilde ile hitap etmelidir.

2.Çelebicihan eserleriniñ ozeginde-omür mealini teşkil etken bilgi ve mukemmelleşme meselesi bulunmaqta. Muellif bilginiñ qıymetini dört maneviy ihtiyac, edebiyleşme yolu, iqtidar menbası, milletniñ kelecegi kibi aspektler ile açıqlay.

3.Edipniñ bu mevzuda yazılğan ANT ETKENMEN, Yolcu Garip, Aygidi Tatar yaşları!, Qarılğaçlar duası, kibi dört eseri felsefiy-didaktik tarzda yazılğanını qayd ete bilemiz.

4.Bu ikaye ve manzumelerde cankuyer edip milleti cealet ve istibdat eskencelerinde iñlegenine raat baqıp olamağanını ayta. Oz tuvğan halqına er ayatiy vaziyette yekane qurtulış yolunı kostere. Bu yol-tuvğan tilni ogrenmek, bilgi ve kamillik.

Şunıñ içün Noman Çelebicihannıñ edebiyat hazinesine bergen eserleriniñ er biri-milletniñ añına, yuregine kirmeli, onıñ qalbinde yer almalı. Çelebicihannıñ amel ve nasiatları er birimizge ornektir, çünki o, bu dunyadaki vazifesini yahşı añlağan ve ayatqa çekirmek içün canını feda etken ŞEİTtir. Onıñ hatırası beşeriyete ebediy qalmalı.


Lilya Asanova.

Q.M.P.U
Qırımtatar ve türk tilşınaslıgı kafedrasınıñ ocapçesi